Shteti i Lirë Irlandez

Shteti i Lirë Irlandez (Irlandisht: Saorstát Éireann, 6 dhjetor 1922 - 29 dhjetor 1937) ishte një shtet i themeluar në dhjetor 1922 sipas Traktatit Anglo-Irlandez të dhjetorit 1921. Traktati i dha fund Luftës trevjeçare irlandeze të Pavarësisë midis forcave të Republikës Irlandeze – Ushtria Republikane Irlandeze (IRA) – dhe forcave të Kurorës Britanike.^[4]

Shteti i Lirë Irlandez Saorstát Éireann (Irlandisht)
1922–1937
Flamuri Vula e Madhe
Himni: "Amhrán na bhFiann"[1] "Kënga e Ushtarëve"
Shteti i Lirë Irlandez (e gjelbër)
Gjendja	British Dominion (1922–1931)[lower-alpha 1] Shtet sovran (1931–1937)[lower-alpha 2]
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Dublin
Gjuhët zyrtare	Irlandisht Anglisht
Gjuha kombëtare	Irlandishtja
Besimi (1926[2])	92.57% Kisha Katolike 7% Protestantizmi 0,12% fe të tjera 0,30% të papërcaktuara
Nofka	Irlandez/ët
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Monarkia kushtetuese unitare parlamentare
Monark
• 1922–1936	George V
• 1936	Edward VIII
• 1936–1937	George VI
Guvernatori i Përgjithshëm
• 1922–1927	Timothy Michael Healy
• 1928–1932	James McNeill
• 1932–1936	Domhnall Ua Buachalla
Presidenti i Këshillit Ekzekutiv
• 1922–1932	W. T. Cosgrave
• 1932–1937	Éamon de Valera
Kuvendi	Oireachtas
• Dhoma e sipërme	Seanad
• Dhoma e ulët	Dáil
Historia
• Traktati anglo-irlandez	6 December 1921
• Kushtetuta e Shtetit të Lirë Irlandez	6 dhjetor 1922
• Kushtetuta e Irlandës	29 dhjetor 1937
Popullsia
• 1936	2,968,420[3]
Ekonomia
Monedha	Sterling (1922–1927) Paundi saorstát (1928–1937)
Të dhëna të tjera
Zona kohore	UTC
• Verës	UTC+1 (IST/WEST)
Formati i datës	dd/mm/yyyy
Ana e drejtimit të makinës	majtas
Paraprirë nga Pasuar nga Irlanda Jugore Republika Irlandeze Republika e Irlandës

Shteti i Lirë u krijua si një dominim i Perandorisë Britanike. Përbëhej nga 26 nga 32 qarqet e Irlandës. Irlanda Veriore, e cila përbëhej nga gjashtë qarqet e mbetura, ushtroi të drejtën e saj sipas Traktatit për të hequr dorë nga shteti i ri. Qeveria e Shtetit të Lirë përbëhej nga Guvernatori i Përgjithshëm - përfaqësuesi i mbretit - dhe Këshilli Ekzekutiv (kabineti), i cili zëvendësoi qeverinë revolucionare të Dáil dhe Qeverinë e Përkohshme të krijuar sipas Traktatit. W. T. Cosgrave, i cili kishte udhëhequr të dyja këto administrata që nga gushti 1922, u bë Presidenti i parë i Këshillit Ekzekutiv (kryeministër). Oireachtas ose legjislatura përbëhej nga Dáil Éireann (dhoma e ulët) dhe Seanad Éireann (dhoma e sipërme), e njohur gjithashtu si Senati. Anëtarëve të Dáil iu kërkua të bënin një betim për besnikëri ndaj Kushtetutës së Shtetit të Lirë dhe të deklaronin besnikëri ndaj mbretit. Betimi ishte një çështje kyçe për kundërshtarët e Traktatit, të cilët refuzuan ta merrnin atë dhe për këtë arsye nuk zunë vendet e tyre. Anëtarët pro-traktatit, të cilët formuan Cumann na nGaedheal në vitin 1923, mbajtën një shumicë efektive në Dáil nga vitin 1922 deri më 1927 dhe më pas sunduan si një qeveri pakicë deri në vitin 1932.

Në vitin 1931, me miratimin e Statutit të Westminsterit, Parlamenti i Mbretërisë së Bashkuar hoqi dorë nga pothuajse të gjithë autoritetin e tij të mbetur për të nxjerrë ligje për Shtetin e Lirë dhe zotërimet e tjera. Kjo ndikoi në dhënien e pavarësisë së njohur ndërkombëtarisht të Shtetit të Lirë.

Në muajt e parë të Shtetit të Lirë, Lufta Civile Irlandeze u zhvillua midis Ushtrisë Kombëtare të sapokrijuar dhe IRA kundër Traktatit, e cila refuzoi të njihte shtetin. Lufta Civile përfundoi me fitore për forcat qeveritare, me kundërshtarët e saj që hodhën armët në maj 1923. Partia politike kundër Traktatit, Sinn Féin, refuzoi të zinte vendet e saj në Dáil, duke e lënë Partinë e Punës relativisht të vogël si të vetmen parti opozitare. Në vitin 1926, kur kryetari i Sinn Féin Éamon de Valera dështoi të ndryshonte këtë politikë, ai dha dorëheqjen nga Sinn Féin dhe udhëhoqi shumicën e anëtarëve të saj në një parti të re, Fianna Fáil, e cila hyri në Dáil pas zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 1927. Ajo formoi qeverinë pas zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 1932, kur u bë partia më e madhe.

De Valera hoqi betimin e besnikërisë dhe filloi një luftë ekonomike me MB. Në vitin 1937, ai hartoi një kushtetutë të re, e cila u miratua nga një plebishit në korrik të atij viti. Shteti i Lirë mori fund me hyrjen në fuqi të kushtetutës së re më 29 dhjetor 1937, kur shteti mori emrin "Irlandë".

Shënime

1. Mbretëria e Bashkuar dhe Shteti i Lirë Irlandez e konsideronin njëri-tjetrin si shtete me status të barabartë brenda Perandorisë Britanike. Megjithatë, për shtetet e tjera sovrane (p.sh. Shtetet e Bashkuara, Franca, Brazili, Japonia, etj) dhe komuniteti ndërkombëtar në tërësi (d.m.th. Lidhja e Kombeve) termi Dominion ishte shumë i paqartë. Në kohën e themelimit të Lidhjes së Kombeve në vitin 1924, Pakti i Lidhjes parashikonte pranimin e çdo "shteti, dominimi ose kolonie plotësisht vetëqeverisës", me nënkuptim se "statusi i dominimit ishte diçka midis atij të një koloni dhe shtet"
2. Me Statutin e Westminsterit 1931, paqartësia shpërndahet për komunitetin ndërkombëtar me tre Dominione Britanike (Shteti i Lirë Irlandez, Dominioni i Kanadasë dhe Unioni i Afrikës së Jugut), duke u njohur si shtete sovrane më vete. Ndryshe nga ajo që ndodhi në Australi në 1942 dhe në Zelandën e Re në 1947, i gjithë statuti u zbatua për Dominionin e Kanadasë, Shtetin e Lirë Irlandez dhe Bashkimin e Afrikës së Jugut pa pasur nevojë për ndonjë akt ratifikimi.

Referime

1. Miratuar zyrtarisht në korrik 1926. O'Day, Alan (1987). Alan O'Day (red.). Reactions to Irish nationalism (në anglisht). Continuum International Publishing Group. fq. 17. ISBN 978-0-907628-85-9. Arkivuar nga origjinali më 14 prill 2016. Marrë më 28 prill 2011.
2. "1926 Census Vol.3 Table 1A" (PDF) (në anglisht). Central Statistics Office. fq. 1. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 20 tetor 2019. Marrë më 3 mars 2020. (1861–1926)
3. "Census of Population 1936" (PDF) (në anglisht). Dublin: The Stationery Office. 1938. fq. 2. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 2022-10-09. Marrë më 10 shtator 2022.
4. "The Irish War of Independence – A Brief Overview – The Irish Story" (në anglishte britanike). Arkivuar nga origjinali më 1 shtator 2021. Marrë më 1 shtator 2021.