From Wikipedia, the free encyclopedia
Karajaan Dénmark (basa Dénmark: Kongeriget Danmark) mangrupa nagara Nordik nu pangleutikna jeung pangkidulna. Nagara ieu aya di Skandinavia, Éropa Kalér, tapi euweuh dina samenanjung Skandinavia. Nagara ieu kaasup anggota Uni Éropa.
| Kongeriget Danmark Karajaan Dénmark |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Motto — (Motto karajaan: Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke "Bantosan Gusti, Cinta Rahayat, Kakiatan Dénmark") |
||||||
| Lagu Der er et yndigt land (nasional) Lagu Karajaan Kong Kristian stod ved højen mast (karajaan jeung nasional) |
||||||
 |
||||||
| Ibu kota | Kopenhagen | |||||
| Kota panggedéna | ibu kota | |||||
| Basa resmi | Dénmark 2 | |||||
| Grup étnis | 90.1% Dénmark 9.9% nu séjén (2010)[1] |
|||||
| Pamaréntah | Démokrasi parleménter jeung Monarki konstitusional | |||||
| - | Raja | Frederik X | ||||
| - | Perdana Menteri | Mette Frederiksen | ||||
| Konsolidasi | abad ka-8 | |||||
| Asup ka Uni Éropa |
1 Januari 1973 (7th) | |||||
| Aréa | ||||||
| - | Total | 43.098,31 km² (ka-1342) 16.640 mil² |
||||
| - | Cai (%) | 1,642 | ||||
| Populasi | ||||||
| - | Perkiraan 1 April 2010 | 5.540.241 (ka-108) | ||||
| - | Kapadetan | 127,9 /km² (ka-782) 331,2 /mil² |
||||
| GDP (PPP) | Perkiraan 2009 | |||||
| - | Total | $197,058 milyar[2] | ||||
| - | Per kapita | US$35.757[2] | ||||
| GDP (nominal) | Perkiraan 2009 | |||||
| - | Total | US$309,252 milyar[2] | ||||
| - | Per kapita | US$56.115[2] | ||||
| Gini? (2009) | 24,7 (handap) (réngking 1) | |||||
| HDI (2007) |  0,955[3] (luhur pisan) (ka-16) |
|||||
| Mata uang | Krone (DKK) |
|||||
| Zona wanci | CET² (UTC+1) | |||||
| - | Usum panas (DST) | CEST² (UTC+2) | ||||
| TLD Internét | .dk2,3 | |||||
| Kode telepon | +454 | |||||
| 1 Basa Faroe mangrupa basa resmi di Kapuloan Faroe jeung Basa Kalaallisut mangrupa basa resmi di Greenland. Basa Jérman mangrupa basa minoritas nu dilindungan di Jutlandia Kidul (Sønderjylland) di Dénmark. Ogé Basa Dénmark mangrupa basa minoritas nu dilindungan di Schleswig-Holstein di Jérman. ² Ku sabab Dénmark heunteu ngasupkeun Kapuloan Faroe jeung Greenland. ³ TLD (Top Level Domain) .eu piboga sasama nagara-nagara Uni Éropa. 4 Kapuloan Faroe ngagunakeun +298, upami Greenland ngagunakeun +299. |
||||||
Dénmark tepung wates jeung Laut Baltik jeung Laut Kalér. Wewengkonna kaasup hiji samenanjung di Jérman kalér nu ngaranna Jylland (Jutlandia), Kapuloan Fyn (Funen), Sjælland (Zéaland), Vendsyssel-Thy, Lolland, Falster, Bornholm, jeung ratusan pulo leutik, nu mindeng disebut kapuloan Dénmark. Saméméh Terusan Kiel dikali, jalan laut ka Laut Baltik ngan bisa liwat tilu Selat Dénmark.
Nagara ieu ngagunakeun monarki konstitusional jeung sistem pamaréntahan parleménter. Dénmark boga hiji pamaréntah pusat jeung 98 munisipalitas minangka pamaréntah wewengkon. Dénmark geus jadi anggota Uni Éropa ti 1973, tapi nepi ka ayeuna masih kénéh teu gabung kana Eurozone. Dénmark mangrupa salha sahiji pawangun NATO jeung OECD. Dénmark ogé hiji anggota OSCE.
Basa resmina, Basa Dénmark, sarumpun jeung Basa Swédia jeung Basa Norwégia, lantaran basa-basa éta miboga kakaitan sajarah jeung budaya nu kiat. 82% ti populasi Dénmark jeung 90.3% séké Dénmark pangagem garéja Lutheran. Dina taun 2010, 548.000 urang (9.9% populasi Dénmark) mangrupa imigran atawa katurunanna. Mayoritasna (54%) asalna ti Skandinavia atawa bagian Éropa nu séjén, sésana asalna ti nagara-nagara di Asia jeung Afrika.
Greenland jeung Kapuloan Faroe mangrupa wewengkon ti karajaan Dénmark, tapi aya kakawasaan politikna sorangan.
Ti kaping 1 Januari 2007, dumasar kana 2007 Danish Municipal Reform, Dénmark ngarobah babagian wewengkon administrasina jadi 5 region, ngaganti sistem 13 amt jeung ngagabung sababaraha munisipalitas leutik kana sababaraha munisipalitas nu leuwih gedé jadina jumlah nu tadina, 270, ngaleutik nepi ka ngan 98 munisipalitas.
| Ngaran region | Ibu kota administrasi | Kota panggedéna | Populasi (1 Januari 2008) | Lega (km²) | Kagegekan (per km²) | Amt (1970-2006) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Hovedstaden | Hillerød | København | 1.645.825 | 2.561 | 642,6 | Københavns jeung Frederiksborg, jeung munisipalitas København, Frederiksberg jeung Bornholm |
| Midtjylland | Viborg | Århus | 1.237.041 | 13.142 | 94,2 | Ringkjøbing, méh sakabéh Århus, bagian kidul Viborg jeung bagian kalér Vejle |
| Nordjylland | Aalborg | Aalborg | 578.839 | 7.927 | 73,2 | Jutlandia Kalér, bagian kalér Viborg jeung sabagian leutik Århus |
| Sjælland | Sorø | Roskilde | 819.427 | 7.273 | 112,7 | Roskilde, Storstrøm, jeung Sjælland Kulon |
| Syddanmark | Vejle | Odense | 1.194.659 | 12.191 | 97,99 | Funen, Ribe, Jutlandia Kidul jeung sabagian ti Vejle kidul |
| Total | 5.475.791 | 43.094 | 127,0 |
Asal kecap "Danmark", pakaitan antara séké Dane jeung Dénmark, jeung sajarah ngahijina Dénmark salaku karajaan masih kénéh dipaséakeun[4][5]. Aya nu boga pamikiran, "Dan" asalna ti séké Dane atawa ti Dan, sang raja légéndaris ti séké Dane. Dua téori ieu ngarujuk ti kitab-kitab séké Dane di Skandinavia, Yunani, jeung Romawi (kawas Ptolomeus, Jordanes, jeung Santo Gregorius ti Tours), sarta literatur abad patengahan (kawas Adam ti Bremen, Beowulf, Widsith, jeung Poetic Edda).
Sababaraha kitab nyebutkeun[6] "Dan" jeung "Dane" asalna ti kecap nu hartina "taneuh datar", atawa ti Basa Jérman Tenne hartina lantai pangirik, Basa Inggris den hartina guha, Sanskrit dhánuṣ- (धनुस्) hartina gurun. -Mark hartina wewengkon leuweung atawa wewengkon pawatesan, meureun lantaran wawatesan jeung leuweung di kidul Kaharyapatihan Schleswig,[7] kawas -mark dina Finnmark, Telemark, jeung Dithmarschen.[8]
Sababaraha déskripsi awal ngeunaan asal kecap 'Denmark', ditepungan dina Chronicon Lethrense(abad ka-12), Sven Aggesen (ahir abad ka-12), Saxo Grammaticus (awal abad ka-13), jeung Balada Eric (patengahan abad ka-15). Chronicon Lethrense nerangkeun yén wanci Kaisar Romawi, Augustus, ngalawan Dénmark di jaman Dawud. Dénmark waktos éta kawangun ti tujuh wewengkon Jutlandia, Fyn, Sjælland, Møn, Falster, Lolland, jeung Skåne nu dipingpin ku Raja Ypper ti Uppsala. Anjeunna kagungan tilu putra, Nori, Østen, jeung Dan. Dan dipilih pikeun mingpin Sjælland, Møn, Falster, jeung Lolland, nu kawanoh katelah wewengkon Videslev. Wanci urang Jutlandia ngalawan Kaisar Augustus, maranéhna ménta Dan sangkan ngabantuan maranéhna. Saenggeus meunang, Dan diistrénan jadi raja Jutlandia, Fyn, Videslev, jeung Skåne. Hiji déwan mutuskeun ngaranan nagri ngahiji ieu "Danmark" (Dania) ti jenengan raja anyar maranéhna, Dan. Saur sajarawan Jordanes[9] Dani di "Asal bangsa Deed ti Goth" ti taun 551 kira-kira minangka taun awal disebutna urang Dénmark.[10] Struktur tatahanan Danevirke diwangun dina sababaraha tahap ti abad ka-3 salajengna, jeung ukuran leutik usaha konstruksi éta dina 737 disumbangkeun sangkan ayana Raja Dénmark.[11]
Dumasar kana pamanggihan arkéologis di Dénmark, kalacak banda arkéologis dina Periode Antarglasial Eem ti 130.000-110.000 SM.[12] Dénmark geus miboga populasi ti kira-kira 12.500 SM, jeung tatanén geus aya ti 3.900 SM.[13] Jaman Perunggu Nordik (1.800-600 SM) di Dénmark ditandaan ku gundukan makam, nu ningggalan loba pamanggihan, kaasup lur (tarompét purba tampa liang) jeung karéta tempur surya Trundholm.
Dina Zaman Beusi Pra-Romawi (500 SM - 1 M), populasi asli mimiti migrasi ka kidul, sanaos[13] urang Dénmark kahiji datang antara Jaman Beusi Pra-Romawi jeung Jaman Beusi Gérmania[15] di Jaman Beusi Romawi (1-400 M). Propinsi Romawi miara jalur dagang jeung hubungan jeung séké-séké asli di Dénmark, dibuktian ku dipanggihna koin Romawi di Dénmark. Bukti pangaruh budaya Kelt nu kiat, kalacak ti périodeu ieu di Dénmark jeung raloba bagian Éropa Kalér-Kulon, jeung mangrupa bukti nu ngadukung kana pamanggihan katél Gundestrup.
Populasi Dénmark kahiji datang ti beulah wétan Kapuloan Denmark (Sjælland) jeung Skåne. Maranéhna ngagunakeun basa Jérmanik Kalér kuna. Saur para sajarawan[saha?][rujukan?], saméméh maranéhna daratang, sabagian loba Jutlandia jeung kapuloan di kira-kirana dicicingan ku séké Jutlandia, katurunan populasi nu dikenal ti sumber-sumber sajarah kuna (sapertos Tacitus jeung Ptolemeus). Sabagian loba urang Jutlandia dikenal salaku urang Angle jeung urang Sakson. Maranéhna teras diundang Inggris salaku prajurit bayaran ku Raja Britonia nu namina Vortigern jeung dibéré wewengkon tenggara ti Kent, nyaéta Pulo Wight, jeung nyaricing di ditu. Teras budaya maranéhna kaserep atawa leungit ku sabab invasi Angle jeung Saxon, nu ngawangun Anglo-Saxon. Populasi Jutlandia nu nyésa ngaasimilasi jeung séké Dane.
Antara abad ka-8 nepi ka 10, bangsa Dénmark katelah minangka Viking. Sasarengan jeung urang Norwégia jeung Swédia, maranéhna ngajajah, balap, jeung ngadagang dina sakabéh bagian Éropa. Kahiji kalina panjajah Viking nepungan Islandia liwat kacilakaan dina abad ka-9, liwat jalur Kapuloan Faroe (Føroyar) jeung ahirna nepungan "vinland" (taneuh anggur) nu ayeuna kakenal salaku New Foundland. Dina sababaraha wanci, bangsa Viking ogé nalukan bagian Inggris, anu kakenal ngaranna Danelaw, Irlandia, jeung Perancis, méré ngaran ka bagian Normandia di Perancis. Kawas nu diécéskeun ku batu Jelling, bangsa Dénmark ngahiji jeung dikristenan kira-kira dina taun 965 ku Harald Bluetooth, raja Dénmark kadua nu diakuan.[16]
Langkung jaman ieu, raja Dénmark ngawasaan Skåneland (Skåne, Halland, jeung Blekinge), Éstonia Dénmark, kawas kadipaten Schleswig jeung Holstein di Jérman kalér. Dina 1397, Dénmark asup kana Himpunan Kalmar kalawan Norwégia jeung Swédia-Finlandia. Mangrupa himpunan sababaraha nagara-nagara Skandinavia nu ngajaga perkawis nagri masing-masing, jeung lumangsung nepi ka Swédia ngagedur dina 1523. Réformasi Protéstan datang di Skandinavia dina période 1530-an, jeung mimilu ogé perang sadulur Konfrontasi Pangéran, Dénmark asup Lutheranisme dina taun 1536. Teras dina taun éta, Dénmark ngahiji jeung Norwégia ogé koloni-koloni maranéhna.
Skåneland dipasihan ka Swédia dina Pajangjian Roskilde dina 1658 jeung kahijian Dénmark-Norwégia bubar kalawan Pajangjian Kiel dina taun 1814, wanci Norwégia asup kana kahijian nu anyar jeung Swédia, nu lumangsung nepi ka taun 1905. Dénmark ngajaga koloni di Islandia, Kapuloan Faroe (Foroyar) jeung Gronland. Misah ti koloni Nordik, Dénmark ngawasaan India Dénmark (Tranquebar di India) ti taun 1620 nepi ka taun 1869, Basisir Emas Dénmark (Ghana) ti 1658 nepi ka taun 1850, jeung Hindia Kulon Dénmark (Kapuloan Virgin Amérika Sarikat) ti 1671 nepi ka 1917.
Gerakan liberal jeung nasional Dénmark lumangsung dina période 1830-an, jeung saenggeus Révolusi 1848 Éropa Dénmark jadi monarki konstitusional dina kaping 5 Juni 1849.
Saenggeus Perang Schleswig Kadua (basa Dénmark: Slesvig) dina taun 1864, Dénmark dipaksa pikeun masihan Schleswig-Holstein ka Prusia. Saenggeus kajadian ieu, Dénmark milih jadi nétral, akibatna Dénmark tetep nétral dina Perang Dunya I. Saenggeus éléhna Jérman, Versailles ngajukeun sangkan mulangkeun Schelswig-Holstein—nu waktos éta bagian ti Jérman—ka Dénmark. Sieun ku iredentisme, Dénmark nolak mikirkeun balikna wewengkon éta jeung keukeuh kana plébisit nu kakait jeung balikna Schleswig. Kadua Plébisit Schleswig jadi nungturut dina kaping 10 Fébruari jeung 14 Maret. Dina kaping 10 Juli 1920, saenggeus plébisit jeung ditandatangananna ku raja dina 9 Juli di dokumén panghujuan deui, Schleswig Kalér (Sønderjylland) dibéré ka Dénmark. Dinten panghijian éta (Genforeningsdag) diélingan dina kaping 15 Juni tiap taun di Valdemarsdag.
Sanajan nétral, Dénmark ditarajang ku Jérman (Operasi Weserübung), dina kaping 9 April 1940. Sanajan dibéré kakawasaan mandiri (nu réngsé dina taun 1943, lantaran gerakan lalawan nu muncak), Dénmark tetep dijajah ku cara militér dina PD II. Akibat simpati Dénmark ka Sakutu kacida kiat; 1.900 pulisi Dénmark ditahan Géstapo jeung kalawan kakawal dikirim pikeun diinternir di Buchenwald. Dina perang, Islandia mroklamasikeun kamerdékaan jeung dina taun 1948 Kapuloan Faroe mibanda kakawasaan dina nagri. Saenggeus perang, Dénmark jadi salah sahiji anggota pawangun Sarikat Bangsa-Bangsa jeung NATO jeung dina taun 1973, ngagabung ka Masarakat Ékonomi Éropa (nu engké jadi, Uni Éropa). Dina taun 1979, Greenland mibanda kakawasaan dina nagri.
Dénmark mangrupa monarki pangkolotna nu masih lumangsung di buana Éropa. Dina 1849, minangka monarki konstitusional kalawan diadopsina konstitusi nu anyar. Pamingpinna resmina mangrupa pupuhu nagara, lalaku nu sipatna sérémonial, ti kakawasaan éksekutif, nu dilaksanakeun ku raja atawa ratu, dilaksanakeun langkung kabinét menteri, jeung PM nu ngagunakeun prinsip primus inter pares. Kakawasaan législatif dipasihan ka monarki jeung parlemén Dénmark, diwanoh salaku Folketing, nu diwangun ti (teu leuwih ti) 179 anggota. Kakawasaan yudisial aya dina pangadilan.
Pamilu parlemén kedah dilaksanakeun minimal tiap 4 taun; nanging PM bisa maréntah sangkan dilaksanakeun leuwih awal. Upami Parlemén ngayakeun mosi teu percaya kana PM jadina pamaréntahan eureun.
Dénmark ngagunakeun hak pilih universal dina sakabéh perkawis, awéwé dianggap sami jeung lalaki dumasar hukum Dénmark (nanging aranjeunna teu teu diwajibkeun ngalaksanakeun wajib militér).
Hukuman maot dihupus di Dénmark dina 1930. Diterapkeun singket saenggeus Perang Dunya II, ku raloba masarakat. 46 urang dihukum maot ku sabab kajahatan perang, saenggeus hukuman mati teu diterapkeun dina sababaraha taun. Dina 1978 ahirna dihupus deui. Dumasar kana hukum Dénmark, éta téh ilégal ngékstradisi warga nagarana ka nagri di mana maranéhn bakal dihukum maot.
Wawatesan Dénmark jeung Jérman nyaéta panjangna 68 km jeung dikurilingan 7.314 km garis basisir. Legana 43.094 km2. Ti taun 2000, Dénmark geus kahubung jeung Swédia kidul ku Rawayan Øresund.
Titik pangkalérna di Dénmark nyaéta Skagen (basisir kalér Skaw) di 57° 45' 7" lintang kalér, pangkidulna nyaéta Gedser (bagian ti Falster kidul) 54° 33' 35" lintang kalér, pangkulonna nyaéta Blåvandshuk di 8° 4' 22" bujur kalér, jeung pangwétanna nyaéta Østerskær di 15° 11' 55" bujur wétan, nyaéta di kapuloan Ertholmene 18 km di wétan laut Bornholm. Jarak titik kulon ka wétan nyaéta 452 km, ti kalér ka kidul nyaéta 368 km.
Dénmark kawangun ti samenanjung Jutlandia (Jylland) jeung 443 pulo nu boga ngaran (total 1.419 pulo nu legana leuwih ti 100 m²)[17]. Ti sakabéhna, 367 aya populasina[18]. Pulo panggedéna Sjælland (Zealand) jeung Funen (Fyn). Pulo Bornholm aya di beulah wétan, di Laut Baltik. Raloba pulo garedé ieu kahubung jeung rawayan: Rawayab Øresund ngubungkeun Sjaelland jeung Swédia, Rawayan Sabuk Gedé ngubungkeun Funen jeung Sjælland, jeung Rawayan Sabuk Leutik ngubungkeun Jutlandia jeung Funen. Kapal féri atawa penerbangan leutik (penerbangan kalawan beurat maksimalna 12.500 pound) ngubungkeunnana ka pulo nu leuwih leutik.
Nagara ieu datar kalawan saeutik élévasi, rarata 31 m di luhureun laut. Titik alam pangluhurna nyaéta Møllehøj (170,86 m). Pasir nu séjén di kulon daya Århus nyaéta Yding Skovhøj (170.77 m) jeung Ejer Bavnehøj (170.35 m).[19] Aréal dina lautna nyaéta: Dénmark wétan (210 km2); Dénmark kulon (490 km2).
Garis basisir Dénmark nyaéta 7.314 km. euweuh patempatan di Dénmark nu jarakna ka basisir leuwih ti 52 km[rujukan?]. Lega Dénmark teu bisa diétang ku sabab mindengna érosi laut jeung ditambihna material basisir jeung lantaran proyék réklamasi taneuh ku manusa pikeun ngirangan érosi. Di basisir kidul Jutlandia, pasangna nyaéta antara 1 jeung 2 m, jeung garis pasang gerak kaluar asup nepi ka 10 km.
Fitogeografisna, Dénmark (kaasup Taneuh Héjo jeung Kapuloan Faroe) kaasup Kingdom Boreal jeung babagi jeung Artik, Éropa Atlantik, jeung propinsi-propinsi Éropa Tengah di wewengkon Circumboreal. Dumasar kana WWF, wewengkon Dénmark bisa dibagi dua ékorégional: leuweung campuran Atlantik jeung leuweung campuran Baltik. Kapuloan Faroe kaasup padang jukut boréal Kapuloan Faroe, samentara Taneuh Héjo miboga ékorégional tundra artik luhur Kalaallit Nunaat jeung tundra artik handap Kalaallit Nunaat.
Iklimna sedeng. Usum tiis teu tiis pisan kalawan suhu rarata di bulan Januari jeung Fébruari 0 °C jeung usum panas nu tiis kalawan suhu rarata di bulan Agustus 15.7 °C[20]. Raratana, Dénmark mibanda 121 dinten mrésipitasi per taun, raratana narima 712 mm per taun, usum gugur mangrupa usum pangbaseuhna jeung usum semi mangrupa usum pangsaatna.
Lantaran Dénmark aya di beulah kalér, lamina siang jeung wengi variasi. Dina usum tiis, panonpoé mijil tabuh +09.00 jeung surup tabuh +16.00, ari dina usum panas panonpoé mijil tabuh +02.15 jeung surup tabuh +22.00. Dinten pangpondokna aya kira-kira deukeut Natal (basa Dénmark: jul) biasana wengi Natal. Kecap jól (kecap banda jamak) nunjukkeun yén masarakat pra-Kristen ngarayakeun dinten pangpondokna eujeung loba parayaan. Upaya garéja Katolik pikeun ngagentos ngaranna kana kristmesse teu boga hasil. Parayaan hari pangpanjangna nyaéta sankthansaften (sareupna Santo Yohanes).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
