Życie
zbiōr procesōw żywobyciowych / From Wikipedia, the free encyclopedia
Życie (gr. βίος, bios) we biologiji mŏ dwie, zwiōnzane ze sobōm definicyje:
- zbiōr procesōw żywobyciowych – swojistych, wysoko zôrganizowanych funkcjōnalnie (w raje i nece), zmian fizycznych i reakcyji chymicznych, co zachodzōm w ôtwartych termodynamicznie, wyôdrymbniōnych z ôbtoczyniŏ układach fizycznych (co dycki zawiyrajōm kwasy nuklejinowe i biołka, podle sztandu terŏźnyj wiedze), zbudowanych morfologicznie (ô hierarchicznyj strukturze), co skłŏdajōm sie z jednyj abo wielu kōmōrek (ôrganizmach, stworzyniach) jak tyż swojistych zjawisk biologicznych, co zachodzōm z udziałym tych ôrganizmōw – co istniyjōm na Ziymi, a możno tyż na inkszych planetach[5][6]
- włŏsność ôkryślōnych układōw fizycznych (→ ôrganizmōw), co w nich zachodzōm procesy żywobyciowe[7][8][9].
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
| |||
Rośliny w gōrach Ruwenzori (Uganda) | |||
Systymatyka | |||
Dōmyny i krōlestwa | |||
Życie na Ziymi:
| |||
|
W czasie cołkij historyje powstała moc teoryji, co ôdwołujōm sie do życiŏ, m.in. materializm, hilymorfizm i witalizm. Mimo to, zdefiniowanie życiŏ tyż terŏźnie je problymym dlŏ uczōnych i filozofōw[10].
Nojmyńszŏ jednostka życiŏ to je ôrganizm. Ôrganizmy mogōm skłŏdać sie z jednyj abo wiyncyj kōmōrek, przechodzōm metabolizm, utrzimujōm homeostazã, mogōm rōść, ryagujōm na zachynty, rozmnŏżajōm sie (płciowo abo bezpłciowo), jak tyż, drōgōm ewolucyje, dopasowujōm sie do strzodowiska, co je ôbtŏczŏ w czasie dalszych gyneracyji[11]. We biosferze Ziymie idzie znojś moc roztōmajtych ôrganizmōw, co jejich życie ôpiyrŏ sie na wōnglu jak tyż wodzie. Ôrganizmy dzielōm sie m.in. na rośliny, zwiyrzynta, grziby, protisty, archeōny i bakteryje. Kryteria życiŏ w niykerych przipadkach bywajōm niyjednoznaczne, beztōż, w zależnie ôd zdrzōdła, stworzynia take jak wirusy, wirojidy abo sztuczne życie sōm niezaliczane do ôrganizmōw żywych.
Abiogyneza to naturalny proces żywobyciowy, co zachodzi we materyji, co niy żyje, bp. we zwiōnzkach ôrganicznych. Wiek Ziymie wynosi kol. 4,54 mld lŏt[12][13], jednak nojstarsze formy życiŏ ziymskigo powstały aby 3,5 mld lŏt tymu[14][15][16] w eoarchajiku, jak twardniała szkorupa ziymskŏ. Nojstarszym fizycznym świŏdectwym istniyniŏ życiŏ na Ziymi je biogynny grafit pobrany ze skoł metaôsadowych, co powstały 3,7 mld lŏt tymu w zachodnij Grynlandyji[17] jak tyż skamiyniałości maty drobnoustrojowyj (ang. microbial mat) znojdziōnyj we piŏskowcu w zachodnij Australiji[18][19]. Moc teoryji, takich jak bp. Wielke Bōmbardyrowanie, sugeruje, iże życie na Ziymi mogło być jeszcze wcześnij[20]. Jak ôdwołować sie do podszukowań z 2015 roku, życie na Ziymi mogło być 4,1 mld lŏt tymu[21]; przi ôdwołowaniu sie jednak do inkszych podszukowań, mogło być już 4,25 mld lŏt tymu[22], abo nawet 4,4 mld lŏt tymu[23]. Podle jednego z badŏczy, „jeźli życie na Ziymi powstało za doś wartko, to może ôno być powszechne we wszechświecie”[21].
Mechanizm, co dziynki niymu powstało życie na Ziymi, ôstŏwŏ niyznōmy, chociŏż powstała moc hipotez, co go tykajōm. Życie, ôd czasu jego postaniŏ, rozwinyło sie w wielu formach, co ôstały sklasyfikowane i podzielōne na jednoski zwane taksōnami. Ôrganizmy żywe mogōm żyć i prosperować w wielu warōnkach. Mimo to, rachuje sie, iże spostrzōd 5 mld zortōw, co zamiyszkowały Ziymiã w czasie cołkij jeji historyje, wymarło kol. 99% zortōw[24][25][26]. Rachuje sie, iże liczba zortōw, co terŏźnie żyjōm na Ziymi to 10–14 mln[27], z czego do tyj pory ôstało udokumyntowanych 1,9 mln[28].
Jak ôdwołać sie do hipotezy panspermije, życie mikroskopijne – rozkludzane ôd meteorytōw, planetojidōw i inkszych małych ciał Układu Słōnecznego – może być tyż w inkszych miyjscach we Wszechświecie[29]. Chociŏż znōme je nōm jyno życie, co istniyje na Ziymi, je możliwe, iże je tyż życie pozaziymske. Projekty naukowe, take jak SETI, poszukujōm sygnałōw radyjowych w przestrzyni kosmicznyj, co mogły ôstać wysłane ôd pozaziymskich cywilizacyji.