Muamer el Gadafi (rr. 1942 – 20 tetor 2011, arab. معمر محمد أبو منيار القذافي Muamer Muhamed Ebu Minjar el-Gadafi), i njohur si Kolonel Gadafi, ishte revolucionar dhe politikan libian, i cili qeverisi Libinë në vitet 1969–2011. Duke marrë pushtet në një grusht shteti, ai udhëhoqi si Kryesuesi Revolucionar i Republikës Arabe Libiane në vitet 1969–1977 dhe më pas si Udhëheqësi Vëllazëror i Xhamaharisë së Madhe Arabe Popullore Socialiste të Libisë nga viti 1977 deri në vitin 2011, kur u rrëzua gjatë Luftës civile në Libi. Fillimish zhvilloi variantin e vet të nacionalizmit arab dhe socializmit arab, i njohur si Teoria e Tretë Universale, ndërsa më vonë përqafoi pan-afrikanizmin dhe shërbeu si Kryetari i Unionit Afrikan në vitet 2009–2010.
Muamer el Gadafi معمر محمد أبو منيار القذافي | |
|---|---|
 | |
| Udhëheqësi Vëllazëror i Xhamahirisë Libiane | |
| Në detyrë 1 shtator 1969 – 23 gusht 2011 | |
| Paraprirë nga | Pozita u themelua |
| Pasuar nga | Pozita u themelua |
| Kryetari i Këshillit të Komandës Revolucionare të Libisë | |
| Kryeministri | Shiko listën
|
| Paraprirë nga | Idris I (si Mbreti i Libisë) |
| Pasuar nga | Vetë ai (si Sekretar i Përgjithshëm i GPC) |
| Kryetari i 7-të i Unionit Afrikan | |
| Në detyrë 2 shkurt 2009 – 31 janar 2010 | |
| Paraprirë nga | Jakaya Kikwete |
| Pasuar nga | Bingu wa Mutharika |
| Të dhëna vetjake | |
| U lind më | rr. 7 qershor 1942 Kasr Ebu Hadi, Libi |
| Vdiq më | 20 tetor 2011 (68-69 vjet) Sirtë, Libi |
| Shkaku i vdekjes | Plagosje me armë zjarri |
| Vendi i prehjes | Në një vend të panjohur në Shkretëtirën Libiane |
| Nënshtetësia | Libian |
| Partia politike |
|
| Bashkëshortja/et |
|
| Fëmijët | 10
Sons (8)
Daughters (2)
|
| Shkollimi |
|
| Nënshkrimi |  |
| Shërbimi ushtarak | |
| Aleanca |
|
| Dega/shërbimi | Ushtria Libiane |
| Vite shërbimi | 1961–2011 |
| Grada | Kolonel |
| Komanda | Forcat e Armatosura Libiane |
| Beteja/luftra |
|
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
I biri i një bariut të varfër beduin, Gadafi u përfshi në politikë ndërsa ishte në shkollë në Saba, pastaj u regjistrua në Akademinë Ushtarake Mbretërore në Bengazi. Themeloi një celulë revolucionare brenda ushtrisë, me të cilën arriti në vitin 1969 të marrë pushtetin nga monarkia e Mbretit Idris në një grusht shteti, ku nuk u derdh gjak. Duke u bërë Kryetari i Këshillit komandues revolucionar, Gadafi heqi monarkinë dhe shpalli Republikën.
Në vitin 1977, ai shpërbëu Republikën dhe krijoi Xhamahirinë, një "shtet i masave". Duke adoptuar zyrtarisht një rol simbolik në qeverisje, ai kishte fuqi si komandant i përgjithshëm i ushtrisë dhe kreu i Komiteteve revolucionare, përgjegjës për policimin dhe shtypjen e kundërshtarëve. Duke refuzuar mendimet e tij të mëparshme ideologjike, nga viti 1999 Gadafi inkurajoi privatizimet ekonomike dhe u afrua me vendet perëndimore, edhe përkrahu pan-afrikanizmin dhe duke ndihmuar në krijimin e Bashkimi Afrikan. Në mes të Pranverës arabe, në vitin 2011 shpërtheu një kryengritje kundër Gadafit e udhëhequr nga Këshilli Kombëtar i Përkohshëm, që rezultoi në një luftë civile. NATO-ja ndërhyri ushtarakisht në anën e Këshillit, duke sjellë rënien e qeverisë së Gadafit. I tërhequr në Sirtë, Gadafi u kap dhe u vra nga militantët e Këshillit Kombëtar të Përkohshëm.
Gadafi ishte një figurë botërore kontroverse. Përkrahësit e tij vlerësuan qëndrimin e tij anti-imperialist dhe përkrahjen e tij për panafrikanizmin dhe panarabizmin, dhe ai u dekorua me mirënjohje të ndryshme. Anasjelltas, ai u dënua ndërkombëtarisht si një diktator dhe autokrat, administrata autoritare e të cilit shkeli të drejtat e njeriut të qytetarëve të Libisë, dhe si mbështetës i lëvizjeve irredentiste, luftave fisnore dhe terrorizmit në shumë vende të tjera.
Jeta e hershme
Fëmijëria: 1940-1950
Muamar Muhamed Ebu Minjar el-Gadafi[1] lindi pranë Kasr Ebu Hadi, një zonë rurale jashtë qytetit të Sirte në shkretëtirat e Tripolitanisë, në Libinë perëndimore italiane.[2] Gaddafi ishte djali i vetëm i prindërve të tij dhe më i vogli nga katër vëllezërit e motrat. Familja e tij vinte nga një fis i vogël, relativisht pa ndikim i quajtur Qadhadhfa,[3] të cilët ishin arabë në trashëgimi. Nëna e tij quhej Aisha bin Niran (vdiq më 1978), dhe babai i tij, Muhamed Abdul Salam bin Hamed bin Muhamed , njihej si Ebu Meniar (vdiq më 1985); ky i fundit fitonte një jetesë të pakët si bari i dhive dhe deveve.[4]
Ashtu si fiset e tjera nomade beduine bashkëkohore, familja ishte analfabete dhe nuk mbante asnjë shënim lindjeje.[5] Shumë biografë e kanë përdorur 7 qershorin; megjithatë, ditëlindja e tij nuk dihet me siguri dhe burimet e kanë vendosur atë në vitin 1942 ose në pranverën e vitit 1943,[5] edhe pse biografët e tij David Blundy dhe Andrew Lycett vunë në dukje se mund të kishte qenë para vitit 1940.[6] Djali i vetëm i mbijetuar i prindërve të tij, ai kishte tre motra më të mëdha.[5] Edukimi i Gadafit në kulturën beduine ndikoi në shijet e tij personale për pjesën tjetër të jetës; ai preferonte shkretëtirën mbi qytetin dhe tërhiqej atje për të medituar.[7]
Që në fëmijëri, Gadafi ishte i vetëdijshëm për përfshirjen e fuqive koloniale evropiane në Libi; kombi i tij u pushtua nga Italia, dhe gjatë Fushatës së Afrikës Veriore të Luftës së Dytë Botërore, ai dëshmoi një konflikt midis forcave italiane dhe britanike.[8] Sipas pretendimeve të mëvonshme, gjyshi nga babai i Gadafit, Abdessalam Bouminyar, u vra nga ushtria italiane gjatë pushtimit italian të vitit 1911.[9] Në fund të Luftës së Dytë Botërore në vitin 1945, Libia u pushtua nga forcat britanike dhe franceze. Britania dhe Franca konsideruan ndarjen e kombit midis perandorive të tyre, por Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (OKB) vendosi që vendit t'i jepej pavarësia politike,[10] dhe në vitin 1951 krijuan Mbretërinë e Bashkuar të Libisë, një shtet federal nën udhëheqja e një monarku properëndimor, Idris, i cili ndaloi partitë politike dhe centralizoi pushtetin në duart e tij.[10]
Edukimi dhe aktivizmi politik: 1950–1963
Edukimi më i hershëm i Gadafit ishte i një natyre fetare, i dhënë nga një mësues vendas islamik.[11] Më pas, duke u zhvendosur në Sirte aty pranë për të ndjekur shkollën fillore, ai përparoi në gjashtë klasa në katër vjet.[12] Arsimi në Libi nuk ishte falas, por babai i tij mendonte se do të përfitonte shumë djali i tij, pavarësisht nga tendosja financiare. Gjatë javës Gadafi flinte në një xhami dhe vetëm gjatë fundjavave dhe festave ecte 20 milje (32 km) për të vizituar prindërit e tij. Edhe pse babai i Gadafit nuk ishte i arsimuar, ai bëri sakrifica të mëdha për ta dërguar djalin e tij në shkollë.[13] Si një beduin i varfër, ai u përball me ngacmimin dhe diskriminimin nga shokët e tij të klasës që banonin në qytet. Megjithatë, ai kishte shumë mësues egjiptianë që e informuan për ngjarjet dramatike që ndodhnin në atdheun e tyre.[12] Nga Sirte, ai dhe familja e tij u shpërngulën në qytetin tregtar të Sabha në Fezzan, Libinë jug-qendrore, ku babai i tij punoi si kujdestar për një udhëheqës fisnor, ndërsa Muamar ndoqi shkollën e mesme, diçka që asnjëri prej prindërve nuk e kishte bërë.[14] Gadafi ishte popullor në këtë shkollë; disa miq të bërë atje morën punë të rëndësishme në administratën e tij të mëvonshme, veçanërisht shoku i tij më i mirë, Abdul Salam Jalloud.[15]
Shumë mësues në Sabha ishin egjiptianë dhe për herë të parë, Gadafi kishte hyrje në gazetat pan-arabe dhe transmetimet radiofonike, veçanërisht Zëri i Arabëve me bazë në Kajro.[16] Duke u rritur, Gadafi ishte dëshmitar i ngjarjeve të rëndësishme që tronditën botën arabe, duke përfshirë Luftën Arabo-Izraelite të vitit 1948, Revolucionin Egjiptian të vitit 1952, Krizën e Suezit të vitit 1956 dhe ekzistencën jetëshkurtër të Republikës së Bashkuar Arabe (RBA) midis vitit 1958 dhe 1961.[17] Gadafi admiroi ndryshimet politike të zbatuara në Republikën Arabe të Egjiptit nën heroin e tij, presidentin Gamal Abdel Nasser. Naseri argumentoi për nacionalizmin arab; refuzimi i kolonializmit perëndimor, neo-kolonializmit dhe sionizmit; dhe një tranzicion nga ]]kapitalizmi]] në socializëm.[18] Gadafi u ndikua nga libri i Naserit, Filozofia e Revolucionit, i cili përshkruante se si të fillonte një grusht shteti.[19] Një nga mësuesit egjiptianë të Gadafit, Mahmud Efay, thuhet se ishte dashamirës ndaj ideve politike të të rinjve dhe e këshilloi atë se një revolucion i suksesshëm do të kishte nevojë për mbështetjen e ushtrisë.[20]
Gadafi organizoi demonstrata dhe shpërndau postera duke kritikuar monarkinë.[21] Në tetor 1961, ai drejtoi një demonstratë që protestonte kundër shkëputjes së Sirisë nga RBA dhe mblodhi fonde për t'i dërguar kabllot mbështetëse Naserit. Njëzet studentë u arrestuan si pasojë e trazirave. Gadafi dhe shokët e tij thyen gjithashtu xhamat e një hoteli lokal që akuzohej se shërbente alkool. Për të ndëshkuar Gadafin, autoritetet e dëbuan atë dhe familjen e tij nga Sabha.[22] Gaddafi u zhvendos në Misrata, ku ndoqi shkollën e mesme Misrata.[23] Duke ruajtur interesin e tij për aktivizmin nacionalist arab, ai refuzoi t'i bashkohej ndonjë prej partive politike të ndaluara aktive në qytet - duke përfshirë Lëvizjen Nacionaliste Arabe, Partinë Socialiste Arabe Ba'ath dhe Vëllazërinë Myslimane - duke pretenduar se ai refuzonte fraksionizmin.[24] Ai lexoi me pasion temat e Naserit dhe Revolucionit Francez të vitit 1789, si dhe veprat e teoricienit politik sirian Michel Aflaq dhe biografitë e Abraham Lincoln, Sun Yat-sen, dhe Mustafa Kemal Atatürk.[24]
Republika Arabe e Libisë
Xhamaharia e Madhe Arabe Popullore Socialiste e Libisë
Lufta civile në Libi
Jeta personale
Jeta publike
Sipas Vandewalle, Gaddafi "dominoi jetën politike [të Libisë]" gjatë periudhës së tij në pushtet.[25] Sociologu Raymond A. Hinnebusch e përshkroi libianin si "ndoshta rastin më shembullor bashkëkohor të politikës së lidershipit karizmatik", duke shfaqur të gjitha tiparet e autoritetit karizmatik të përshkruara nga sociologu Max Weber.[26] Sipas Hinnebusch, themelet e "autoritetit personal karizmatik" të Gadafit në Libi buruan nga bekimi që ai kishte marrë nga Naseri, shoqëruar me "arritjet nacionaliste" të tilla si dëbimi i bazave të huaja ushtarake, nxjerrja e çmimeve më të larta për naftën libiane dhe mbështetje e zëshme për kauzat palestineze dhe të tjera anti-imperialiste.[27]
Një kult i personalitetit kushtuar Gadafit ekzistonte në Libi gjatë pjesës më të madhe të sundimit të tij.[28] Biografi i tij Alison Pargeter vuri në dukje se "ai mbushi çdo hapësirë, duke formuar të gjithë vendin rreth vetes."[29] Përshkrimet e fytyrës së tij mund të gjendeshin në të gjithë vendin, duke përfshirë pullat postare, orët dhe çantat e shkollës.[30] Citimet nga Libri i Gjelbër u shfaqën në një larmi vendesh, nga muret e rrugëve te aeroportet dhe stilolapsat, dhe u vendosën në muzikë pop për publikim.[30] Në mënyrë private, Gadafi shpesh ankohej se nuk i pëlqente ky kult i personalitetit që e rrethonte, por se e toleronte sepse populli i Libisë e adhuronin.[30] Kulti i shërbeu një qëllimi politik, me Gadafin që ndihmoi në sigurimin e një identiteti qendror për shtetin libian.[31]
Disa biografë dhe vëzhgues e karakterizuan Gadafin si popullist.[32] Atij i pëlqente të merrte pjesë në sesione të gjata publike ku njerëzit ftoheshin ta pyesnin; këto shpesh transmetoheshin në televizion.[33] Në të gjithë Libinë, turma mbështetësish mbërrinin në ngjarjet publike ku ai shfaqej. Të përshkruara si "demonstrata spontane" nga qeveria, ka raste të regjistruara të grupeve që detyrohen ose paguhen për të marrë pjesë.[34] Ai zakonisht vonohej në ngjarje publike dhe ndonjëherë nuk arrinte.[35] Edhe pse Bianco mendonte se kishte një "dhuratë për oratorinë",[36] ai u konsiderua një orator i varfër nga Blundy dhe Lycett.[37] Biografi Daniel Kawczynski vuri në dukje se Gaddafi ishte i famshëm për fjalimet e tij "të gjata, endacake",[38] të cilat zakonisht përfshinin kritikimin e Izraelit dhe SHBA-së.[35] Gazetari Ruth First i përshkroi fjalimet e tij si "një rrjedhë e pashtershme; didaktike, herë pas here jokoherente; e mbushur me rrëmbime mendimesh gjysmë të formuara; këshilla; besime; disa arsye të shëndosha dhe po aq paragjykime".[39]
Trashëgimia
Shiko dhe
Referime
Lexim më tutje
Lidhje të jashtme
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
