Szkat

Szkat - szpil karciany dlo trzech ôsōb powstały w 1813 w Altenburgu w Niymcach. Nojsrogszo popularnościōm cieszy sie w Niymcach jak tyż w Polsce, ôsobliwie na Gōrnym Ślōnsku, miyjscami tyż we inkszych tajlach downego zaboru pruskigo.

Dynkmal dupkōw w Altenburgu

Prawidła

Oficjalne prawidła szpilu w szkata sztalujōm tm. Miyndzynorodowe Przepisy Szpilu we Szkata, kerych ôstatniŏ pōmiana trefiyła sie na 27. Szkatkongresie w 1998 r.

Ôgōlne założynia

Spostrzōd trzech grŏczōw wyłaniany je jedyn rozgrowajōncy (inakszy grajōncy abo solista), a dwōch przeciwnikōw. Cylym tego piyrszego je zdobyć wiynkszość ôczek, a w przipŏdku nulli niy wziōńć ani jednygo sztychu. Rozgrŏwajōncego ôbsztaluje sie bez rajcowanie, kere wygrŏwŏ tyn, fto prziwstoł na nojbarzij pōnktowany szpil. Co do prawidła szpil kulo sie z ruchym skazōwek zygara. Idzie tyż grać we sztyry ôsoby, jednak sztworty grocz rozdowo ino karty.

Do szkata używŏ sie 32 kart, ôd asōw do siōdymek. Na Gōrnym Ślōnsku tradycyjnie używo sie kart niymieckich, za to w Niymcach przewożajōnco wiynkszość grŏczōw teroźnie używo karty francuske. Wybōr zorty kart niy ma krōm to znaczyniŏ. Hierarchijo kart zależy ôd zorty szpilu. Kożdŏ karta jednak posiadŏ inkszõ liczbã ôczek: as 11, cyjna 10, krōl 4, dama 3, dupek 2, za to bibzy (dziewiōntka, ōsymka, siōdymka) sōm nic niy warte. Łōncznŏ liczba ôczek to 120. We szkacie farby majōm porzōndek: krojc, grin, herc, szel (, , , ), ale mŏ to jednak znaczynie ino w wyborze i hierarchije tromfōw.

Rozdanie

Kożdy grocz dostowo 10 kart, rozdowanych w trzech ciepach ô roztōmajtyj zawartości, bez zaczynanie ôd grocza po lewyj (przodka), bez grocza po prawyj (strzodka), a bez kōńczynie na rozdowajōncym (zadku). Na zaczōntku kożdy dostŏwŏ trzi karty, potym ôdkłodane sōm dwie, potym kożdy dostowo sztyry, a na kōńcu trzi. Dwie ôdłożōne karty to tytułowy szkat, inakszyj tajlōng. Przipado ôn dycki soliście, kery mo prawo grać "na widzianygo", tzn. wymiynić dwie karty, abo grać "z rynki" (hand), to znaczy zrezygnować z pōmiany a niy zaglōndać przi tym do szkata. Dalszym rozdowajōncym dycki je teroźny przodek.

Rajcowanie

Rajcowanie, inakszy licytacyjo, kludzi do ôbranio solisty, kerym ôstowo tyn, fto prziwstoł na nojbarzij pōnktowany szpil. Za piyrsi rajcujōm przodek a strzodek, za to zadek przistympuje do licytacyje dopiyro kej keryś z nich spasuje. Strzodek pyto przodka ô dalsze werty szpilu, na co tyn może sie zgodzić. Kej keryś z nich powiy „Pas” bez uznowanie , że niy może rajcować wyżyj, w tym mōmyncie zadek przejmuje rola pytajōncego. Grocz, kery niy spasował ôstowo solistōm. Eli za to strzodek i zadek spasowali bez pytaniŏ ô jaki ino wert, przodek abo podyjmnōńć sie szpilu solo, abo tyż spasować, co kludzi do nastympnego rozdania (ramsz). Po wygranyj licytacyje solista powzimo decyzyjo co do pōmiany kart abo szpilu "z rynki", a potym ôbiyrŏ jedna z trzech zort szpilu.

Nojniższym wertym w licytacyje je 18. Poza sztyryma wyjōntkami, kożdy licytowany wert je iloczynym stałygo wertu zorty a poziōmu szpilu, to znaczy sumy pōnktōw noleżōncych za jego ekstra cychy. Jeźli niy zalicytowano nawet 18, zamiast "Pas" idzie pedzieć "17".

Farba i grand

Granōwer

W tych zortach szpilu solista wygrowo jeźli sebroł wiynkszość ôczek, tj. minimum 61. Stałymi trōmfami sōm sam dupki, poskludzane podle porzōndku farb (W, W, W, W). Solista ôbiyrŏ jedna ze sztyrech farb za farba trōmf, kera je jednak dycki gorszo ôd dupkōw, ewyntualnie decyduje sie na "piōnty" szpil farbōwy zwany grand, inakszy wielki, w kerym ino dupki sōm trōmfy. Porzōndek kart w kożdyj farbie przebiygŏ podle wielości ôczek: as, cyjna, krōl, dama, dziewiōntka, ōsymka, siōdymka (A, 10, K, D, 9, 8, 7).

Jeźli strōna przegrŏwajōncŏ zdobyła niy wiyncyj aniżeli 30 ôczek, przegrŏwŏ ôna sznajder, a jeźli niy zdobyła ani jednyj lewy, przegrŏwŏ sznajder szwarc abo po prostu szwarc. Solista może podwyższyć poziōm szpilu bez zapowiadanie keroś z tych sytuacyje, ale pod warōnkym szpilu z rynki. Jeźli bez granie z rynki je pewny, iże weźnie kożdy sztych, może ôn przed piyrszym wyjściym pokozać przeciwnikōm swoje karty i grać "ōwer", to znaczy na ôtwarte karty. Jeźli za to solista wygroł bez żodnych ekstra cych, szpil mianuje sie "ańfach". Ôczka z ôdłożōnych kart tyż rachujōm sie do ôgōlnego wyniku.

Wszyjske piyńć szpilōw majōm swoje stałe werty w znoleżności ôd ôbranyj farby trōmf: szel 9, herc 10, grin 11, krojc 12, grand 24. Poziōm szpilu wynosi dycki aby 2 i rośnie społym z dalszymi cychami szpilu, na kere skłŏdajōm sie tzw. szpice jak tyż dalsze podwyższynia. Stōnd prawie 18 je nojniższõ odzywka w licytacyje (szel na 2. poziōmie). Cychami ekstra sōm dalszo: szpil z rynki, sznajder, zapowiydź sznajdera, szwarc, zapowiydź szwarca, ōwer. Szpice, inakszy matadory, to za to sekwens trōmfōw rachowanych ôd nojstarszego, to znaczy krojcdupka (W). Solista gro "ze szpicami" kej mŏ krojcdupka i tedy rachuje wiela trōmfōw bezzaczynanie ôd niego tworzi nieprzerwany cug. Za to w ôpacznym razie gro ôn "bez szpic" i rachuje wiela trōmfōw je lepszych aniżeli nojwyższy jakigo posiadŏ. Szpil bez pewnyj liczby szpic je wacha tyla samo, co szpil z tyloma szpicami. Przi rachowaniu szpic biere sie pod uwoga tyż te, kere sōm w skacie; skuli tego w przipŏdku szpilu z farbōm trōmf możliwŏ je tyż szpil z 11 abo bez 11. Szpice kole pōnktu za ańfach sōm jedyne stałe tajle poziōmu.

Przikłŏd 1: Solista ôbroł szpil w krojce po czym zdobōł 100 ôczek. Jego nojwyższym atutem bōł hercdupek (W). Szpil solisty je tōż wacha 48 pkt (z 2, ańfach, sznajder; tj. krojce na 5. poziōmie).

Przikłŏd 2: Solista ôbroł szpil z rynki. Bezuznŏwanie, iże weźnie kożdy sztych bez farby trōmf, roznajmiōł granōwera, kerego wygroł. Chocioż w jego rynce były wszyjske dupki ôkrōm grindupka (W) pokŏzało sie, iże je ôn w tajlōngu. Szpil solisty je tōż wacha 264 pkt, co je we szkacie nojwyższõ wielościōm pōnktōw możliwych do zdobyciŏ (z 4, ańfach, z rynki, sznajder, zap. szn., szwarc, zap. szw., ōwer; tj. grand na 11 poziōmie).

Null

W nullu solista niy może wziōńć żŏdnego sztychu. Je to jedyno zorta szpilu, w keryj niy ma trōmfōw ani ôczek, skuli tego je sam inkszo hierarchijo kart: as, krōl, dama, dupek, cyjna, bibzy (A, K, D, W, 10-7). Solista wyjōntkowo może grać ôtwartego nulla (nulōwera) tyż po pōmianie. Istniejōm tōż sztyry zorty nulla – ańfachowy (23 pkt), z rynki (35), nulōwer (46), nulōwer z rynki (59).

Branie sztychōw

Do piyrszygo sztychu wychodzi dycki przodek, a do nastympnygo zdobywca piyrwyjszygo. Grŏcz musi ôbsugować farba wyjścio abo zagrać trōmfa jeźli trōmf je kartōm wychodowo ("farba do farby, trōmf do trōmfa"). Jeźli grŏcz niy może ôbsużyć, może dać leda jako inkszo karta. Niy ma ôbowiōnzku przebijania. Sztych biere grŏcz z nojsiylniyjszym trōmfym, a jeźli w sztychu niy ma trōmfōw, zdobywo go grŏcz z nojsiylniyjszo kartōm farby wyjścio. Grŏcze w czasie szpilu niy mogōm przeglōndać sztychōw z wyjōntkym rozegranygo piyrwiyj.

Pōnktacyjo

Pōnkty prziznowane sōm ino soliście. Za wygrano dostowo ôn wert ugranego szpilu, za to w razie przegranyj gubi tyn wert dwa raży. Jeźli solista groł abo mioł by grać szpil niższego wertu aniżeli rajcowany, musi w czasie szpilu aby wyrōwnać tyn wert, bo w ôpacznym razie przegrŏwŏ bez przerajcowanie.