మధ్య రాతియుగం

పురాతత్వఅధ్యనం ప్రకారం మధ్యరాతియుగం అనేది ప్రాచీన శిలా యుగంకు, నవీన శిలా యుగంకు మధ్య గల యుగము. దీనినే (గ్రీకులో: μεσος, mesos "middle"; λιθος, lithos "stone", అని అంటారు.1960 వరకు ఫ్రేంచి, ఐరోపాలో దీనినే ఎగువ నవీన శిలా యుగంగా కూడా పిలువబడింది.

మధ్యరాతియుగం నాటి అవశేషాలు

యురేషియాలో అనేక ప్రాంతాలలో మధ్యరాతియుగానికి అనేక కాలమాన లెక్కలు ఉన్నాయి.10,000 to 5,000 BC, వరకు ఉత్తరపశ్చిమ ఐరోపా లో దీనిని దిగువ ప్లైస్టోసీన్ కాలముగా మరియ ఎగువ వ్యవసాయ కాలంగా కూడా పిలువబడింది. కాని సుమారు (20,000 to 9,500 BC) the Levant ప్రకారం మధ్యరాతియుగంగా పిలువబడింది.^[1]

• మధ్య శిలాయుగానికి మరోపేరు:

సూక్ష్మరాతియుగం

• మధ్య శిలాయుగంలో క్వార్ట్‌జైట్, చెకుముడి రాళ్లు, క్రిస్టల్, జాస్పర్, చిల్స్‌డన్ మొదలైన రాళ్లతో రాళ్లను వాడి సూక్ష్మపరికరాలు తయారు చేసుకున్నారు.

పదప్రయోగ విధానం

మెసోలిథికు అనేది ప్లీస్టోసీను చివరి కాలం. ఇది ఉష్ణోగ్రత ప్రగతిశీల పెరుగుదల, చివరి హిమనదీయ గరిష్ట (ఎల్.జి.ఎం) ముగింపు, హోలోసిను ప్రారంభంలో నియోలిథికు విప్లవం మధ్య ఉంటుంది. గ్రీన్లాండు మంచు కోర్ల ప్రకారం హిమనదీయ అనంతర కాలంలో ఉష్ణోగ్రత పరిణామం^[2]

మద్యశిలాయుగ కళాఖండాలు

"పాలియోలిథికు", "నియోలిథికు" అనే పదాలను 1865 లో జాను లుబ్బాకు తన ప్రీ-హిస్టారికలు టైమ్సులో పరిచయం చేశారు. అదనపు "మెసోలిథికు" వర్గాన్ని 1866 లో హోడరు ​​వెస్ట్రోపు ఇంటర్మీడియటు కేటగిరీగా చేర్చారు. వెస్ట్రోపు సూచన వెంటనే వివాదాస్పదమైంది. జాను ఎవాన్సు నేతృత్వంలోని ఒక బ్రిటిషు పాఠశాల ఇంటర్మీడియటు అవసరం లేదని ఖండించింది: యుగాలు ఇంద్రధనస్సు రంగుల వలె మిళితం అయ్యాయి. లూయిసు లారెంటు గాబ్రియేలు డి మోర్టిలెటు నేతృత్వంలోని ఒక ఐరోపా పాఠశాల అంతకుముందు, తరువాత మధ్య అంతరం ఉందని నొక్కి చెప్పింది.

ఎడ్వర్డు పియెటు దీనికి అజిలియను సంస్కృతి పేరు పెట్టడంతో అంతరాన్ని నింపినట్లు పేర్కొన్నాడు. నటు స్టెర్జెర్నా "ఎపిపాలియోలిథికు" లో ఒక ప్రత్యామ్నాయాన్ని ఇచ్చింది. పాలియోలిథికు, నియోలిథికు మధ్య చొప్పించిన స్వంత హక్కులో ఇంటర్మీడియటు యుగం కాకుండా పాలియోలిథికు చివరి దశను సూచిస్తుంది.

వెరె గోర్డాను చైల్డు రచన, ది డాన్ ఆఫ్ యూరపు (1947), మెసోలిథికును ధృవీకరిస్తుంది. పాలియోలిథికు, నియోలిథికు మధ్య పరివర్తన కాలం వాస్తవానికి ఉపయోగకరమైన భావన అని నిర్ధారించడానికి తగిన డేటా సేకరించబడింది.^[3] ఏదేమైనా "మెసోలిథికు", "ఎపిపాలియోలిటికు" అనే పదాలు పోటీలో ఉన్నాయి. వాడుక వివిధ సంప్రదాయాలు ఉన్నాయి. ఉత్తర ఐరోపా పురావస్తు శాస్త్రంలో, ఉదాహరణకు గ్రేటు బ్రిటను, జర్మనీ, స్కాండినేవియా, ఉక్రెయిను, రష్యాలోని పురావస్తు ప్రదేశాలకు, "మెసోలిథికు" అనే పదాన్ని దాదాపు ఎల్లప్పుడూ ఉపయోగిస్తారు. ఇతర ప్రాంతాల పురావస్తు శాస్త్రంలో, "ఎపిపాలియోలిథికు" అనే పదాన్ని చాలా మంది రచయితలు ఇష్టపడవచ్చు. లేదా రచయితల మధ్య ఏ పదాన్ని ఉపయోగించాలో లేదా ప్రతి ఒక్కరికి ఏ అర్ధాన్ని కేటాయించాలో విభేదాలు ఉండవచ్చు. క్రొత్త ప్రపంచంలో ఏ పదాన్ని ఉపయోగించరు (తాత్కాలికంగా ఆర్కిటికులో తప్ప).

"ఎపిపాలియోలిథికు" కొన్నిసార్లు "మెసోలిథికు" తో పాటు ఎగువ పాలియోలిథికు చివరలో మెసోలిథికు తరువాత కూడా ఉపయోగించబడుతుంది.^[4] "మెసోలిథికు" ఒక ఇంటర్మీడియటు కాలాన్ని సూచించినట్లుగా నియోలిథికు తరువాత, కొంతమంది రచయితలు "ఎపిపాలియోలిథికు" అనే పదాన్ని వేట-సేకరణ నుండి వ్యవసాయసంప్రదాయ సంస్కృతులకు పరివర్తన చెందని వారిని పేర్కొనడానికి ఇష్టపడతారు. నియోలిథికు విప్లవంతో స్పష్టంగా పరివర్తన సాధించిన సంస్కృతులకొరకు "మెసోలిథికు" ని (నాటుఫియను సంస్కృతి వంటివి) కేటాయించారు. ఇతర రచయితలు "మెసోలిథికు" ను ఎల్.జి.ఎం. అనంతర వేట-సేకరణ సంస్కృతులకు అవి వ్యవసాయం వైపు పరివర్తన కలిగి ఉన్నప్పటికీ, లేనప్పటికీ సాధారణ పదంగా ఉపయోగిస్తున్నారు. అదనంగా పదజాలం పురావస్తు ఉప విభాగాల మధ్య విభిన్నంగా కనిపిస్తుంది. ఐరోపా పురావస్తు శాస్త్రంలో "మెసోలిథికు" విస్తృతంగా ఉపయోగించబడుతోంది. నియరు ఈస్టర్ను ఆర్కియాలజీలో "ఎపిపాలియోలిథికు" ఎక్కువగా కనిపిస్తుంది.

ఐరోపా

The Shigir Idol

Two skeletons of women aged between 25 and 35 years, dated between 6740 and 5680 BP, both of whom died a violent death. Found at Téviec, France in 1938.

బాల్కన్ మద్య శిలాయుగం 15,000 సంవత్సరాల క్రితం ప్రారంభమవుతుంది. పశ్చిమ ఐరోపాలో ప్రారంభ మెసోలిథికు, లేదా అజిలియను, సుమారు 14,000 సంవత్సరాల క్రితం, ఉత్తర స్పెయిను, దక్షిణ ఫ్రాంసుని ఫ్రాంకో-కాంటాబ్రియను ప్రాంతంలో ప్రారంభమవుతుంది. ఐరోపాలోని ఇతర ప్రాంతాలలో, మెసోలిథికు 11,500 సంవత్సరాల క్రితం (హోలోసిను ప్రారంభం) ప్రారంభమవుతుంది. ఇది మధ్య ప్రాంతంలో 8,500 - 5,500 సంవత్సరాల క్రితం వ్యవసాయం ప్రవేశపెట్టడంతో ముగింపుకు వచ్చింది. చివరి హిమనదీయ కాలం ముగిసినప్పుడు ఎక్కువ పర్యావరణ ప్రభావాలను అనుభవించిన ప్రాంతాలు చాలా స్పష్టంగా మెసోలిథికు శకాన్ని కలిగి ఉన్నాయి. ఇది సహస్రాబ్దాలుగా ఉంటుంది.^[5] ఉదాహరణకు ఉత్తర ఐరోపాలో, వెచ్చని వాతావరణం సృష్టించిన చిత్తడి నేలల నుండి గొప్ప ఆహార సరఫరా ఆధారంతో సమాజాలు బాగా జీవించగలిగాయి. ఇటువంటి పరిస్థితులు మాగ్లెమోసియను, అజిలియను సంస్కృతుల వంటి భౌతిక రికార్డులో భద్రపరచబడిన విలక్షణమైన మానవ ప్రవర్తనలను ఉత్పత్తి చేశాయి. ఇటువంటి పరిస్థితులు ఉత్తర ఐరోపాలో 5,500 బిపి వరకు నియోలిథికు రావడం ఆలస్యం చేశాయి.

రాతి ఉపకరణపేటిక రకం చాలా పరిశీలనకు లోనైన అంశాలలో ఒకటి: మెసోలిథికు అధికంగా మైక్రోలిథికు సాంకేతికతను ఉపయోగించింది. నమూనా 5 చిప్డు " రాతి పనిముట్లు " (మైక్రోలిత్సు) తో తయారు చేయబడిన మిశ్రమ పరికరాలు, పాలియోలిథికు మోడ్లు 1-4 ను ఉపయోగించాయి. ఐర్లాండు, పోర్చుగలు కొన్ని భాగాలు, ఐల్ ఆఫ్ మ్యాన్, టైర్హేనియను దీవులలో వంటి కొన్ని ప్రాంతాలలో మాక్రోలిథికు సాంకేతికత ఉపయోగించబడింది.^[6] నియోలిథికులో మైక్రోలిథికు టెక్నాలజీని రాతి గొడ్డలి వంటి పాలిషు రాతి పనిముట్లను అభివృద్ధి చేసిన మాక్రోలిథికు టెక్నాలజీతో భర్తీ చేశారు.

స్టోన్హెంజుతో సహా ఒక కర్మ లేదా ఖగోళ ప్రాముఖ్యత ఉన్న ప్రదేశాలలో నిర్మాణం ప్రారంభం అయిందన్నదానికి కొన్ని ఆధారాలు ఉన్నాయి. తూర్పు-పడమరగా " పెద్ద పోస్టు హోల్ " చిన్న వరుస, స్కాట్లాండ్‌లోని వారెను ఫీల్డులో "చంద్రమాన ఆధారిత క్యాలెండరు" నిర్మాణంలో గుంటలతో తయారుచేయబడిన వివిధ పరిమాణాల " పోస్టు హోల్సు " చంద్ర దశలను ప్రతిబింబిస్తాయి. రెండూ సి. 9,000 బిపి (క్రీస్తుపూర్వం 8 వ మిలీనియం).^[7]

"నియోలిథికు ప్యాకేజీ" (వ్యవసాయం, పశువుల పెంపకం, మెరుగుపెట్టిన రాతి గొడ్డలి, కలప లాంగుహౌసులు, కుండలతో సహా) ఐరోపాలో వ్యాపించడంతో మెసోలిథికు జీవన విధానం అట్టడుగు, చివరికి కనుమరుగైంది. స్థిరత్వం జనాభా పరిమాణం, మొక్కల ఆహార పదార్థాల వాడకం వంటి మెసోలిథికు అనుసరణలు వ్యవసాయానికి పరివర్తనకు సాక్ష్యంగా పేర్కొనబడ్డాయి.^[8] హగెనులోని బ్లట్టరుహోలు నుండి వచ్చిన మెసోలిథికు ప్రజల వారసులు ఈ ప్రాంతంలో వ్యవసాయ సంఘాలుగా వచ్చిన తరువాత 2000 సంవత్సరాలకు పైగా సుదీర్ఘమైన జీవనశైలిని కొనసాగించినట్లు తెలుస్తోంది;^[9] ఇటువంటి సమాజాలను "సబునోలిథికు" అని పిలుస్తారు. మధ్యయుగ కాలంలో వ్యవసాయానికి సరిపోని ఈశాన్య ఐరోపా ప్రాంతాలలో వేట, చేపలవేట జీవనశైలిగా కొనసాగింది. స్కాండినేవియాలో మెసోలిథికు కాలం ఏదీ అంగీకరించబడదు. స్థానికంగా ఇది "పాత రాతి యుగం" నుండి "చిన్న రాతి యుగం" లోకి వెళుతుంది.^[10]

కళలు

మునుపటి ఎగువ పాలియోలిథికు, క్రింది నియోలిథికుతో పోలిస్తే, మెసోలిథికు నుండి తక్కువ మనుగడలో కళల ఉనికి ఉంది. ఐబీరియను మధ్యధరా బేసిను రాకు ఆర్టు, ఇది బహుశా ఎగువ పాలియోలిథికు నుండి వ్యాపించింది. ఇది విస్తృతంగా ప్రదర్శితమౌతుంది. ఇది ఎగువ పాలియోలిథికు గుహ-చిత్రాల కంటే చాలా తక్కువగా ప్రసిద్ది చెందింది. ఇది ఆసక్తికరంగా ఉంటుంది. ప్రాంతాలు ప్రస్తుతం ఎక్కువగా బహిరంగ ప్రపంచంలో ప్రదర్శితమౌతున్నాయి. ఈ విషయాలు జంతువుల కంటే ఎక్కువగా మనుషులు చిత్రాలు ఉన్నాయి. చిన్న చిన్న చిత్రాల పెద్ద సమూహం ఉంది. రోకా డెల్సు మోరోసు వద్ద 45 చిత్రాలు ఉన్నాయి. దుస్తులు, నృత్యం, పోరాటం, వేట, ఆహారం సేకరించే దృశ్యాలు ప్రదర్శించబడ్డాయి. పాలియోలిథికు కళ జంతువుల కంటే ఈ బొమ్మలు చాలా చిన్నవి. తరచూ శక్తివంతమైన భంగిమలలో ఉన్నప్పటికీ చాలా క్రమపద్ధతిలో చిత్రీకరించబడ్డాయి.^[11] సస్పెన్షను హోల్సు, సరళమైన చెక్కిన డిజైన్లతో కొన్ని చిన్న చెక్కిన పెండెంట్లు ఉన్నాయి. కొన్ని ఉత్తర ఐరోపా నుండి అంబరులో, బ్రిటన్లోని స్టారు కారు నుండి ఉన్నాయి.^[12] ఎల్క్సు హెడ్ ఆఫ్ హుయిటినెను ఫిన్లాండు లోని సబ్బు రాయిలో చెక్కబడిన అరుదైన మెసోలిథికు జంతువు ఉంది.

యురల్సు లోని రాకు ఆర్టు పాలియోలిథికు తరువాత ఇలాంటి మార్పులను కనబరుస్తుంది. చెక్క షిగిరు విగ్రహం అరుదైన మనుగడ. సాధారణమైన పదార్థంతో చేసినప్పటికీ దీర్గకాలం మనుగడసాగిస్తున్న అరుదైన శిల్పానికి ప్రతీకగా ఉండవచ్చు. ఇది రేఖాగణిత మూలాంశాలతో చెక్కబడిన లర్చు ప్లాంకు, అగ్రస్థానంలో మానవ తల అమర్చబడి ఉంది. శకలాలు, తయారు చేసినప్పుడు ఇది 5 మీటర్ల ఎత్తు ఉండేది.

^[13] ఆధునిక ఇజ్రాయెలు కాల్ఫైటు లోని నాటుఫియను చెక్కడం " ఐన్ సఖ్రి ప్రేమికులు " ఉంది.

• 
  The Ain Sakhri lovers; c. 9000 BCE (late Epipalaeolithic Near East); calcite; height: 10.2 cm, width: 6.3 cm; from Ain Sakhri (near Bethleem, Israel); British Museum (London)
• 
  Animated image showing the sequence of engravings on a pendant excavated from the Mesolithic archaeological site of Star Carr in 2015^[14]
• 
  Roca dels Moros, Spain, The Dance of Cogul, tracing by Henri Breuil

మద్య శిలాయుగం సెరామికు

ఈశాన్య ఐరోపా, సైబీరియా, కొన్ని దక్షిణ ఐరోపా, ఉత్తర ఆఫ్రికా ప్రాంతాలలో "సిరామికు మెసోలిథికు" ను సి. 9,000 - 5,850 బిపి. సంస్కృతి అభివృద్ధి చెందింది. వ్యవసాయం లేనప్పటికీ నియోలిథికు సంస్కృతి మాదిరిగా కుండల తయారీ సంస్కృతులు ఉన్నాయని రష్యను పురావస్తు శాస్త్రవేత్తలు వర్ణించడానికి ఇష్టపడతారు. ఈ కుండల తయారీ సంచార మెసోలిథికు సంస్కృతిని నిశ్చల నియోలిథికు సంస్కృతులకంటే భిన్నమైనదిగా ఉన్నదని చూడవచ్చు. ఇది నియోలిథికు రైతులు ఉపయోగించని పద్ధతులతో తయారు చేయబడిన పాయింటు లేదా నాబు బేసు, ఫ్లేర్డు రిమ్సుతో విలక్షణమైన కుండలను సృష్టించింది. మెసోలిథికు సిరామికు ఒక్కొక ప్రాంతంలో ఒక్కొక ప్రత్యేక శైలిని అభివృద్ధి చేసినప్పటికీ, సాధారణ లక్షణాలు ఒకే మూల బిందువును సూచిస్తాయి.^{[15][citation needed]} ఈ రకమైన కుండల తొలి తయారీ సైబీరియాలోని బైకాలు సరస్సు పరిసర ఉన్న ప్రాంతంలో ఉండవచ్చు. ఇది రష్యా లోని వోల్గాలోని ఎల్సను, యలెస్కా, సమరా సంస్కృతిలో కనిపిస్తుంది.^[16][17] అక్కడ నుండి డ్నీపరు-డోనెట్సు సంస్కృతి ద్వారా తూర్పు బాల్టికు నార్వా సంస్కృతికి వ్యాపించింది. తరువాత తీరం వెంబడి పడమర వైపు విస్తరించి డెన్మార్కు ఎర్టెబెల్లె సంస్కృతి, ఉత్తర జర్మనీకి చెందిన ఎల్లెర్బెకు, తక్కువ దేశాల సంబంధిత స్విఫ్టరుబెంటు సంస్కృతిలో ఇది కనుగొనబడింది.^[18][19]

పునర్నిర్మాణ మరమ్మతులతో కూడిన కుండలు జియాన్రెండాంగ్ గుహలో కనుగొనబడ్డాయి, ఇది 20,000-10,000 సంవత్సరాల క్రితం నాటిది.^[20]

2012 సైన్సు జర్నలులో ప్రచురణలో ప్రపంచంలో ఇప్పటివరకు ఎక్కడైనా తెలియని తొలి కుండలు చైనాలోని జియాను రెండాంగు గుహలో కనుగొనబడ్డాయి. రేడియోకార్బను ద్వారా ఇప్పటికి 20,000 నుండి 19,000 సంవత్సరాల మధ్య, చివరి హిమనదీయ కాలం చివరిలో ఇవి తయారు చేయబడ్డాయని భావిస్తున్నారు.^[21][22] చుట్టుపక్కల అవక్షేపాలను జాగ్రత్తగా డేటింగు చేయడానికి కార్బను 14 డేటేషను స్థాపించబడింది.^[22][23] చాలా కుండల పెంకులు మచ్చల గుర్తులను కలిగి ఉన్నాయి. ఈ కుండలను వంట కోసం ఉపయోగించారని సూచిస్తున్నాయి.^[23] ఈ ప్రారంభ కుండల కంటైనర్లు వ్యవసాయం ఆవిష్కరణకు ముందు (క్రీ.పూ 10,000 నుండి 8,000 నాటివి)గరిష్ట హిమనదీయ గరిష్ఠ సమయంలో వేట-సేకరణ ద్వారా జీవనం సాగించే సంచార ఫోరేజర్సు చేత తయారు చేయబడ్డాయి. ^[23]

సంస్కృతి

Geographical range	Periodization	Culture	Temporal range	Notable sites
ఆగ్నేయ ఐరోపా (గ్రీసు,ఏజియను)	బాల్కను మెసోలిథికు		15 !15,000–7,000 BP	Franchthi, Theopetra[24]
Southeastern Europe (Romania/Serbia)	Balkan Mesolithic	Iron Gates culture	13 !13,000–5,000 BP	Lepenski Vir[25]
Western Europe	Early Mesolithic	Azilian	14 !14,000–10,000 BP
Northern Europe (Norway)		Fosna-Hensbacka culture	12 !12,000–10,500 BP
Northern Europe (Norway)	Early Mesolithic	Komsa culture	12 !12,000–10,000 BP
Central Asia (Middle Urals)			12,000–5,000 BP	Shigir Idol, Vtoraya Beregovaya[26]
Northeastern Europe (Baltics and Russia)	Middle Mesolithic	Kunda culture	10.5 !10,500–7,000 BP	Lammasmägi, Pulli settlement
Northern Europe		Maglemosian culture	11 !11,000–8,000 BP
Western and Central Europe		Sauveterrian culture	10.5 !10,500–8,500 BP
Western Europe (Great Britain)	British Mesolithic		11 !11,000–5,500 BP	Star Carr, Howick house, Gough's Cave, Cramond, Aveline's Hole
Western Europe (Ireland)	Irish Mesolithic		11 !11,000–5,500 BP	Mount Sandel
Western Europe (Belgium and France)		Tardenoisian culture	10 !10,000–5,000 BP
Eastern Europe (Belarus, Lithuania and Poland)	Late Mesolithic	Neman culture	09 !9,000–5,000 BP
Northern Europe (Scandinavia)		Nøstvet and Lihult cultures	08.2 !8,200–5,200 BP
Northern Europe (Scandinavia)		Kongemose culture	08 !8,000–7,200 BP
Northern Europe (Scandinavia)	Late Mesolithic	Ertebølle	07.3 !7,300–5,900 BP
Western Europe (Netherlands)	Late Mesolithic	Swifterbant	07.3 !7,300–5,400 BP

"మెసోలిథికు" పశ్చిమ యురేషియా వెలుపల

Mesolithic stone mortar and pestle, Kebaran culture, Epipaleolithic Near East. 22,000–18,000 BP

పాలియోలిథికు, నియోలిథికు అధికంగా సహజంగా పరిగణించబడుతున్నప్పటికీ చైనా పురావస్తు శాస్త్రంలో (1945 తరువాత) మెసోలిథికు ప్రవేశపెట్టబడింది. మెసోలిథికుగా పరిగణించబడే చైనా ప్రాంతాలు "ప్రారంభ నియోలిథికు" గా పరిగణించబడతాయి.^[27]

భారతదేశ పురావస్తు శాస్త్రంలో సుమారు 12,000 - 8,000 బిపిల మధ్య ఉన్న మెసోలిథికు వాడుకలో ఉంది.^[28]

అమెరికా పురావస్తు శాస్త్రంలో లిథికు దశ తరువాత ఒక పురాతన (మీసో-ఇండియను కాలం) కొంతవరకు మెసోలిథికుతో సమానంగా భావించబడుతుంది.

Geographical range	Periodization	Culture	Temporal range	Notable sites
North Africa (Morocco)	Late Upper Paleolithic to Early Mesolithic	Iberomaurusian culture	24 !24,000–10,000 BP
North Africa		Capsian culture	12 !12,000–8,000 BP
East Africa		Kenya Mesolithic	8,200–7,400 BP	Gamble's cave[29]
Central Asia (Middle Urals)			12,000–5,000 BP	Shigir Idol, Vtoraya Beregovaya[30]
East Asia (Japan)	Jōmon cultures		16 !16,000–1,350 BP
East Asia (Korea)	Jeulmun pottery period		10 !10,000–3,500 BP
South Asia (India)	South Asian Stone Age		12 !12,000–4,000 BP[31]	Bhimbetka rock shelters

మూలాలు

1. Bahn, Paul, The Penguin Archaeology Guide, Penguin, London, pp. 141. ISBN 0-14-051448-1.
2. Zalloua, Pierre A.; Matisoo-Smith, Elizabeth (6 January 2017). "Mapping Post-Glacial expansions: The Peopling of Southwest Asia". Scientific Reports (in ఇంగ్లీష్). 7: 40338. doi:10.1038/srep40338. ISSN 2045-2322. PMC 5216412.
3. Linder, F. (1997). Social differentiering i mesolitiska jägar-samlarsamhällen. Uppsala.: Institutionen för arkeologi och antik historia, Uppsala universitet.
4. "final Upper Paleolithic industries occurring at the end of the final glaciation which appear to merge technologically into the Mesolithic" Bahn, Paul, ed. (2002). The Penguin archaeology guide. London: Penguin Books. ISBN 978-0-14-051448-3.
5. Conneller, Chantal; Bayliss, Alex; Milner, Nicky; Taylor, Barry (2016). "The Resettlement of the British Landscape: Towards a chronology of Early Mesolithic lithic assemblage types". Internet Archaeology. 42 (42). doi:10.11141/ia.42.12.
6. Driscoll, Killian (2006). The early prehistory in the west of Ireland: Investigations into the social archaeology of the Mesolithic, west of the Shannon, Ireland (Thesis). National University of Ireland, Galway.
7. V. Gaffney; et al. "Time and a Place: A luni-solar 'time-reckoner' from 8th millennium BC Scotland". Internet Archaeology. Retrieved 16 July 2013.
8. Price, Douglas, ed. (2000). Europe's first farmers. Cambridge: Cambridge Univ. Press. ISBN 978-0521665728.
9. Bollongino, R.; Nehlich, O.; Richards, M. P.; Orschiedt, J.; Thomas, M. G.; Sell, C.; Fajkosova, Z.; Powell, A.; Burger, J. (2013). "2000 Years of Parallel Societies in Stone Age Central Europe" (PDF). Science. 342 (6157): 479–81. Bibcode:2013Sci...342..479B. doi:10.1126/science.1245049.^{[permanent dead link]}
10. Bailey, Geoff and Spikins, Penny, Mesolithic Europe, p. 4, 2008, Cambridge University Press, ISBN 0521855039, 978-0521855037
11. Sandars, Nancy K., Prehistoric Art in Europe, Penguin (Pelican, now Yale, History of Art), pp. 87–96, 1968 (nb 1st edn.)
12. "11,000 year old pendant is earliest known Mesolithic art in Britain", University of York
13. Geggel, Laura (25 April 2018). "This Eerie, Human-Like Figure Is Twice As Old As Egypt's Pyramids". Live Science. Retrieved 28 April 2018.
14. Morgan, C.; Scholma-Mason, N. (2017). "Animated GIFs as Expressive Visual Narratives and Expository Devices in Archaeology". Internet Archaeology (44). doi:10.11141/ia.44.11.
15. De Roevers, pp. 162–63
16. Anthony, D.W. (2007). "Pontic-Caspian Mesolithic and Early Neolithic societies at the time of the Black Sea Flood: a small audience and small effects". In Yanko-Hombach, V.; Gilbert, A.A.; Panin, N.; Dolukhanov, P.M. (eds.). The Black Sea Flood Question: changes in coastline, climate and human settlement. pp. 245–370. ISBN 978-9402404654.
17. Anthony, David W. (2010). The horse, the wheel, and language : how Bronze-Age riders from the Eurasian steppes shaped the modern world. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0691148182.
18. Gronenborn, Detlef (2007). "Beyond the models: Neolithisation in Central Europe". Proceedings of the British Academy. 144: 73–98.
19. Detlef Gronenborn, Beyond the models: Neolithisation in Central Europe, Proceedings of the British Academy, vol. 144 (2007), pp. 73–98 (87).
20. Huan, Anthony (13 April 2019). "Ancient China: Neolithic". National Museum of China.
21. Stanglin, Douglas (2012-06-29). "Pottery found in China cave confirmed as world's oldest". USA Today.
22. Wu, X; Zhang, C; Goldberg, P; Cohen, D; Pan, Y; Arpin, T; Bar-Yosef, O (June 29, 2012). "Early Pottery at 20,000 Years Ago in Xianrendong Cave, China". Science. 336 (6089): 1696–1700. Bibcode:2012Sci...336.1696W. doi:10.1126/science.1218643. PMID 22745428. Retrieved June 29, 2012.
23. Bar-Yosef, Ofer; Arpin, Trina; Pan, Yan; Cohen, David; Goldberg, Paul; Zhang, Chi; Wu, Xiaohong (29 June 2012). "Early Pottery at 20,000 Years Ago in Xianrendong Cave, China". Science (in ఇంగ్లీష్). 336 (6089): 1696–1700. doi:10.1126/science.1218643. ISSN 0036-8075.
24. Sarah Gibbens, "Face of 9,000-Year-Old Teenager Reconstructed", National Geographic, 19 January 2018.
25. Srejovic, Dragoslav (1972). Europe's First Monumental Sculpture: New Discoveries at Lepenski Vir. ISBN 978-0-500-39009-2.
26. Central Asia does not enter the Neolithic, but transitions from the Mesolithic to the Chalcolithic in the fourth millennium BC (metmuseum.org). The early onset of the Mesolithic in Central Asia and its importance for later European mesolithic cultures was understood only after 2015, with the radiocarbon dating of the Shigor idol to 11,500 years old. N.E. Zaretskaya et al., "Radiocarbon chronology of the Shigir and Gorbunovo archaeological bog sites, Middle Urals, Russia", Proceedings of the 6th International Radiocarbon and Archaeology Symposium, (E Boaretto and N R Rebollo Franco eds.), RADIOCARBON Vol 54, No. 3–4, 2012, 783–94.
27. Zhang, Chi, The Mesolithic and the Neolithic in China (PDF), 1999, Documenta Praehistorica. Poročilo o raziskovanju paleolitika, neolotika in eneolitika v Sloveniji. Neolitske študije = Neolithic studies, [Zv.] 26 (1999), pp. 1–13 dLib
28. Sailendra Nath Sen, Ancient Indian History and Civilization, p. 23, 1999, New Age International, ISBN 8122411983, 978-8122411980
29. "Africa-Paleolithic". Britannica. Retrieved 2018-11-28.
30. Central Asia does not enter the Neolithic, but transitions from the Mesolithic to the Chalcolithic in the fourth millennium BC (metmuseum.org). The early onset of the Mesolithic in Central Asia and its importance for later European mesolithic cultures was understood only after 2015, with the radiocarbon dating of the Shigor idol to 11,500 years old. N.E. Zaretskaya et al., "Radiocarbon chronology of the Shigir and Gorbunovo archaeological bog sites, Middle Urals, Russia", Proceedings of the 6th International Radiocarbon and Archaeology Symposium, (E Boaretto and N R Rebollo Franco eds.), RADIOCARBON Vol 54, No. 3–4, 2012, 783–794.
31. The term "Mesolithic" is not a useful term for the periodization of the South Asian Stone Age, as certain tribes in the interior of the Indian subcontinent retained a mesolithic culture into the modern period, and there is no consistent usage of the term. The range 12,000–4,000 BP is based on the combination of the ranges given by Agrawal et al. (1978) and by Sen (1999), and overlaps with the early Neolithic at Mehrgarh. D.P. Agrawal et al., "Chronology of Indian prehistory from the Mesolithic period to the Iron Age", Journal of Human Evolution, Volume 7, Issue 1, January 1978, 37–44: "A total time bracket of c. 6,000–2,000 B.C. will cover the dated Mesolithic sites, e.g. Langhnaj, Bagor, Bhimbetka, Adamgarh, Lekhahia, etc." (p. 38). S.N. Sen, Ancient Indian History and Civilization, 1999: "The Mesolithic period roughly ranges between 10,000 and 6,000 B.C." (p. 23).