Trzeci ślōnski aufsztand

Trzeci ślōnski aufsztand to bōł zbrojny kōnflikt, co trwoł ôd 2 mŏja do 5 lipnia 1921 we Gōrnym Ślōnsku pōmiyndzy propolskimi powstańcami a czōnkami niymieckich paramilityr ôrganizacyji ze sparciym ôd regyrōnku Weimarskij Republiki. Trzici ze ślōnskich aufsztandōw.

Trzici ślōnski aufsztand — ślōnske aufsztandy —
Skupina propolskich powstańcōw ze trzicigo ślōnskigo aufsztandu
Czas	ôd 2 mŏja do 5 lipnia 1921
Plac	Gōrny Ślōnsk
Prziczyna	niyzadowolynie propolskich miyszkańcōw Gōrnego Ślōnska ze wynikōw absztimōngu
Wynik	rozejm, potajlowanie Gōrnego Ślōnska pōmiyndzy Polskã a Niymcōw, kōnwyncyjŏ gynewskŏ ô Gōrnym Ślōnsku
Zajty boju
Polŏki propolske Ślōnzŏki	Niymce prōniymiecke Ślōnzŏki
Kōmandyry
Wojciech Korfanty Mathias von Brudzewo-Mielzynski Kazimierz Zenkteller	Karl Hoefer
Siyły
kole 60 tysiyncy
Straty

Zadek

Francuske wojŏki w Ôpolu

Po przegranyj piyrszyj wojnie światowyj Niymce znŏdły sie we chaosie. Cysŏrz Wilhelm II. abdankowoł a krŏj spustoszyły masowe haje (rewolucyjŏ listopadowŏ, aufsztand ôd Spartakusa, wielgopolski aufsztand, Bajerskŏ Sowieckŏ Republika). Do terynōw wŏżnego ekōnōmicznie Gōrnego Ślōnska mioły rożczynia nowo powstōne krŏje: Polska i Czechosłowacyjŏ. Umŏwa wersalskŏ ze czyrwnia 1919 roku przewidowoła nastympujōnce usōndzynie spiyrki: Czechosłowacyjŏ dostanie tajlã krysu Racibōrz (art. 83), a we ôstanyj tajli ôpolskij regyncyje – krōm krysōw: Grodkōw, Niymodlin, Nysa, a niyblank Prudnik – dojdzie do absztimōngu, coby ludzie sami mogli sie wypedzieć, przi kerym krŏju chcōm być – Polska abo Niymce (art. 88)^[1].

Absztimōng bōł zaplanowany na marzec 1921 roku. Nad ônego wykōnaniym mioła wachować Miyndzysojuszniczŏ Kōmisyjŏ Reskyrujōncŏ i Absztimōngowŏ we Gōrnym Ślōnsku (franc. Commission Interalliée de Gouverment et de Plébiscite de Haute Silésie). Armijŏ niymieckŏ musioła ôpuścić regiōn a bōła zastōmpiōnŏ bez siyły ôd Aliantōw, co bōło we nich 11129 francuskich wojŏkōw, 4676 brytyjskich i 5075 italijańskich^[2].

Sztart aufsztandu

Wynik gōrnoślōnskigo absztimōngu bōł niykorzistny dlŏ Polŏkōw^{[pozōr 1]}. Za nowõ granicã pōmiyndzy Polskōm a Niymcami zapropōnowanŏ bōła tm. linijŏ ôd Korfantego, leko umiyniōnŏ ôd francuskigo jyneroła Le Ronda, co dołaby Polsce cołkõ wschodniõ tajlã Ślōnska aże pod Ôpole. Ôd drugij zajty bōła propozycyjŏ ôd grŏfa Sforzy, italijańskigo ministra spraw auslyndzkich, co uzdŏwała przekŏzać dlŏ Polski bezma cołki regiōn industryje bez Gliwic, Zŏbrzŏ i Krōlewskij Huty. Bez to, iże tyn ôstatni projekt mioł być przesłany do Lōndōnu pod dyskusyjõ Rady Nojwyższyj, polskŏ zajta uzdoła zaczōńć trzici aufsztand we nocy ze 2 na 3 mŏja 1921 roku. Zarŏz przed tym, 1 mŏja, zaczōn sie sztrejk gyneralny. Wszyjskich insurgyntōw bōło kole 60 tysiyncy, ze tego 25 tysiyncy aktywnie wojowało na frōncie.

Ciōng trefiyń

Polski pancerny wagōn Korfanty ze trzicigo aufsztandu

Za kōmandyra Naczelnyj Kōmyndy Wojsk Insurgynckich bōł podoberst grŏf Mathias von Brudzewo-Mielzynski ze Chobienic we Wielgopolsce, a ôd 6 czyrwnia podoberst Kazimierz Zenkteller ze Wojnowic tyż we Wielgopolsce. Po prŏwdzie ze czōnkōw NKWI, co ich bōło pŏrunŏstu, ino Jan Józef Ludyga-Laskowski, Alfons Zgrzebniok, Józef Rymer i Klemens Borys bōli ze Ślōnska. Reszta ludzi bōła sebranŏ ze inkszych regiōnōw Polski, nojczyńścij ze Wielgopolski.

Aufsztand zaczōn sie nocōm ze 2 na 3 mŏja 1921 roku kej Polŏki wysadzili wŏżne mosty pod Ôpolym, Prudnikym, Biołõ, Kandzierzinym, Siołkowicami i Krapkowicami. We piyrszym tydniu aufsztandu insurgynty zajōnli regiōn ôpisany linijōm ôd Korfantego. Niyskorzij, ôd 11 do 20 mŏja umocniyli sie na frōncie, a 21 mŏja zaczła sie kōntrataka wojsk niymieckich, co wiedzioły sie rady ôdbić Anaberg i Kandzierzin, ale niy poradziyły przerwać frōntu.

Nojważniyjszŏ batalijŏ tego aufsztandu trefiyła sie we dniach 21–26 mŏja pod Anabergym, jak przeciwko polskim insurgyntōm stanyła tyż kōmpanijŏ frajwilikōw ze Dolnego Ślōnska, co we ônyj za kōmandyra bōł Hans Heinrich XVII. Hochberg, synek ôd pszczyńskigo princa.

3 czyrwnia niykere ôficyry ze grupy „Wschōd” zbuntowali sie przeciwko Korfantymu i ôgłosiyli kapitana Karola Grzesika za kōmandyra insurgyntōw. Korfanty uciyk do wiernych sobie ôddziałōw, bo boł sie ô swoje życie, a na drugi dziyń ślōnske marynarze heresztowali buntownikōw.

Aufsztand sōm we sobie bōł niylegalny, tōż hned po ônego zaczyńciu insurgyntōw zaczły atakować tyż wojska aliancke. We Bytōmiu i Katowicach do insurgyntōw strzylały tanki i tam padło pŏrã ôsōb, a kole Rybnika we boju życie straciyło 19 Italijŏkōw. We kōńcu zawarto bōło porozumiynie, co podle niego alianty przejynli niykere miasta (Bytōm, Katowice, Tarnowske Gōry, Zŏbrze), a insurgynty jy blokowali na czas aufsztandu.

Po 7 czyrwnia walki ustoły, jak miyndzy zajtami i przi udziale aliantōw, trwały pertraktacyje. Miyndzy ôbie zajty weszły wojska angelske i francuske, a linijŏ dymarkacyjnŏ szła po liniji dotychczasowego frōntu. Miyndzysojuszniczŏ Kōmisyjŏ nakŏzała wszyskim tyż wycŏfać sie ze terynu absztimōngu.

5 lipnia podpisany bōł rozejm. 12 paździyrnika 1921 roku Kōmisyjŏ uzdała, jak mŏ wyglōndać granica polsko-niymieckŏ we Ślōnsku, a 20 czyrwnia 1922 Polska wziōnła przejmować teryny, co bōły ônyj prziznane. Ôficjalnie regyrowanie bōło przekŏzane Polsce 14 lipnia.

Pozōr

1. We absztimōngu wiynkszość ludzi (59,6%) ôpedziała sie za ôstaniym przi Niymcach.

Przipisy

1. The Versailles Treaty June 28, 1919: Part III, avalon.law.yale.edu [dostymp 2021-11-14] (angelski).
2. MaciejM. Fic MaciejM., Najbardziej demokratyczna forma wyboru? Uwarunkowania plebiscytu z 20 marca 1921 roku na Górnym Śląsku, „Echa Przeszłości”, rebus.us.edu.pl, 2020, s. 262, DOI: 10.31648/ep.6355, ISSN 1509–9873 [dostymp 2021-11-15] (polski).