Benjamin Franklin

Benjamin Franklin (17 janar [S.V. 6 janar 1705] 1706^{[Note 1]} – 17 prill 1790) ishte një polimat amerikan: një shkrimtar, shkencëtar, shpikës, burrë shteti, diplomat, printer, botues dhe filozof politik. Ndër intelektualët më me ndikim të kohës së tij, Franklin ishte një nga Etërit Themelues të Shteteve të Bashkuara; hartues dhe nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë.

Benjamin Franklin
Portret nga Joseph Duplessis, 1778
President i 6-të i Pensilvanisë
Në detyrë 18 tetor 1785 – 5 nëntor 1788
Zëvendëspresidenti	Charles Biddle Peter Muhlenberg David Redick
Paraprirë nga	John Dickinson
Pasuar nga	Thomas Mifflin
Ministër i Shteteve të Bashkuara në Suedi
Në detyrë 28 shtator 1782 – 3 prill 1783
Vendosur nga	Kongresi i Konfederatës
Paraprirë nga	Pozita u themelua
Pasuar nga	Jonathan Russell
Ministër i Shteteve të Bashkuara në Francë
Në detyrë 23 mars 1779 – 17 maj 1785
Vendosur nga	Kongresi Kontinental
Paraprirë nga	Pozita u themelua
Pasuar nga	Thomas Jefferson
1st United States Postmaster General
Në detyrë 26 korrik 1775 – 7 nëntor 1776
Paraprirë nga	Pozita u themelua
Pasuar nga	Richard Bache
Delegat nga Pensilvania në Kongresin e Dytë Kontinental
Në detyrë maj 1775 – tetor 1776
Postmaster General of British America
Në detyrë 10 gusht 1753 – 31 janar 1774
Paraprirë nga	Pozita u themelua
Pasuar nga	zbrazët
Speaker of the Pennsylvania Assembly
Në detyrë maj 1764 – tetor 1764
Paraprirë nga	Isaac Norris
Pasuar nga	Isaac Norris
1st Presidenti i Universitetit të Pensilvanisë
Në detyrë 1749–1754
Pasuar nga	William Smith
Të dhëna vetjake
U lind më	17 janar [S.V. 6 janar 1705] 1706[Note 1] Boston, Gjiri i Masaçusets, Amerika Angleze
Vdiq më	17 prill 1790 (84 vjet) Filadelfia, Pensilvania, SHBA
Vendi i prehjes	Christ Church Burial Ground, Filadelfia
Partia politike	I pavarur
Bashkëshortja/et	Deborah Read ​ ​ (m. 1730; died 1774)​
Fëmijët	William Francis Sarah
Prindër(it)	Josiah Franklin Abiah Folger
Arsimimi	Boston Latin School
Nënshkrimi

Franklin u bë një redaktor dhe printer i suksesshëm gazetash në Filadelfia, qyteti kryesor në koloni, duke botuar Pennsylvania Gazette në moshën 23 vjeçare.^[3] Ai u bë i pasur duke botuar këtë dhe Poor Richard's Almanack, të cilin e shkroi me pseudonimin "Richard Saunders".^[4] Pas vitit 1767, ai u shoqërua me Pennsylvania Chronicle, një gazetë e njohur për ndjenjat e saj revolucionare dhe kritikat ndaj politikave të Parlamentit Britanik dhe të Kurorës.^[5]

Si shkencëtar, studimet e tij për energjinë elektrike e bënë atë një figurë kryesore në Iluminizmin Amerikan dhe historinë e fizikës. Ai gjithashtu hartoi dhe emëroi Rrymën e Golfit. Shpikjet e tij të shumta të rëndësishme përfshijnë shufrën rrufeje, bifokale, harmonikë xhami dhe sobë Franklin.^[6] Ai themeloi shumë organizata qytetare, duke përfshirë Library Company, departamentin e parë të zjarrfikësve në Filadelfia,^[7] dhe Universitetin e Pensilvanisë.^[8] Franklin fitoi titullin "Amerikani i Parë" për fushatën e tij të hershme dhe të palodhur për unitetin kolonial. Ai ishte i vetmi person që nënshkroi Deklaratën e Pavarësisë, Traktatin e Parisit, paqen me Britaninë dhe Kushtetutën. Themelues në përcaktimin e etikës amerikane, Franklin është quajtur "amerikani më i arrirë i epokës së tij dhe më me ndikim në shpikjen e llojit të shoqërisë që do të bëhej Amerika".^[9]

Jeta dhe trashëgimia e tij e arritjeve shkencore dhe politike, dhe statusi i tij si një nga Etërit Themelues më me ndikim të Amerikës, e kanë parë Franklin të nderuar për më shumë se dy shekuj pas vdekjes së tij në kartëmonedhën 100 dollarëshe dhe në emrat e anijeve luftarake, shumë qytete dhe qarqe, institucione arsimore dhe korporata, si dhe në referenca të shumta kulturore dhe një portret në Zyrën Ovale. Më shumë se 30,000 letra dhe dokumente të tij janë mbledhur në The Papers of Benjamin Franklin.

Prejardhja

Babai i Benjamin Franklinit, Josiah Franklin, ishte një tregtar dhjami, sapunbërës dhe qiribërës. Josiah Franklin lindi në Ecton, Northamptonshire, Angli, më 23 dhjetor 1657, djali i Thomas Franklin, një farkëtar dhe fermer, dhe gruaja e tij, Jane White. Babai i Benjaminit dhe të katër gjyshërit e tij kanë lindur në Angli.^[10]

Josiah Franklin kishte gjithsej shtatëmbëdhjetë fëmijë me dy gratë e tij. Ai u martua me gruan e tij të parë, Anne Child, rreth vitit 1677 në Ecton dhe emigroi me të në Boston më 1683; ata kishin tre fëmijë para emigrimit dhe katër pas. Pas vdekjes së saj, Josiah u martua me Abiah Folger më 9 korrik 1689, në Old South Meeting House nga Reverend Samuel Willard dhe pati dhjetë fëmijë me të. Benjamin, fëmija i tyre i tetë, ishte fëmija i pesëmbëdhjetë i Josiah Franklin në përgjithësi, dhe djali i tij i dhjetë dhe i fundit.

Nëna e Benjamin Franklin, Abiah, lindi në Nantucket, Kolonia e Gjirit të Masaçusets, më 15 gusht 1667, nga Peter Folger, një mullixhi dhe mësues shkolle, dhe gruaja e tij, Mary Morrell Folger, një ish-shërbëtore me kontratë. Mary Folger vinte nga një familje puritane që ishte ndër pelegrinët e parë që ikën në Masaçusets për liri fetare, duke lundruar për në Boston më 1635 pasi mbreti Charles I i Anglisë kishte filluar të persekutonte puritanët. Babai i saj Peter ishte "lloj rebeli i destinuar për të transformuar Amerikën koloniale."ref>Isaacson, 2004, p. 14.</ref> Si nëpunës i gjykatës, ai u arrestua më 10 shkurt 1676 dhe u burgos më 19 shkurt për paaftësinë e tij për të paguar lirimin me kusht. Ai kaloi mbi një vit e gjysmë në burg.^[11]

Jeta e hershme dhe arsimi

Boston

Një ilustrim i vendlindjes së Franklinit në Milk Street në Boston, 1881

Franklin lindi në [Milk Street, Boston|Milk Street]] në Boston, Provinca e Gjirit të Masaçusets më 17 janar 1706,^{[Note 1]} dhe u pagëzua në Old South Meeting House në Boston. Si një fëmijë duke u rritur përgjatë lumit Charles, Franklin kujtoi se ai ishte "përgjithësisht udhëheqësi midis djemve".^[12]

Babai i Franklin donte që ai të ndiqte shkollën me klerin, por kishte mjaftueshëm para për ta dërguar në shkollë për dy vjet. Ai ndoqi Boston Latin School, por nuk u diplomua; ai vazhdoi arsimimin e tij përmes leximit të pangopur. Edhe pse "prindërit e tij flisnin për kishën si një karrierë"^[13] për Franklin, shkollimi i tij përfundoi kur ai ishte dhjetë vjeç. Ai punoi për të atin për një kohë dhe në moshën 12-vjeçare u bë çiraku i vëllait të tij James, një printer, i cili i mësoi atij zanatin e printimit. Kur Benjamin ishte 15 vjeç, James themeloi The New-England Courant, e cila ishte gazeta e tretë e themeluar në Boston.^[14]

Kur iu mohua mundësia për t'i shkruar një letër gazetës për botim, Franklin adoptoi pseudonimin e "Silence Dogood", një e ve në moshë të mesme. Letrat e Znj. Dogood u botuan dhe u bënë objekt bisedash nëpër qytet. As James dhe as lexuesit e Courant nuk ishin në dijeni të mashtrimit dhe James ishte i pakënaqur me Benjamin kur zbuloi se korrespondenti popullor ishte vëllai i tij më i vogël. Franklin ishte një avokat i fjalës së lirë që në moshë të re. Kur vëllai i tij u burgos për tre javë më 1722 për botimin e materialeve që nuk i pëlqenin guvernatorit, i riu Franklin mori përsipër gazetën dhe kërkoi Znj. Dogood të shpallte, duke cituar Cato's Letters: "Pa lirinë e mendimit nuk mund të ketë gjë të tillë si urtësia dhe asgjë e tillë si liria publike pa lirinë e fjalës".^[15] Franklin la praktikën e tij pa lejen e vëllait të tij dhe duke bërë kështu u bë një i arratisur.^[16]

Zhvendosja në Filadelfia

Në moshën 17-vjeçare, Franklin iku në Filadelfia, duke kërkuar një fillim të ri në një qytet të ri. Kur mbërriti për herë të parë, ai punoi në disa shtypshkronja atje, por nuk ishte i kënaqur nga perspektiva e menjëhershme në asnjë nga këto punë. Pas disa muajsh, ndërsa punonte në një shtypshkronjë, guvernatori i Pensilvanisë Sir William Keith e bindi atë të shkonte në Londër, gjoja për të marrë pajisjet e nevojshme për krijimin e një gazete tjetër në Filadelfia. Duke zbuluar se premtimet e Keith për të mbështetur një gazetë ishin boshe, ai punoi si shtypës në një shtypshkronjë në atë që është kisha e sotme e St Bartholomew-the-Great në zonën Smithfield të Londrës. Pas kësaj, ai u kthye në Filadelfia më 1726 me ndihmën e Thomas Denham, një tregtar që e punësoi atë si nëpunës, dyqanxhi dhe llogaritar në biznesin e tij.

Interesat dhe aktivitetet

Shahu

Klubi i Shahut Franklin Mercantile në Filadelfia, emëruar në nder të Franklin

Franklin ishte një shahist i zjarrtë. Ai ishte duke luajtur shah rreth vitit 1733, duke e bërë atë shahistin e parë të njohur me emër në kolonitë amerikane.^[17] Eseja e tij mbi "The Morals of Chess" në Columbian Magazine në dhjetor 1786 është shkrimi i dytë i njohur mbi shahun në Amerikë.^[17] Kjo ese për lavdërimin e shahut dhe përshkrimin e një kodi sjelljeje për lojën është ribotuar dhe përkthyer gjerësisht.^[18][19][20] Ai dhe një shok e përdorën shahun si mjet për të mësuar gjuhën italiane, të cilën e studionin të dy; fituesi i çdo loje mes tyre kishte të drejtë të caktonte një detyrë, si p.sh. pjesë të gramatikës së italishtes që të mësoheshin përmendësh, që të kryheshin nga humbësi përpara takimit të tyre të ardhshëm.^[21]

Franklin ishte në gjendje të luante shah më shpesh kundër opozitës më të fortë gjatë viteve të tij si nëpunës civil dhe diplomat në Angli, ku loja ishte shumë më mirë se në Amerikë. Ai ishte në gjendje të përmirësonte standardin e tij të lojës duke u përballur me lojtarë më me përvojë gjatë kësaj periudhe. Ai ndoqi rregullisht Old Slaughter's Coffee House në Londër për shah dhe shoqërim, duke bërë shumë kontakte të rëndësishme personale. Ndërsa ishte në Paris, si vizitor dhe më vonë si ambasador, ai vizitoi kafenenë e famshme Café de la Régence, të cilën lojtarët më të fortë të Francës e bënë vendin e tyre të rregullt të takimit. Asnjë regjistrim i lojërave të tij nuk ka mbijetuar, kështu që nuk është e mundur të konstatohet fuqia e tij e lojës në terma moderne.^[22]

Franklin u fut në U.S. Chess Hall of Fame më 1999.^[17] Klubi i shahut tregtar Franklin në Filadelfia, klubi i dytë më i vjetër i shahut në SHBA, është emëruar në nder të tij.^[23]

Bibliografia

Biografitë

• Becker, Carl Lotus. "Benjamin Franklin", Dictionary of American Biography (1931) – vol 3, with links online Arkivuar 16 mars 2010 tek Wayback Machine
• Brands, H. W. (2000). The First American: The Life and Times of Benjamin Franklin (në anglisht). New York: Knopf Doubleday Publishing. ISBN 978-0-385-49540-0.
• Crane, Vernon W. (1954). Benjamin Franklin and a Rising People (në anglisht). Boston: Little, Brown and Company. ISBN 978-0-673-39330-2. Marrë më 2 qershor 2024.
• Franklin, Benjamin (1916). Pine, Frank Woodworth (red.). The Autobiography of Benjamin Franklin (në anglisht). Garden City, NY: Garden City Publishing Company. Marrë më 4 qershor 2024.
• Gaustad, Edwin S. (2006). Benjamin Franklin (në anglisht). New York: Oxford University Press. ISBN 9780195305357.
• Isaacson, Walter (2003). Benjamin Franklin: An American Life. New York: Simon & Schuster. ISBN 9780743258074. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Ketcham, Ralph L. (1966). Benjamin Franklin. New York: Washington Square Press. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Lemay, J.A. Leo (2005). The Life of Benjamin Franklin, Volume 1: Journalist, 1706 – 1739. Philadelphia: University of Pennsylvania. ISBN 978-0-8122-3854-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Lemay, J.A. Leo (2005). The Life of Benjamin Franklin, Volume 2: Printer and Publisher, 1730Stampa:Endash1747. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-3855-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Lemay, J.A. Leo (2008). The Life of Benjamin Franklin, Volume 3: Soldier, scientist, and politician, 1748Stampa:Endash1757. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-4121-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Morgan, Edmund S. (2002). Benjamin Franklin. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 0-300-10162-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Schiff, Stacy (2005). A Great Improvisation: Franklin, France, and the Birth of America. New York: Henry Holt. ISBN 978-0-8050-8009-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Srodes, James (2002). Franklin, The Essential Founding Father. Washington, DC: Regnery History. ISBN 978-0-89526-163-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Van Doren, Carl (1938). Benjamin Franklin. New York: Viking. ISBN 978-1-931541-85-5. Marrë më qershor 3, 2024. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja)
• Wood, Gordon. "Benjamin Franklin" Encyclopedia Britannica (2021) online
• Wood, Gordon (2004). The Americanization of Benjamin Franklin. New York: Penguin. ISBN 1-59420-019-X. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Wright, Esmond (1988). Franklin of Philadelphia. Cambridge, MA: Belknap Press. ISBN 978-0-674-31810-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Shënime

1. Të dhënat bashkëkohore, të cilat përdorën kalendarin Julian dhe Stilin e Lajmërimit të numërimit të viteve, regjistruan lindjen e tij më 6 janar 1705..^[1][2]

Referime

1. Mulford, Carla, red. (2009). The Cambridge Companion to Benjamin Franklin (në anglisht). Cambridge University Press. fq. xiv. ISBN 9781139828123.
2. Wood, Gordon S. (2005). The Americanization of Benjamin Franklin (në anglisht). Penguin Press. fq. 17. ISBN 9780143035282.
3. Brands, H.W. (2010). The First American: The Life and Times of Benjamin Franklin (në anglisht). Knopf Doubleday Publishing. fq. 390. ISBN 978-0-307-75494-3.
4. Goodrich, Charles A. (1829). Lives of the Signers to the Declaration of Independence (në anglisht). W. Reed & Company. fq. 267. Marrë më 7 qershor 2013.
5. "William Goddard and the Constitutional Post" (në anglisht). Smithsonian National Postal Museum. Marrë më 19 tetor 2010.
6. • "Inventor" (në anglisht). The Franklin Institute. Arkivuar nga origjinali më 5 mars 2007. Marrë më 25 prill 2012.
7. Burt, Nathaniel (1999). The Perennial Philadelphians: The Anatomy of an American Aristocracy (në anglisht). University of Pennsylvania Press. fq. 142. ISBN 978-0-8122-1693-6.
8. Isaacson, 2004
9. Isaacson, 2004, pp. 491–492.
10. Huang, Nian-Sheng (2000). "Franklin's Father Josiah: Life of a Colonial Boston Tallow Chandler, 1657–1745". Transactions of the American Philosophical Society (në anglisht). 90 (3): i–155. doi:10.2307/1586007. ISSN 0065-9746. JSTOR 1586007.
11. "Nantucket lands and landowners". Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA (në anglisht). Marrë më 13 maj 2024.
12. Isaacson, 2004, p. 16.
13. Franklin, Benjamin (1901) [1771]. "Introduction". Autobiography of Benjamin Franklin. Macmillan's pocket English and American classics (në anglisht). New York: Macmillan. fq. vi. ISBN 9780758302939. Marrë më 1 shkurt 2011.
14. Bernhard, J. (2007). Porcupine, Picayune, & Post: How Newspapers Get Their Names. EBL-Schweitzer (në anglisht). University of Missouri Press. fq. 11. ISBN 978-0-8262-6601-9. Marrë më 1 qershor 2023.
15. Isaacson, 2004, p. 32.
16. Seelye, J.E.; Selby, S. (2018). Shaping North America: From Exploration to the American Revolution [3 volumes] (në anglisht). ABC-CLIO. fq. 394. ISBN 978-1-4408-3669-5. Marrë më 1 qershor 2023.
17. McCrary, John. "Chess and Benjamin Franklin-His Pioneering Contributions" (PDF) (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 9 tetor 2022. Marrë më 26 prill 2009.
18. The essay appears in Marcello Truzzi (ed.), Chess in Literature, Avon Books, 1974, pp. 14–15. ISBN 0-380-00164-0.
19. The essay appears in a book by the felicitously named Norman Knight, "Chess Pieces", Chess Magazine, Sutton Coldfield, England (2nd ed. 1968), pp. 5–6. ISBN 0-380-00164-0.
20. Franklin's essay is also reproduced at the U.S. Chess Center Museum and Hall of Fame in Washington, DC. Retrieved December 3, 2008.
21. William Temple Franklin, Memoirs of the Life and Writings of Benjamin Franklin, reprinted in Knight, Chess Pieces, pp. 136–37.
22. Price, Bill (2015). The History of Chess in Fifty Moves (në anglisht). Buffalo, New York: Firefly Books (U.S.) Inc. fq. 90–95. ISBN 978-1-77085-529-8.
23. Murrell, David (21 prill 2017). "How the Country's Second Oldest Chess Club is Surviving in a Center City Basement". The Philadelphia Inquirer (në anglisht). Marrë më 17 shtator 2021.