Shqipëria gjatë Luftës së Parë Botërore ishte një shtet i pavarur, pasi kishte fituar pavarësinë nga Perandoria Osmane, më 28 nëntor 1912, pas Luftës së Parë Ballkanike. Ajo u njoh nga Fuqitë e Mëdha si Principata e Shqipërisë, pasi Turqia hoqi dorë zyrtarisht nga të gjitha të drejtat e saj në maj të vitit 1913.[1] Duke qenë një vend i ri në rrëshqitje, u shpërbë shpejt dhe vetëm pak muaj pas marrjes së pushtetit, sundimtari aristokrat gjerman., Princi Vidi, u detyrua të ikte. Pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, anarkia pushtoi vendin teksa fiset dhe rajonet u rebeluan kundër sundimit qendror. Për të mbrojtur pakicën greke, kontrolli grek u vendos në rrethet jugore duke zëvendësuar njësitë Vorio Epirote duke filluar nga tetori 1914. Në përgjigje të kësaj, Italia, edhe pse zyrtarisht neutrale, dërgoi trupa në portin e Vlorës, ndërsa Serbia dhe Mali i Zi morën kontrollin e rajoneve veriore. Në 1915 Serbia u pushtua nga forcat e kombinuara gjermane, austro-hungareze dhe bullgare; ushtria serbe u tërhoq nëpër qafat malore të Shqipërisë veriore, drejt Adriatikut. Trupat italiane dëbuan grekët nga Shqipëria e Jugut dhe vunë nën kontrollin e tyre pothuajse të gjithë territorin shqiptar.[1] Forcat austriake pushtuan në qershor 1916, forcat austro-hungareze mbetën në Shqipëri deri në fund të luftës kur një forcë shumëkombëshe aleate depërtoi dhe largoi ato në 1918.
Shqipëria ishte një shtet i krijuar vetëm pak vite para Luftës së Parë Botërore. Pas Luftërave Ballkanike, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia pushtuan dhe pretenduan pjesë të Shqipërisë. U vendos që Vilhelmi i Vidit, një princ gjerman të bëhej udhëheqës i Principatës së re të Shqipërisë.[2] Principata nën Princ Vidin u krijua më 21 shkurt 1914 dhe Princi mbërriti në Shqipëri në kryeqytetin e tij të përkohshëm të Durrësit më 7 mars 1914 së bashku me familjen mbretërore. Siguria e Shqipërisë do të mundësohej nga një xhandarmëri e komanduar nga oficerë holandezë. Brenda Shqipërisë ai quhej Mbreti Vilhelm; jashtë Shqipërisë, Princi Vilhelm.
Pjesa jugore e vendit, Epiri i Veriut, i cili kishte një minoritet grek, nuk pranoi të ishte pjesë e Shqipërisë dhe kur ushtarët grekë u larguan, u ngrit kundër Vidit. Nën presionin e fuqive të mëdha grekët u tërhoqën nga kërkesat e pavarësisë dhe negociatat u zhvilluan në ishullin e Korfuzit, ku më 17 maj 1914 përfaqësuesit shqiptarë dhe epirotët nënshkruan një marrëveshje të njohur si Protokolli i Korfuzit. Sipas kushteve të tij, Epiri i Veriut do të fitonte ekzistencë të plotë autonome (si një korpus separatum) nën sovranitetin nominal shqiptar të Princit Vilhelm.[3] Marrëveshja e Protokollit u ratifikua nga përfaqësuesit e Fuqive të Mëdha në Athinë më 18 qershor dhe nga qeveria shqiptare më 23 qershor.[4]
Vetëm një muaj pas nënshkrimit të Protokollit të Korfuzit nga shqiptarët më 23 qershor 1914, shpërtheu lufta në Evropë. Duke filluar zyrtarisht më 28 korrik 1914, lufta e hodhi Shqipërinë në kaos.
Revolta dhe largimi i Princ Vidit
Një muaj pas marrjes së fronit më 7 mars, Mbreti Vilhelm mbërriti në kryeqytetin e tij të përkohshëm, Durrës dhe filloi të organizonte qeverinë e tij, duke emëruar Turhan Pashë Përmetin për të formuar kabinetin e parë shqiptar.[5] Kryengritja myslimane në Shqipërinë e mesme ishte një nga faktorët që çoi në tërheqjen e Princit nga vendi dhe në rënien e të ashtuquajturës mbretëri gjashtëmujore në prag të Luftës së Parë Botërore. Ky kabinet i parë dominohej nga anëtarët e fisnikërisë (princi Esad Pashë Toptani, i mbrojtjes dhe i punëve të jashtme, princi Gjergj Adhamidhi bej Frashëri, financave dhe princi Aziz pasha Vrioni, bujqësia).
Mbretërimi i tij i shkurtër rezultoi i turbullt. Menjëherë pas mbërritjes së tij , në Shqipërinë qendrore shpërthyen revoltat e myslimanëve kundër Esad Pashës, dhe kundër dominimit të huaj. Ndërkohë, Greqia inkurajoi formimin e një "qeverie të përkohshme të Vorio-Epirit" në pjesën jugore të vendit. Megjithëse u arrit një marrëveshje për t'i dhënë të drejta shtesë minoritetit grek, Ushtria Helene pushtoi Shqipërinë e Jugut, përjashtuar Beratin dhe Korçën. Pozicioni i Vilhelmit u minua gjithashtu nga vetë zyrtarët e tij, veçanërisht nga vetë Esad Pasha, i cili pranoi para nga Italia për të financuar një revoltë dhe për të bërë një grusht shteti kundër Vilhelmit. Esad Pasha u arrestua më 19 maj 1914 dhe u gjykua për tradhti dhe u dënua me vdekje. Vetëm ndërhyrja e Italisë i shpëtoi jetën dhe u arratis në Itali në mërgim.[6] Shpërthimi i Luftës së Parë Botërore paraqiti më shumë probleme për Princin Vilhelm pasi Austro-Hungaria kërkoi që ai të dërgonte ushtarë shqiptarë për të luftuar përkrah tyre. Kur ai refuzoi, duke përmendur neutralitetin e Shqipërisë në Traktatin e Londrës, shpërblimi që ai merrte iu ndërpre. [7] Krerë të ndryshëm fisesh dhe kryekomandant të vetëquajtur lufte morën kontrollin e Shqipërisë qendrore dhe veriore. Në jugun grek, udhëheqësit lokalë hoqën dorë nga Protokolli i Korfuzit dhe morën kontrollin. Princi Vilhelm u largua nga vendi më 3 shtator 1914.
Pushtimi grek i Epirit të Veriut (tetor 1914)
Konfliktet sporadike të armatosura vazhduan të ndodhin pavarësisht ratifikimit të Protokollit të Korfuzit, dhe më 3 shtator 1914, Princi Vilhelm u largua nga vendi.[8] Në ditët në vijim, një njësi epirote filloi një sulm kundër garnizonit shqiptar në Berat pa miratimin e qeverisë së përkohshme, duke arritur të pushtonte kalanë e tij për disa ditë, ndërsa trupat shqiptare besnike të Esad Pashës nisën operacione të armatosura në shkallë të vogël.[9] Këto ngjarje shqetësuan kryeministrin grek Eleftherios Venizelos, si dhe mundësinë që situata e paqëndrueshme të përhapej edhe jashtë Shqipërisë, duke shkaktuar një konflikt më të gjerë. Më 27 tetor 1914, pasi mori miratimin e Fuqive të Mëdha, Korpusi V i Ushtrisë Greke hyri në zonë për herë të dytë. Qeveria e përkohshme e Vorio Epirit pushoi zyrtarisht së ekzistuari, duke deklaruar se i kishte arritur objektivat e saj. Trupat greke kaluan kufirin jugor shqiptar në fund të tetorit 1914, duke ripushtuar zyrtarisht Shqipërinë e Jugut, me përjashtim të Vlorës, dhe duke krijuar një administratë ushtarake deri më 27 tetor 1914.[10] Italianët nuk ishin të kënaqur me pushtimin grek dhe dërguan forcat detare italianë për të pushtuar Vlorën, ose Avlonën, ose Vallonën, siç e quanin ata. [11] Më 31 tetor italianët pushtuan ishullin strategjik të Sazanit.[12] Në dhjetor, Italia përsëriti se Shqipëria do të qëndronte neutrale siç u tha në Konferencën e Londrës dhe se blutë italianë u zbarkuan në Vlorë me këtë objektiv.[13]
Tërheqja serbe dhe pushtimi austriak (dimër 1915)
Teksa anarkia u rrit në Shqipërinë e Veriut dhe grekët u zhvendosën në jug, Italia dërgoi trupat e saj për të pushtuar Vlorën, ndërsa Serbia dhe Mali i Zi pushtuan pjesë të Shqipërisë veriore. Lëvizjet e suksesshme mbrojtëse gjatë Fushatës Serbe të Luftës së Parë Botërore i mbajtën Fuqitë Qendrore jashtë Shqipërisë deri në vitin 1915. Bullgaria më në fund u detyrua të hynte në Luftë në anën e Fuqive Qendrore dhe austro-hungarezët dhe gjermanët filluan sulmin e tyre kundër Serbisë më 7 tetor, ndërsa më 14 tetor 1915, ushtria bullgare sulmoi nga dy drejtime duke i çuar ushtritë serbe në kaos.
Pas sulmeve nga Bullgaria dhe Austria, udhëheqësi i ushtrisë serbe Marshall Putnik urdhëroi një tërheqje të plotë, në jug dhe në perëndim përmes Malit të Zi dhe në Shqipëri. Moti ishte i tmerrshëm, rrugët të këqija dhe ushtria duhej të ndihmonte dhjetëra mijëra civilë që u tërhoqën me ta pa pothuajse asnjë furnizim apo ushqim. Por moti i keq dhe rrugët e këqija funksionuan edhe për refugjatët, pasi forcat e Fuqive Qendrore nuk mund t'i afroheshin sa duhet, dhe kështu ata iu shmangën kapjes. Megjithatë, shumë prej ushtarëve dhe civilëve të arratisur nuk arritën në bregdet – ata vdiqën nga uria, sëmundjet, sulmet nga forcat armike dhe çetat fisnore shqiptare.[14] Rrethanat e tërheqjes ishin katastrofike, dhe vetëm rreth 155,000 serbë, kryesisht ushtarë, arritën në brigjet e detit Adriatik dhe hipën në anije transporti italiane që e çuan ushtrinë në ishuj të ndryshëm grekë (shumë në Korfuz ) përpara se të dërgoheshin për në Selanik. Evakuimi i ushtrisë serbe nga Shqipëria përfundoi më 10 shkurt 1916. Në vazhdën e serbëve erdhën ushtritë e Austro-Hungarisë dhe Bullgarisë. Ata do të pushtonin pjesën më të madhe të Shqipërisë deri në ofensivën e Vardarit të shtatorit 1918.
Pushtimi austro-hungarez i Shqipërisë (1916-1918)
Pjesa më e madhe e Shqipërisë ishte e pushtuar nga Austro-Hungaria. Shqipëria konsiderohej një Besetztes Freundesland (Vend miqësor i pushtuar). Austro-hungarezët lanë në vend administratën lokale, formuan një xhandarmëri shqiptare dhe hapën shkolla. Zhvillimi i një gjuhe dhe drejtshkrimi të mirëfilltë shqip u promovua për të reduktuar ndikimet italiane. Ata ndërtuan edhe rrugë dhe infrastrukturë të tjera. Më pak e përkrahur ishte përpjekja e tyre për të konfiskuar armët, të cilat ishin kudo në mesin e popullatës civile.[15] Megjithatë, disa mijëra shqiptarë luftuan në anën e austro-hungarezëve kundër aleatëve, përfshirë edhe kur ushtria italiane zbarkoi në Durrës.
Administrata Ushtarake u krijua në Shkodër.
Komandantët ushtarakë austro-hungarezë ishin:
- Hermann Kövess von Kövessháza (shkurt 1916 - mars 1916), komandant i Ushtrisë së 3-të
- Ignaz Trollmann (mars 1916 - tetor 1917), komandant i Korpusit XIX
- Ludwig Können-Horák (tetor 1917 - korrik 1918), komandant i Korpusit XIX
- Karl von Pflanzer-Baltin (korrik 1918 – tetor 1918), komandant i Grupit të Ushtrisë Shqiptare.[16]
Administratori civil ishte August Ritter von Kral.
Pushtimi bullgar i Shqipërisë (1916-1917)
Më 10 dhjetor 1915, ushtria bullgare kaloi lumin Drin, hyri në Shqipëri dhe sulmoi pozicionet e ushtrisë serbe që po tërhiqej.[17] Së pari ushtria bullgare përparoi në luginën e lumit Mat, duke kërcënuar të pushtonte Shkodrën dhe Lezhën. [17]
Kishte një rivalitet midis Mbretërisë së Bullgarisë dhe Austro-Hungarisë për vendosjen e ndikimit të tyre në Shqipëri.[17] Në përpjekje për të vendosur ndikimin e saj në Shqipëri, Bullgaria lejoi Ahmed Zogun të vendoste administratën e tij në Elbasan dhe e mbështeti atë në përpjekjet e tij për të ringjallur mbështetjen për regjimin e Vilhelmit të Vidit.[17] Pushtimi i dyfishtë nga Austro-Hungaria dhe Mbretëria e Bullgarisë dhe mungesa e mbështetjes nga Mbretëria e Serbisë apo Italisë, e detyruan Esad Pashë Toptanin të largohej nga Republika e tij e shpallur e Shqipërisë së Mesme më 24 shkurt 1916, kur ai përsëri i shpalli luftë Austro - Hungarisë.[17]
Në shtator 1917, trupat franceze të komanduara nga gjenerali Maurice Sarrail ndërmorën një aksion kundër ushtrive të Austro-Hungarisë dhe Bullgarisë në Shqipëri. Edhe pse ushtrive të Bullgarisë dhe Austro-Hungarisë iu bashkuan shqiptarët, të udhëhequr nga Hysejn Nikolica,[17] trupat franceze pushtuan Pogradecin, duke i dhënë fund pushtimit bullgar të Shqipërisë.[17]
Protektorati francez dhe italian mbi Shqipërinë e Jugut (vjeshtë 1916)
Në maj 1916, Korpusi XVI italian, rreth 100,000 burra nën komandën e gjeneralit Settimio Piacentini, u kthye dhe pushtoi rajonin e Shqipërisë së Jugut deri në vjeshtën e vitit 1916,[18] ndërsa ushtria franceze pushtoi Korçën dhe zonat përreth më 29 nëntor 1916. Forcat italiane (në Gjirokastër) dhe ato franceze (në Korçë), kryesisht sipas zhvillimit të Frontit Ballkanik, hynë në zonën e ish-Republikës Autonome të Vorio Epirit (të kontrolluar nga minoriteti grek) në vjeshtën e vitit 1916, pas miratimit të Antantës së Trefishtë.
Krijimi i Republikës Autonome Shqiptare të Korçës u bë më 10 dhjetor 1916 nga autoritetet franceze me një protokoll, sipas të cilit do të krijohej një krahinë autonome në territoret e Korçës, Bilishtit, Kolonjës, Oparit dhe Gorës në Shqipërinë Lindore.
Më 12 dhjetor 1916, Italia kërkoi shpjegime nga Quai d'Orsay, nëpërmjet ambasadorit të saj, sepse krijimi i Republikës Autonome Shqiptare të Korçës shkelte Traktatin e Londrës.[19] Austro-Hungaria përdori precedentin francez në Korçë për të justifikuar shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë nën protektoratin e saj më 3 janar 1917 në Shkodër.
Të njëjtën gjë bëri edhe Mbretëria e Italisë kur shpalli pavarësinë e Shqipërisë nën protektoratin e saj më 23 qershor 1917 në Gjirokastër.[20] Gjenerali Giacinto Ferrero shpalli atë ditë Protektoratin Italian dhe javët e ardhshme hyri në Greqi dhe pushtoi Janinën në Epir.[21] As Britania e Madhe dhe as Franca nuk ishin konsultuar më parë dhe nuk i dhanë asnjë njohje zyrtare Protektoratit Italian.[22] Kjo republikë shqiptare nën drejtimin e Turhan Përmetit, e mbrojtur nga 100.000 ushtarë të ushtrisë italiane, miratoi zyrtarisht një flamur të kuq me shqiponjën e zezë në mes, por ngriti stuhi protestash edhe në Parlamentin italian.[23]
Fronti Maqedonas (1916–1918)
Fronti Maqedonas, i njohur gjithashtu si Fronti i Selanikut, i Luftës së Parë Botërore u formua si rezultat i një përpjekjeje të Fuqive Aleate për të ndihmuar Serbinë. Aleatët ishin në gjendje të zhvendosnin ushtrinë serbe nga Korfuzi në rajonet e Greqisë dhe Shqipërisë, ku përfundimisht u krijua një front i qëndrueshëm, që shkonte nga bregu shqiptar i Adriatikut deri në lumin Struma, duke vendosur një forcë shumëkombëshe aleate kundër ushtrisë bullgare, e cila përforcohej herë pas here me njësi më të vogla nga Fuqitë Qendrore të mbetura. Fronti Maqedonas mbeti mjaft i qëndrueshëm, pavarësisht veprimeve lokale, deri në ofensivën e madhe aleate në shtator 1918.
Në shtator 1918, forcat e Antantës më në fund depërtuan nëpër linjat e Fuqive Qendrore në veri të Selanikut dhe brenda pak ditësh forcat austro-hungareze filluan të tërhiqen nga Shqipëria. Më 2 tetor 1918, qyteti i Durrësit u bombardua me urdhër të Louis Franchet d'Espèrey, gjatë Betejës së Durrësit. Sipas d'Espèrey, Porti i Durrësit, nëse nuk do të shkatërrohej, do t'i shërbente evakuimit të ushtrive bullgare dhe gjermane, të përfshira në Luftën e Parë Botërore.[24] Kur lufta mbaroi më 11 nëntor 1918, ushtria italiane kishte pushtuar pjesën më të madhe të Shqipërisë; Serbia mbante pjesën më të madhe të maleve veriore të vendit; Greqia pushtoi një copë toke brenda kufijve të Shqipërisë të vitit 1913; dhe forcat franceze pushtuan Korçën dhe Shkodrën si dhe rajone të tjera me popullsi të konsiderueshme shqiptare.
Sipas Traktatit të fshehtë të Londrës të nënshkruar në prill 1915, fuqitë e Antantës së Trefishtë i premtuan Italisë se do të fitonte Vlorën dhe tokat e afërta dhe një protektorat mbi Shqipërinë në këmbim të hyrjes në luftë kundër Austro-Hungarisë. Serbisë dhe Malit të Zi iu premtua një pjesë e madhe e Shqipërisë veriore dhe Greqisë iu premtua pjesa më e madhe e gjysmës jugore të vendit. Traktati la një shtet të vogël shqiptar që do të përfaqësohej nga Italia në marrëdhëniet e saj me fuqitë e tjera të mëdha.
Konfuzioni politik i Shqipërisë vazhdoi në vazhdën e Luftës së Parë Botërore. Vendit i mungonte një qeveri e vetme e njohur dhe shqiptarët kishin frikë të arsyeshme se Italia, Jugosllavia dhe Greqia do të shuanin pavarësinë e Shqipërisë dhe do ta copëtonin vendin. Forcat italiane kontrollonin veprimtarinë politike shqiptare në zonat që ata pushtuan. Serbët, të cilët kryesisht diktuan politikën e jashtme të Jugosllavisë pas Luftës së Parë Botërore, u përpoqën të merrnin veriun e Shqipërisë dhe grekët kërkuan të kontrollonin Shqipërinë e Jugut.
Në vitin 1918, ushtria serbe shkatërroi 150 fshatra në luginën e Drinit në veri të Shqipërisë.[25] Në rajonet e Podgorit, Rozhajt, Gjakovës, Rugovës dhe Gucisë e Plavës u kryen një sërë masakrash me qëllim të shtypjes së lëvizjes së rezistencës lokale.[26]
Presidenti amerikan Woodrow Wilson ndërhyri për të bllokuar marrëveshjen e Parisit. Shtetet e Bashkuara theksuan mbështetjen e tyre për pavarësinë e Shqipërisë duke njohur një përfaqësues zyrtar shqiptar në Uashington, DC dhe më 17 dhjetor 1920, Lidhja e Kombeve njohu sovranitetin e Shqipërisë duke e pranuar atë si një anëtare të plotë. Megjithatë, kufijtë e vendit mbetën të pazgjidhur.
Ndërkohë, ushtria italiane ishte përzënë nga Shqipëria nga një forcë vullnetare shqiptare gjatë Luftës së Vlorës (qershor-shtator 1920). Paqëndrueshmëria në vend mori fund kur Parlamenti shfuqizoi Principatën e Shqipërisë dhe shpalli Republikën, duke i dhënë pushtetet diktatorial Presidentit të ri Ahmet Zogu.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
