Gjuha arabe

Gjuha arabe (arabisht: اللُّغَةُ العَرَبِيَّةُ, transliterimi: el-Lughat el-Arabijja) është një gjuhë semitike.

Gjuha arabe
Shqiptimi	/ˈʕarabiː/, /alʕaraˈbijːa/
Rajoni	Afrika veriore, Gadishulli Arabik, Gjiri Persik
Folës amtare	360 milionë folës amtarë të të gjitha varieteteve
Familje gjuhësore	Afro-Aziatike Gjuha arabe
Kodet gjuhësore
ISO 639-1	ar
ISO 639-2	ara
ISO 639-3	–

Megjithëse zakonisht flitet për arabishten si gjuhë, në të vërtetë bëhet fjalë për një familje gjuhësh ose vazhdimësi dialektesh që shtrihet nga brigjet e Oqeanit Atlantik në perëndim, deri në Gjirin Persik në lindje, nga Sudani e Somalia në jug, deri në Siri e Irak në veri. Organizata Ndërkombëtare e Standardizimit (ISO) u cakton kode të ndryshme këtyre dialekteve, që nga ana gjuhësore dallohen ndërmjet tyre më shumë se gjuhët serbo-kroate (serbishtja, kroatishtja, gjuha boshnjake, gjuha malazeze). Megjithatë, dallimet janë kryesisht në shqiptim dhe gjuha e shkruar është pak a shumë e njëjtë kudo.

Që nga shekulli i 7-të, arabishtja është karakterizuar nga dygjuhësia; nga njëra anë një gjuhe standarde prestigji - d.m.th. arabishtja moderne standarde (ASM) ose ndryshe arabishtja klasike ^[a] - dhe nga ana tjetër llojet e ndryshme popullore, të cilat shërbejnë si gjuhët amtare. ^[2] Dialektet bisedore ndryshojnë ndjeshëm nga ASM, duke penguar kuptueshmërinë e ndërsjellë.^[3][4][5] ASM mësohet vetëm përmes arsimit formal dhe nuk flitet në jetën e përditshme. Është gjuha e letërsisë, dokumenteve zyrtare dhe mediave zyrtare të shkruara. Në formën e folur, ASM përdoret në kontekste formale, buletinet e lajmeve dhe për lutjet.^[6] Ky variant është gjuha lingua franca e botës arabe dhe gjuha liturgjike (fetare) e Islamit .^[7] Është një gjuhë zyrtare e 26 shteteve dhe 1 territori të diskutueshëm, e treta pas anglishtes dhe frëngjishtes.^[8] Është gjithashtu një nga gjashtë gjuhët zyrtare të Kombeve të Bashkuara .^[9]

Arabishtja është gjuha e Islamit. Për këtë arsye ka depërtuar në kombe dhe kultura në gjithë skajet e botës. Me kalifatet e njëpasnjëshme, veçanërisht atë Umajad, arabishtja u shtri përtej djepit të saj, Gadishullit Arabik, në gjithë Afrikën Veriore deri në Spanjë nga njëra anë dhe përtej Persisë, në Pakistan e Afganistan nga ana tjetër.

Këto perandori më një shtrirje të jashtëzakonshme, së bashku me rëndësinë e fesë islame bënë që edhe gjuhë jo arabe, si Persishtja në Iran, Dari, Pashto, Urdu në Afganistan, Pakistan e Indi të përdorin shkrimin arab (forma Jawi përdoret në gjuhët e Malajzisë dhe Bruneit). Madje edhe gjuhët e bregut lindor të Afrikës adoptuan këtë alfabet, falë kryesisht tregtisë të Oqeanit Indian.

Mëse 200 milionë banorë në mbarë botën kanë arabishten gjuhë amtare dhe po të shtohen ata që e njohin si gjuhë të dytë apo të tretë ky numër mëse dyfishohet. Myslimanët në çdo vend te botës e përdorin gjatë namazit (lutjes) dhe leximit të Kur'anit. Përtej rëndësisë fetare, arabishtja sot, me rritjen ekonomike të vendeve arabe, është gjithnjë e më shumë një gjuhë e biznësit ndërkombëtar.

Arabishtja shkruhet tradicionalisht me alfabetin arab, një abxhad nga e djathta në të majtë dhe me shkrimin zyrtar për ASM. Varietetet bisedore nuk shkruheshin dikur; megjithatë, shfaqja e mediave sociale ka parë një rritje të konsiderueshme në dialektet e shkruara në internet. Përveç alfabetit arab, dialektet gjithashtu shkruhen shpesh me shkrim latin nga e majta në të djathtë ose me shkronja hebraike (në Izrael) pa ortografi të standardizuar. Hassaniya është i vetmi varietet i shkruar zyrtarisht me një alfabet latin.^{[10] [b]} ; Gjuha malteze përdor gjithashtu një shkrim latin, megjithëse klasifikohet gjerësisht si e ndryshme nga dialektet arabe.

Arabishtja është një nga gjashtë gjuhët zyrtare e OKB-së.

Varietetet e folura

Arabishtja e përditshme është një term përmbledhës për dialektet e folura të arabishtes të përdorura në të gjithë botën arabe, të cilat ndryshojnë rrënjësisht nga gjuha letrare . Ndarja kryesore dialektore është midis varieteteve brenda dhe jashtë Gadishullit Arabik, e ndjekur nga ajo midis varieteteve të ngulitura dhe varieteteve shumë më konservatore beduine . Të gjitha varietetet jashtë gadishullit arab (që përfshijnë shumicën e madhe të folësve) kanë shumë veçori të përbashkëta me njëra-tjetrën që nuk gjenden në arabishten klasike. Kjo i ka shtyrë studiuesit të supozojnë ekzistencën e një dialekti koine prestigjioz në një ose dy shekuj menjëherë pas pushtimit arab, tiparet e të cilit u përhapën përfundimisht në të gjitha zonat e pushtuara rishtazi. Këto karakteristika janë të pranishme në shkallë të ndryshme brenda Gadishullit Arabik. Në përgjithësi, varietetet e gadishullit Arabik kanë shumë më tepër shumëllojshmëri sesa varietetet jo-gadishullore, por këto janë studiuar më pak.

Brenda varieteteve jo-gadishullore, dallimi më i madh është midis dialekteve jo-egjiptiane të Afrikës Veriore (veçanërisht arabishtja marokene ) dhe të tjerave. Arabishtja marokene në veçanti është vështirë e kuptueshme për arabishtfolësit në lindje të Libisë (edhe pse e kundërta nuk është e vërtetë, pjesërisht për shkak të popullaritetit të filmave egjiptianë dhe mediave të tjera).

Arabishtja Hassanija, Malteze dhe Arabishtja Qipriote janë vetmet ndarje të arabishtes moderne që kanë fituar njohje zyrtare.^[12] Hassanija është zyrtare në Mali ^[13] dhe njihet si gjuhë e pakicës në Marok,^[14] ndërsa qeveria senegaleze miratoi përdorimin e alfabetit latin për ta shkruar atë. Gjuha malteze është zyrtar në Maltë (kryesisht katolike ) dhe shkruhet me shkrimin latin . Gjuhëtarët pajtohen se është një shumëllojshmëri e arabishtes së folur, që rrjedh nga Siçilo-Arabishtja, megjithëse ka përjetuar ndryshime të shumta si rezultat i kontaktit të qëndrueshëm dhe të fortë me varietetet italo-romane, dhe së fundmi edhe me anglishten. Për shkak të "një përzierjeje faktorësh socialë, kulturorë, historikë, politikë dhe në të vërtetë gjuhësor", shumë maltezë sot e konsiderojnë gjuhën e tyre semite, por jo një variant të gjuhës arabe.^[10]

Shpërndarja gjeografike e llojeve të arabishtes sipas Ethnologue dhe burimeve të tjera:

•   1: Hasanija
•   2: Arabe Marokene
•   3: Arabe Sahariane Algjeriane
•   4: Arabe Algjeriane
•   5: Arabe Tuniziane
•   6: Arabe Libiane – Arabe Bedawi e Egjiptit Perëndimor
•   7: Arabe Egjiptiane
•   8: Arabe Bedawi Egjiptiane Lindore
•   9: Arabe Saidi
•   10: Arabe Çadase
•   11: Arabe Sudaneze
•   12: Arabe Kreole Sudaneze
•   13: Arabe Naxhdi
•   14: Arabe Levantine
•   15: Arabe e Mesopotamisë Veriore
•   16: Arabe e Mesopotamisë
•   17: Arabe e Gjirit
•   18: Arabe Baharna
•   19: Arabe Hixhazi
•   20: Arabe Shihhi
•   21: Arabe Omani
•   22: Arabe Dhofari
•   23: Arabe Sanaani
•   24: Arabe Ta'izzi-Adeni
•   25: Arabe Hadrami
•   26: Arabe Uzbeke
•   27: Arabe Taxhike
•   28: Arabe Qipriote
•   29: Gjuha Malteze
•   30: Nubi
•   Zona të populluara pak ose pa folës amtarë të gjuhës arabe
• Mbushje e plotë e zonës: varieteti flitet si amtar nga të paktën 25% e popullsisë së zonës ose varieteti është vendas vetëm për atë zonë
• Mbushje e vijëzuar e zonës : pakica e shpërndarë në këtë zonë
• Mbushje pikësore e zonës: folësit e këtij varieteti janë të përzier me folësit e varieteteve të tjera të arabishtes

Shiko edhe

• Fjalori Islam

1. Badawi, El-Said M. (1996). Understanding Arabic: Essays in Contemporary Arabic Linguistics in Honor of El-Said Badawi. American University in Cairo Press. fq. 105. ISBN 977-424-372-2. OCLC 35163083. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
2. Versteegh 2014. Gabim me sfn - Nuk ka shënjestrim CITEREFVersteegh2014 (Ndihmë!)
3. al-Sharkawi, Muhammad (2016). History and Development of the Arabic Language. Taylor & Francis. fq. xvi. ISBN 978-1-317-58863-4. OCLC 965157532. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
4. Qwaider, Chatrine; Abu Kwaik, Kathrein (2022). Resources and Applications for Dialectal Arabic: the Case of Levantine. University of Gothenburg. fq. 136, 139. ISBN 978-91-8009-803-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
5. Schmitt, Genevieve A. (2020). "Relevance of Arabic Dialects: A Brief Discussion". përmbledhur nga Brunn, Stanley D.; Kehrein, Roland (red.). Handbook of the Changing World Language Map. Springer. fq. 1391. doi:10.1007/978-3-030-02438-3_79. ISBN 978-3-030-02438-3. OCLC 1126004175. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
6. Al‐Wer, Enam; Jong, Rudolf (2017). "Dialects of Arabic". përmbledhur nga Boberg, Charles; Nerbonne, John; Watt, Dominic (red.). The Handbook of Dialectology. Wiley. fq. 525. doi:10.1002/9781118827628.ch32. ISBN 978-1-118-82755-0. OCLC 989950951. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
7. World, I. H. "Arabic". IH World (në anglisht). Marrë më 2021-07-07.
8. Wright (2001) Gabim me harvcoltxt - Nuk ka shënjestrim CITEREFWright2001 (Ndihmë!)
9. "What are the official languages of the United Nations? – Ask DAG!". ask.un.org (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 5 shkurt 2016. Marrë më 2019-12-21.
10. Čéplö, Slavomír (2020-01-01). "Chapter 13 Maltese". Arabic and Contact-induced Change. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
11. "Decret n° 2005-980 du 21 octobre 2005". Arkivuar nga origjinali më 2015-05-18. Marrë më 2021-12-10. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
12. "Morocco 2011 Constitution – Constitute". www.constituteproject.org (në anglisht). Marrë më 2022-09-25.
13. "Journal officiel de la republique du mali secretariat general du gouvernement – decret n°2023-0401/pt-rm du 22 juillet 2023 portant promulgation de la constitution" (PDF). sgg-mali.ml. 22 korrik 2023. Marrë më 26 korrik 2023. Article 31 : Les langues nationales sont les langues officielles du Mali. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
14. "Morocco 2011 Constitution, Article 5". www.constituteproject.org (në anglisht). Marrë më 2021-07-18.

1. Native speakers of Arabic generally do not distinguish between MSA and Classical Arabic and refer to both as Stampa:Script al-ʻarabīyah al-fuṣḥā, Stampa:Literal translation.^[1]
2. Hassaniya is officially written with a Latin alphabet in Senegal^[11]