Dialekti çam apo çamërishtja është dialekt i gjuhës shqipe që flitet nga shqiptarët çamë, një minoritet etnik shqiptar në krahinën e Çamërisë, e cila në të sotmen i përket rajonit të Epirit në Greqinë veriperëndimore.
Dialektet e Gjuhës Shqipe
Karakteristikat
Dialekti çam është pjesë e toskërishtes dhe është varieteti i dytë më jugor i gjuhës shqipe, ndërsa tjetri është Dialekti arvanishtes, i cili është gjithashtu pjesë e toskërishtes. Si e tillë, dialekti arvanishtes dhe çam mbajnë një numër karakteristikash të përbashkëta.[1] Gjithashtu, ai lidhet ngushtë me nëndialektin arbëresh dhe labërishten.
Fonologjia
Ashtu si dialekti arvanishtes në Greqinë jugore dhe nëndialekti arbëresh në Itali, çamërishtja shqiptare ruan disa tipare konservatore të shqiptarëve, të tilla si klonët e vjetër konsonantë / kl /, / gl /, të cilat në gjuhën standarde janë q dhe gj dhe mbajtja / l / / j /.
Më shumë informacion Çamërisht, Shqipja Standarte ...
Çamërisht
Shqipja Standarte
Toskërisht
Arvanisht
Arbërisht
Kljumësht
Qumësht
Qumësht
Kljumsht
Klumsht
Gluhë
Gjuhë
Gjuhë/Guhë
Gljuhë
Gluhë
Gola
Goja
Goja
Golja
Gojë
Mbylle
Ashtu si labërishtja gjithashtu nëndialektet e gegërishtes të Dibrës dhe Ulqinit, dialekti çam shqiptar ruan disa tipare konservative të Shqipërisë. Ai gjithashtu përballet me schwa ë Shqiptare, dhe e bashkon atë me e - kjo është e kundërta e disa dialekteve të labërishtes, të cilat kanë tendencë për të mbështetur schwa në / ʌ / .
Morfologjia dhe Sintaksa
Deklaratat e foljeve dhe emrave mund të ndryshojnë në gjuhën shqipe:
përsosmëria e tanishme mund të bëhet ndryshe për foljet refleksive dhe ajo i ngjan e papërsosur: u kam bërë në vend të jam bërë.
Për shkak të ruajtjes së intervocalicit l, është një morfemë e disa emrave verbalë, në vend të kësaj -ele, kështu marrje mund të shqiptohet (arkaikisht) si marrele.
Burime të shkruara
Libri i parë në gjuhën shqipe të shkruar në rajonin e Çamërisë ishte fjalori greko-shqiptar nga Marko Boçari, kapiteni i Souliote dhe figura e shquar e Luftës së Pavarësisë Greke. Ky fjalor ishte fjalori më i madh çam shqiptar i kohës së tij, me 1.484 fjalë.[2] Sipas albanologut Robert Elsie, ai nuk ka ndonjë rëndësi të veçantë letrare, por është e rëndësishme për njohuritë tona të dialektit të sotëm të zhdukur Suliot-Shqip,[3] një nën-degë e dialektit çam.[2] Fjalori është ruajtur në Bibliothèque Nationale në Paris.[3]
Gjatë shekullit të 19-të, dialekti çam u kultivua në letërsinë shqipe me alfabet arab, ku spikat bejtexhiuMuhamet Kyçyku. Ai është poeti i vetëm në Shqipëri që ka shkruar në dialektin çam dhe me sa duket edhe autori i parë shqiptar që ka shkruar më shumë poezi. Puna për të cilën ai është kujtuar më së miri është një përrallë romantike në formën e vargjeve të njohur si Erveheja (Ervehe), me titull fillimisht Ravda ("Kopshti"), shkruar rreth vitit 1820. Kyçyku është poeti i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Historia
Dialekti Çam besohet të jetë ndarë nga labërishtja, arvanishtja dhe arbërishtja disa kohë në mesjetën e vonë. Migrimi i rëndë i shqiptarëve në Çamëri ndodhi në shekujt e 12-të, 13-të dhe 14-të për një sërë arsyesh, duke përfshirë edhe dekompozimin e popullit të mëparshëm të rajonit nga murtaja e zezë dhe situata e paqëndrueshme politike.[4] Natyra periferike e dialektit dhe kontakti i rëndë me grekët do të kishin ndikime të rëndësishme që do të formonin zhvillimin e dialektit.
Gjatë pjesës më të madhe të periudhës osmane, shumica e shkrimit në Çamëri u bë në greqisht ose në turqisht, dhe dialekti çam ishte vetëm një dialekt i folur, ndërsa shqiptarët e kishin të vështirë të gjenin arsimin në gjuhën e tyre amtare për shkak të gjenocidit dhe shtypjes së vazhdueshme,[5][6] Shqiptarët e krishterë mund të ndiqnin shkollat greke dhe shqiptarët myslimanë shkollat turke, shkollat në gjuhën shqipe nuk egzistonin[7]. Ndjenjat nacionaliste gjatë epokës së vonë Osmane ishin të dobëta në rajon me çamët myslimanë shqiptarë duke iu referuar vetvetes si myslimanë ose turq, ndërsa të krishterët vendas ortodoksë që flitnin në gjuhën shqipe u referoheshin si kaur (p.sh. pafetë) dhe nuk e gjenin termin fyese.[8] Gjatë Zgjimit Kombëtar Shqiptar, një numër i shqiptarëve lokalë do të krijonin shkolla private dhe të panjohura në gjuhën shqipe. Në vitin 1870, despoti i Paramitisë, Grygorios, e përktheu Testamentin e Ri në gjuhën shqipe, pasi dishepujt e tij nuk mund ta kuptonin mirë gjuhën greke.[9] Ndërsa, në 1879, shkolla e parë shqipe e rajonit u krijua në Sagiada nga babai Stathi Melani. Në atë kohë, rajoni ishte nën sundimin e shkurtër të Lidhjes së Prizrenit.[10]
Dëbimi i shqiptarëve çamëve pas Luftës së Dytë Botërore ishte një ngjarje traumatike që vuri presion mbi dialektin çam, dhe përfundimisht si në Greqi ashtu edhe në Shqipëri, Çamët u kërkuan që të heqin dorë nga dialektet e tyre në favor të gjuhës standarte greke dhe gjuhës standarte shqipe.
Sociolinguistika dhe mbijetesa
Kur dihet se çamët janë të përqendruar në Shqipërinë Moderne, dialekti mund të jetë ende i fortë sidomos në gjeneratat e moshuara, edhe pse gjithnjë e më shumë ndikohet nga Shqipja Standarde. Konispoli dhe Markati janë dy komunat tradicionale që flasin çamërisht që shtrihen brenda kufijve të Shqipërisë dhe kështu nuk përjetojnë dëbimin.
Në Greqi, ndërkohë, çamërishtja shqiptare mund të mbështetet nga komunitetet çame ortodokse shqiptare që nuk janë dëbuar. Sipas një studimi nga projekti Euromosaic i Bashkimit Europian, komunitetet që flasin shqip jetojnë përgjatë kufirit me Shqipërinë në Prefekturën e Thesprotisë, pjesën veriore të prefekturës Prevezës në rajon të quajtur Thesprotiko dhe disa fshatra në njësinë rajonale të Janinës.[11] Dialekti arvanit është folur ende nga një pakicë e banorëve në Gumenicë.[12] Në prefekturën e Prevezës veriore, ato komunitete gjithashtu përfshijnë rajonin e Fanarit,[13] në fshatra si Ammoudia (shqip Spllanca )[14] dhe Agjia.[15] Në vitin 1978, disa nga banorët e moshuar në këto komunitete ishin monolinguë shqiptarë.[16] Gjuha flitet edhe nga të rinjtë, sepse kur popullsia lokale në moshë pune migron në kërkim të një pune në Athinë ose jashtë vendit, fëmijët mbesin me gjyshërit e tyre, duke krijuar kështu një vazhdimësi të folësve.
Sot, këto bashkësi ortodokse shqiptare i referohen vetes së tyre si arvanitas në gjuhën greke[17] dhe gjuhën e tyre si arvanitisht, por e quajnë atë shqip ndërsa flasin shqip.[18][19] Në kontrast me arvanitët, disa kanë ruajtur një identitet të dallueshëm gjuhësor[20] dhe etnik.[21] Në praninë e të huajve ka një hezitim të fortë në mesin e folësve shqiptarë ortodoksë për të folur shqip, krahasuar me arvanitët në pjesë të tjera të Greqisë.[22] Vërehet gjithashtu ngurrimi për ata që ende e shohin veten si çamë për t'u deklaruar si të tillë.[23] Studiuesit si Tom Winnifirth për qëndrime të shkurtra në këtë zonë e kanë gjetur të vështirë gjetjen e folësve shqiptarë në zonat urbane[24] dhe dolën në përfundimin vite më më vonë se shqiptarët ishin "virtualisht të zhdukur" në rajon. Sipas Ethnologue, popullsia shqipfolëse e Epirit dhe Maqedonia Perëndimore Greke numëron 10, 000 çam. Sipas Miranda Vickers në vitin 1999, çamët ortodoksë sot janë rreth 40,000.[25][26]
Jochalas, Titos P. (1980). Fjalori grek-shqip i Markos Botsaris: një botim letrar me autograf [Fjalori greko-shqip i Markos Botsaris: Edicioni filologjik i origjinalit]. Athinë, Greqi: Akademia e Athinës.
"Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 20 maj 2017. Marrë më 25 tetor 2017.{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
Tsoutsoumpis: f. 122: "Sidoqoftë, deri në prag të Luftës Ballkanike dhe shumë kohë pas përfshirjes së zonës në Greqi ndjesia kombëtare ishte e dobët mes fshatarësisë." Ndonëse ndjenja nacionaliste mund të kishte qenë e dobët në mesin e fshatarësisë lokale, shoqëritë vendore nuk ishin të lirë.
Tsitsipis, Lukas (1981). Ndryshimi i gjuhës dhe vdekja e gjuhës në komunitetet shqiptare në Greqi: Një studim sociolinguistik. (Thesis). Universiteti i Wisconsin. Ann Arbor. 124. "Fshatrat shqiptarë të Epirit përdorin një dialekt të shqiptarëve të Toskës dhe ato janë ndër vendet më të izoluara të Greqisë. Në fshatin Epiriotik të Aghias unë isha në gjendje të vëreja edhe disa folës monolingualë shqiptarë".
Foss, Arthur (1978). Epirit. Botston, Shtetet e Bashkuara të Amerikës: Faber. faqe 224. ISBN 978-0-571-10488-8. "Ka ende shumë fshatarë ortodoksë grekë në Threspotia të cilët flasin gjuhën shqipe mes tyre, të shpërndara në veri nga Paramithia deri në lumin Kalamas dhe më gjerë, dhe në perëndim të Plazës së Margaritit. , ndërsa gjuha nuk po zhduket Ashtu si gjithnjë e më shumë çifte në jetën e martesës së hershme shkojnë për në Athinë ose Gjermani për punë, fëmijët e tyre mbeten në shtëpi dhe janë rritur nga gjyshërit e tyre shqipfolës. Gratë fshatare greke dhe shqipfolëse, pothuajse të gjitha veshur me rroba tradicionale të zeza me një shall të zezë rreth kokave të qafës. Gratë që flasin greqisht lidhin shamitë e tyre në qafën e tyre, ndërsa ata që flasin kryesisht shqip mbajnë shamitë e tyre në një stil dallues i lidhur në anën e kokës. "
Hart, Laurie Kain (1999). "Kultura, qytetërimi dhe demarkacioni në kufijtë veriperëndimor të Greqisë"Arkivuar 12 nëntor 2014 tek Wayback Machine.American Ethnologist. 26: 196.doi:10.1525/ae.1999.26.1.196. Duke folur shqip, për shembull, nuk është një parashikues në lidhje me çështje të tjera të identitetit. Gjithashtu ekzistojnë komunitete të krishtera të krishtera si në Epirin dhe në lagjen Florina të Maqedonisë me identifikim të padiskutueshëm me kombin grek. Tschamides ishin të dy të krishterë dhe muslimanë nga fundi i shekullit të 18-të [në shekullin e 20-të, Çam vlen vetëm për muslimanët]
Moraitis, Thanassis. "botime si hulumtues". thanassis moraitis: faqja zyrtare. Marrë 18-4-2015. "Të Arvanits ata janë të afërt me Shqipërinë, me ndërhyrje të Hellenophone Vourkou (Vurg) brenda Shqipërisë dhe shqipe flitet ende atje, e tsamikos është ypodialektos jugor rrjedhin qendrore e Shqipërisë, por ka mbetur në thelb jashtë territorin kombëtar e cila konsolidoi shqipe si gjuhë zyrtare të shtetit ..... krishterët shqiptarë-folëse konsiderojnë veten grek. në greqisht ata e quajnë gjuhën e tyre "arvanishtes", si të vërtetë të gjithë shqiptarët në Greqi, por në arvanitasen quajtur n "Scipio» "....." Idioma shqiptare ende flitet aty, Çamërisht, është më jugor nën-dialekti i trupit kryesor të gjuhës shqipe, por ka mbetur jashtë hapësirës kombëtare shqiptare, ku standardi është standardizuar si zyrtare gjuha e shtetit ..... krishterët etnike Albanophone perceptojnë veten si grekë kombëtare Kur flet greqisht, anëtarët e këtij grupi quajnë idioma e tyre Arvanitic, ashtu si të gjithë arvanitasit tjetër të Greqisë. megjithatë, kur flasin në idiomat e tyre, ata e quajnë "Shqip". "ip". "
Tsitsipis. Ndryshimi i gjuhës dhe vdekja e gjuhës. 1981 f. 2. "Termi" Shqip "përdoret përgjithësisht për t'iu referuar gjuhës së folur në Shqipëri Shqip gjithashtu shfaqet në fjalimin e disa monolingujve në disa rajone të Epirit grek, në veri-perëndim të Greqisë, ndërsa pjesa më e madhe e popullsisë dygjuhësore në Epirot enklavat përdorin termin Arvanitika për t'iu referuar gjuhës kur flasin në greqisht dhe shqip kur flasin në gjuhën shqipe (shih Çabej 1976: 61-69 dhe Hamp 1972: 1626-1627 për vëzhgimet etimologjike dhe referencat e mëtejshme). "
Baltsiotis. Çamët Muslimanë të Greqisë Veriperëndimore. 2011 "Gjuha shqipe dhe popullata e krishterë që e flisnin atë - dhe ende duhet - duhej të fshiheshin gjithashtu, pasi që gjuha u perceptua si një kërcënim shtesë për greminën e tokës. Mund të përdoret vetëm si një dëshmi e tyre lidhje me muslimanët, duke krijuar kështu një vazhdimësi të jo-grekisë ".
(Në frangjisht) Banfi, Emanuele (6 qershor 1994). Pakicat gjuhësore në Greqi: gjuhë të fshehura, ideologji kombëtare, fe. (në frëngjisht). Paris: Seminar i Programit Mercator. faqe 27.
Adrian Ahmedaja (2004). "Përsa i përket metodave për studimin e pakicave etnike" në kutinë e arvanitave të Greqisë dhe Alvanos. " në Ursula Hemetek (ed.). Identitetet shumëfishe: Studime mbi muzikën dhe pakicat. Cambridge Scholars Press. faqe 59. "Midis Alvanos, ngurrimi për t'u deklaruar si shqiptarë dhe për të folur me të huajt në arvanitë, do të doja të përmendja vetëm një shembull. në Igoumenitsa: Pjesëmarrësit ishin njerëz nga Mavrudi, një fshat pranë Igoumenitsa, ku ata erdhën për të folur me njëri-tjetrin ose në anën tjetër të kufirit. , në gjuhën shqipe do të doja të dija shumë për muzikën e ditës. Ju e dini, kjo është një këngë e vjetër në shqip Ka disa shqiptarë në këtë zonë, por nuk ka më, vetëm disa njerëz të moshuar. Në të vërtetë, ishte një i ri që këndonte këngën, siç u dëgjua në shembullin audio 5.9. Tekstet janë në lidhje me vallëzimin e nuses gjatë martesës. Fllanxhë (gëlltitje "në këngën) ka për të kërcyer ngadalë - ngadalë si ajo mund të kuptohet në titullin e këngës Dallëndushe Vogel-o, Dale, dale (gëlltitje vogël, i ngadalshëm - i ngadalshëm). (CD 12)"
Sarah Green (2005). Shënime nga Ballkani: Gjetja e margjinalitetit dhe paqartësisë në kufirin greko-shqiptar. Princeton University Press. pp. 74-75. "Shkurtimisht, ka pasur një prodhim të vazhdueshëm të paqartësive në Epir për këta njerëz dhe një pohim se një përfundim përfundimtar rreth Tsamidëve ishte i pamundur. Një njeri më i vjetër tha: "Kush të tha se unë jam një Tsamis? Unë nuk jam ndryshe nga askush tjetër". për disa njerëz në një Kafeneio në Thesprotia mbi këtë temë, më ndiqnin nga dyqani tek unë, për të më shpjeguar pse njerëzit nuk flisnin për Tsamidët; Ata kishin një reputacion të keq, ju shihni, ata u akuzuan se ishin vjedhës dhe armatoloi. Por kishte edhe njerëz të mirë, ju kn në çdo popullatë, ju merrni njerëz të mirë dhe njerëz të këqij. Gjyshi im dhe babai im ishin prodhuesit e fuçisë, ata ishin burra të ndershëm. Ata bënë fuçi për naftë dhe tsipur. Më vjen keq që e keni kryer punën tuaj. Është shumë e vështirë; është një temë e vështirë. Ky njeri shkoi për të shpjeguar se babai i tij ishte i përfshirë gjithashtu në distilimin e fjalimit të tij dhe ai vazhdoi të më tërhiqte një fletë për mua në fletoren time, për të shpjeguar procesin e bërjes së këtij frymë. Por ai nuk do të fliste për Tsamidët dhe me siguri nuk do t'i referohej vetes si Tsams. "
Winnifrith, Tom (1995). "Shqipëria Jugore, Epiri i Veriut: Hulumtimi i një kufiri etnologjik të diskutueshëm". Farsarotul. Marrë 18-4-2015. Folësit shqiptarë në Filiates, Paramithia dhe Margariti Folësit shqiptarë në folësit shqiptarë në Attikë Boeotia gjuha po vdes shpejt Nuk pranon asnjë lloj inkurajimi Folësit shqiptarë në Greqi do të ishin tërësisht ortodokse ".
