Klasyfikacyjŏ biologicznŏ

Klasyfikacyjŏ biologicznŏ – szeregowanie ôrganizmōw uporzōndkowanym spusōbym podle prawideł systymatyki biologicznyj. Wynikym tego procesu je hierarchiczny ukłŏd systymatyczny, co prezyntuje terŏźny w danym ôkresie sztand wiedzy ô podobiyństwie i pochodzyniu ôrganizmōw. Zaleznie ôd przijyntyj metody badawczyj może to być hierarchiczny ukłŏd oparty na kategoryjach systymatycznych abo strōmie filogynetycznym, może ôbyjmować wszyjske znōme nauce ôrganizmy abo jejich ôkryślōnõ grupã. Dōmynōm biologije, co pŏrŏ sie klasyfikowaniym ôrganizmōw, je systymatyka ôrganizmōw, a prawidła klasyfikacyje i nazewnictwa systymatycznego ôkryślŏ jeji poddyscyplina – taksōnōmijŏ.

Przikłady klasyfikacyji stworzōnych ôd Linneusza (z lewyj) i Diderota (z prawyj)

Przikłŏd strōma filogynetycznego

Klasyfikacyjŏ naturalnŏ i sztucznŏ

Klasyfikowanie ôbiektōw je potrzebne wtynczŏs, jak mōmy do czyniyniŏ z jejich srogszōm liczbōm. Taki zbiōr wymŏgŏ skatalogowaniŏ, w ôpacznym wypadku ciynżko byłoby sie nim posugować. Tyn sōm zbiōr idzie klasyfikować na roztōmajte spusoby, podle roztōmajtych kryteriōw. Klasyfikacyjŏ ôpartŏ na kryteriach takich jak podobiyństwo morfologiczne abo siedliskowe mŏ naturã sztucznõ. Przikładym podziału sztucznego je podzioł zwiyrzōnt na lōndowe i wodne, bo tyn podzioł niy ôdnosi sie prōmp do kōnkretnych i ważnych cech klasyfikowanych ôrganizmōw. Przikładym podziału sztucznego, ale niyôbyczajle pożytecznego z pōnktu widzyniŏ metodyki nauczaniŏ biologije, je podzioł zwiyrzōōnt na kryngowce i bezkryngowce. Drugŏ z wymianowanych grup (bezkryngowce) je jednostkōm sztucznōm, a zaliczane do nij zwiyrzynta łōnczy ino jedna, negatywnŏ cecha diagnostycznŏ: brak krziża. Klasyfikacyjŏ, co je ôpartŏ na ważnych i ajnfachowych cechach ôrganizmōw, mŏ naturã naturalnõ. Przikładami podziału naturalnego je podzioł flanc na ôkrytozalōnżkowe i nagozalōnżkowe jak tyż podzioł ryb na skrzelodyszne jak tyż dwudyszne.

Społym z rozrostym biologije molekularnyj hierarchiczne systymy klasyfikacyjne zyskały kōnkuryncyjõ we formie naturalnych klasyfikacyji ôrganizmōw opartych na taksōnōmije filogenetycznej, corŏz akuratnij pokazowały filogynezã. Przikładym takij klasyfikacyje, co sie tykŏ roślin ôkrytonasiynnych je systym APG. W tradycyjnych systymach klasyfikacyjnych, co używajōm systymu kategoryji biologicznych niy idzie zmieścić corŏz barzij akuratnego, ale tyż corŏz barzij słożōnego ôbrazu strōma życiŏ. W sytuacyji, jak liczba kategoryji systymatycznych je skōńczōnŏ, niy idzie stworzić systymu, w kerym kożdy taksōn by bōł mōnofiletyczny. Z drugij strōny słożoność taksōnōmije filogynetycznyj powoduje, iże durch jeszcze ciynżko sie wyforsztelować używanie inkszych aniżeli tradycyjne systymōw hierarchicznych chociŏż do cylōw dydaktycznych.

Klasyfikacyjŏ naturalnŏ ôrganizmōw

Wszyjske ôrganizmy powstały na drōdze ewolucyje. Jedne zorty wymiyrały, inksze dŏwały poczōntek nowym (specjacyjŏ). Jejich historyjõ ewolucyjnõ (filogynezã) idzie przedstawić graficznie we formie rozgałyńziōnego strōma, zwanego strōmym rodowym abo strōmym filogynetycznym. Piyń tego strōma to jedyn spōlny praôjciec wszyjskich ôrganizmōw, za to kōnary to ôsobne linije ewolucyjne.

Danŏ grupa ôrganizmōw (taksōn) je mōnofiletycznŏ, jeźli wywodzi sie ôd jednego spōlnego praôjca i ôbyjmuje wszyjskich jego potōmnych. Mōnofiletycznōm grupōm sōm cycacze. Jeźli jednak jakŏś grupa ôbyjmuje dwa „kōnary” strōma (abo wiyncyj), to je ôna polifiletycznŏ. Polifiletycznōm grupōm sōm bp. wszyjske ôrganizmy cudzożywne. Za to mianym parafiletycznyj ôkryślŏ sie grupã, co skupiŏ ôrganizmy, co pochodzōm ôd jednego praôjca, ale niy ôbyjmujōm wszyjskich potōmnych. Przikładym takij grupy sōm dwuliściynne. Nŏleżnego ôbrazu przŏcielstwa ôrganizmōw idzie sie spodziywać jyno w grupach mōnofiletycznych.

Doskōnalynie metod klasyfikacyje ôrganizmōw polygŏ na dōnżyniu do tego, by jak nojlepij pokazowały jejich przŏcielstwo. Ôptymalny systym klasyfikacyje winiyn ôddŏwać prŏwdziwy ukłŏd strōma rodowego. Wszyjske taksōny winny być mōnofiletyczne. Terŏźnŏ wiedza zbliżŏ nŏs do tego ideału, ale niy dŏwŏ podstaw do skōnstruowaniŏ takigo idealnego strōma rodowego wszyjskich ôrganizmōw.

Terŏźnie za tradycyjny idzie uznać podzioł na piyńć krōlestw: prokariōnty, protisty, rośliny, grziby i zwiyrzynta. Podstawy takigo podziału były zapropōnowane już w XIX stoleciu (Richard Owen, Ernst Haeckel) bez wydzielynie krōlestwa ôsobnego ôd roślin i zwiyrzōnt^[1], ale systym, co wykrŏczŏ poza podzioł na dwa krōlestwa upowszechniōł sie dopiyro w drugij połowie XX s., za barzij zbliżōny do prŏwdy aniżeli podzioł ôd Linneusza. niyma ôn jednak wolny ôd felerōw, bo krōlestwo bakteryji ôbyjmuje iste bakteryje i archebakteryje, co sōm ze sobōm spokrewniōne ino niyznacznie. Je to grupa parafiletycznŏ, co pochodzi ôd spōlnego praôjca, ale niy stanowi ôsobnyj asty strōma. Sōm tyż dane, co przizwŏlajōm sōńdzić, iże archebakteryje sōm bliżyj spokrewniōne z inkszymi ôrganizmami aniżeli z bakteryjami istymi. Parafiletyczne sōm tyż protisty, co sōm ôd jednego spōlnego praôjca, ale co je tyż praôjcym roślin, zwiyrzōnt i grzibōw.

Skirz tych felerōw upowszechniŏ sie podzioł na trzi dōmyny: archeōny, bakteryje i jōndrowce. Jōndrowce (eukariōnty) prowizorycznie były dzielōne na 4 krōlestwa: protisty, rośliny, grziby i zwiyrzynta, a niyskorzij na 6 supergrup: Opisthokonta, Amoebozoa, Excavata, Rhizaria, Archaeplastida i Chromalveolata. Te grupy sōm podle terŏźnyj wiedze mōnofiletyczne.

Podziały świata żywego

podzioł krōlestwa zwiyrzōw (Animalia) zapropōnowany bez Karola Linneusza w 1735 roku

Tradycyjny podzioł

Nojbarzij tradycyjny podzioł ôrganizmōw, co wywodzi sie jeszcze ôd Arystotelesa i Teofrasta, a utrwalony ôd Linneusza to podzioł na dwa krōlestwa: zwiyrzynta i rośliny. Bōł uznŏwany za ôbowiōnzujōncy jeszcze w piyrszyj połowie XX stoleciŏ, a jego ôstałości durch widać we podziale nauk biologicznych (botanika i zoologijŏ, taksōnōmijŏ roślin i taksōnōmijŏ zwiyrzōnt itp.).

Historyczny strōm życiŏ ôd E. Haeckla, co dzieli świat ôrganizmōw na 3 krōlestwa: Plantae, Protista, Animalia. Ilustracyjŏ z Generelle Morphologie der Organismen (1866).

Usystymatyzować ôrganizmy żywe prōbowali tyż:

• W 1866 niymiecki biolog Ernst Haeckel – wkludziōł 3 krōlestwa: zwiyrzynta, rosliny i mikroôrganizmy (zdefiniowane za Protista). Bakteryje wraziōł do rzyndu Moneres (niyskorzij Monera)^[2].
• Édouard Chatton – francuski zoolog i biolog morski – w mało znanyj pracy z 1925^[3] piyrszy wkludziōł rozrōżniynie ôrganizmōw na prokariotyczne (bez jōndra kōmōrkowego) i eukariotyczne (co zawiyrajōm jōndro kōmōrkowe), co je nazwoł, ôdpednio, Prokaryota i Eukaryota. W 1962 Roger Stanier i C.B. van Niel ôbgŏdali kōncepcyjõ Chattona przi powołowaniu sie na jego inkszõ robotã z 1938^[4] (ôkrōm tego zacytowali felernõ datã jeji wydaniŏ – 1937 zamiast 1938). Tyn błōnd bōł powiylōny w 45 cytowaniach podle Science Citation Index^[5], co prziczyniyło sie do uznaniŏ Chattona za autora podziału dychotōmicznego Prokaryota-Eukaryota. Chatton niy zdefiniowoł ale tych pojyńć, ani niy nadoł im rangi w syńsie taksōnōmicznym. Niy zrobiyli tego tyż Stanier i van Neil^[5].
• W 1938 Herbert Faulkner Copeland ôpublikowoł pracã^[6], a w 1956 ksiōnżkã^[7], w kerych zapropōnowoł dźwigniyńcie Monera do rangi krōlestwa.
• Robert Whittaker, biolog z Brooklyn College w Nowym Jorku, wkludziōł Fungi za piōnte krōlestwo w 1969 roku^[8]. Kōncepcyjŏ 5 krōlestw, leko zmodyfikowanŏ ôd Lynn Margulis z Boston University (w 1970^[9]), ôstała nojszyrzyj zaakceptowanōm kōncepcyjōm dzielyniŏ świata żywego, aże do roku 1990. Systym piyńciu krōlestw, z drobnymi modyfikacyjami, je durch używany w wielu robotach abo stanowi podstawã dlŏ niyskorniyjszych systymōw.

Trzi dōmyny

W 1977 amerykōński mikrobiolog i fizyk Carl Woese jak tyż badŏcz z University of Houston, George Edward Fox zapoczli podszukowania rRNA, co w wyniku nich ôbrali trzi linije ewolucyjne ôrganizmōw. Nazwali je: eubacteria, archaebacteria i urkaryotes^[10]. Społym z inkszymi autorami podzielyli krōlestwo Monera na dwa krōlestwa: Eubacteria i Archaebacteria^[11] (systym 6 krōlestw). Jejich podszukowania dały podwaliny systymatyce bakteryji ôpartyj na filogynetyce. Autorzi zapoczli dyskusyjõ nad ôbraniym wyższyj ôd krōlestwa kategoryje systymatycznyj^[10]. Woese niy zgŏdzoł sie z powszechnie wtynczŏs akceptowanym ôd wiynkszości biologōw podziałym dychotōmicznym Prokaryota-Eukaryota. W 1990 przedstawiōł argumynta dlŏ kōncepcyje podziału życiŏ na Ziymi na trzi grupy, co je nazwoł dōmynami Archaea, Bacteria i Eucarya^[12].

Podzioł Cavaliera-Smitha

Konkuryncyjny systym autorstwa Thomasa Cavaliera-Smitha zapropōnowany w 1983 i zmodyfikowany w 1998 roku przewiduje sześ krōlestw zgrupowanych w cysŏrstwa:

Cysŏrstwo: Procaryota

• Bacteria – bakteryje (wszyjske prokariōnty)

Cysŏrstwo: Eucaryota

• Protozoa (jednokōmōrkowe eukariōnty niy zaliczōne do inkszych krōlestw)
• Chromista (niykere glōny, bp. brunŏtnice i ôkrzymki i niykere heterotrofy)
• Fungi – grziby
• Plantae – rośliny (społym ze zielynicami i krasnorostami)
• Animalia – zwiyrzynta

W pierwotnyj wersyji przewidowoł podzioł na 8 krōlestw (były jeszcze Archaea i Archezoa, ale autōr uznoł, iże niy mŏ podstaw do jejich wydzielaniŏ).

Przirōwnanie dzielynie systymatycznych

Linnaeus 1735 2 krōlestwa	Haeckel 1866 3 krōlestwa	Chatton 1925 2 dōmyny	Copeland 1938, 1956 4 krōlestwa	Whittaker/Margulis 1969 5 krōlestw	Woese i in. 1977 6 krōlestw	Woese i in. 1990 3 dōmyny
	Protista	Prokaryota	Monera	Monera	Eubacteria	Bacteria
					Archaebacteria	Archaea
		Eukaryota	Protoctista	Protista	Protista	Eucarya
Vegetabilia	Plantae			Fungi	Fungi
			Plantae	Plantae	Plantae
Animalia	Animalia		Animalia	Animalia	Animalia

Wejzdrzij tyż

• systymatyka
• kategoryjŏ systymatycznŏ

Przipisy

1. Joseph M. Scamardella. Not plants or animals: a brief history of the origin of Kingdoms Protozoa, Protista and Protoctista. „International Microbiology”. 2, s. 207–216, 1999. Springer-Verlag Ibérica.
2. Ernst Haeckel: Generelle Morphologie der Organismen. Vol. II. Berlin: Georg Reimer, 1866.
3. Edouard Chatton. Pansporella perplexa: Amoebien a Spores Protégées Parasite des Daphnies. Réflexions sur la Biologie et la Phylogenie des Protozoaires. „Ann Sci Nat Sér X (Zool)”. VII, s. 1–84, 1925 (fr.).
4. Edouard Chatton: Titre et travaux scientifique (1906-1937) de Edouard Chatton. 1938.
5. Jan Sapp. The Prokaryote-Eukaryote Dichotomy: Meanings and Mythology. „Microbiology and Molecular Biology Reviews”. 69 (2), s. 292-305, czerwiec 2005. DOI: 10.1128/MMBR.69.2.292-305.2005 (ang.).
6. Herbert F. Copeland. The Kingdoms of Organisms. „The Quarterly Review of Biology”. 13(4), s. 383-420, 1938. DOI: 10.1086/394568 (ang.).
7. Herbert F. Copeland: The classification of lower organisms. Palo Alto, Ca.: Pacific Books, 1956.
8. Robert H. Whittaker. New Concepts of Kingdoms of Organisms. „Science”. 163 (3863), s. 150–160, 1969. DOI: 10.1126/science.163.3863.150 (ang.).
9. Lynn Margulis. Whittaker’s five kingdoms of organisms: Minor revisions suggested by considerations of the origin of mitosis. „Evolution”. 25, s. 242–245, 1970 (ang.).
10. Woese C.R. & Fox G.E.. Phylogenetic structure of the prokaryotic domain: the primary kingdoms. „Proceedings of the National Academy of Science”. 74(11), s. 5088-5090, 1977 (ang.).
11. Woese et al.. An ancient divergence among the bacteria. „Journal of Molecular Evolution”. 9(4), s. 305-311, 1977. Springer New York. DOI: 10.1007/BF01796092 (ang.).
12. Woese, C.R., Kandler, O. & Wheelis, M.L. Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya. „Proceedings of the National Academy of Science”. 87, s. 4576-4579, 1990 (ang.).

Linki zewnyntrzne

• Wikispecies
• The Tree of Life – Strōm Życiŏ
• Miyndzynŏrodowy Kodeks Nōmynklatury Zoologicznyj (4. wydanie, 2000)
• Miyndzynŏrodowy Kodeks Nōmynklatury Botanicznyj (Kod St. Louis, 2000)
• Phylocode – nowŏ kōncepcyjŏ systymatycznŏ

Kōntrola autorytatywnŏ:

• BNCF: 32762