Roma
kryeqyteti i Italisë From Wikipedia, the free encyclopedia
Roma është kryeqyteti i Italisë, kryeqyteti i rajonit Lacio dhe kryeqendra e Provincës së Romës. Me mbi 2.900.000 banorë në 1,285.3 km2 (496,3 sq mi), ajo është edhe qyteti më i madh dhe më i populluar i vendit.I vendosur në pjesën qendrore-perëndimore të gadishullit italian, në lumin Tiber.
Roma
Roma | |
|---|---|
 | |
 Flamuri  Stema | |
| Nofka(t): Urbs Aeterna Qyteti i Përjetshëm Caput Mundi Kryeqyteti i botës Froni i Shën Pjetrit | |
.svg) Territori i comune (Roma Capitale, me të kuqe) brenda Qytetit Metropolitane të Romës (Città Metropolitana di Roma, me të verdhë). Pika e bardhë në qendër është Qyteti i Vatikanit. | |
| Koordinatat: 41°53′36″N 12°28′58″E | |
| Vendi | Italia[lower-alpha 1] |
| Rajoni | Lazio |
| Qyteti metropolitane | Roma Capital |
| Themeluar | 21 prill 753 pes |
| Themeluar nga | Mbreti Romulus (legjendar)[1] |
| Qeveria | |
| • Lloji | Strong Mayor–Council |
| • Kryetari | Roberto Gualtieri (PD) |
| • Legjislatura | Asambleja Kapitolinë |
| Sipërfaqja | |
| • Gjithsej | 1.285 km2 (496,3 sq mi) |
| Lartësia mbidetare | 21 m (69 ft) |
| Popullsia (janar 2024) | |
| • Gjithsej | 2.754.719 |
| • Vendi | 8-të |
| • Dendësia | 2.236/km2 (5.790/sq mi) |
| Emri i banorëve | Italisht: romano(i) (mashkullor), romana(e) (femëror) |
| Zona kohore | UTC+1 (CET) |
| • Verës (DST) | UTC+2 (CEST) |
| Kodi postar | 00100; 00118 to 00199 |
| Prefiksi | 06 |
| Faqja zyrtare | comune.roma.it |
Historia e Romës së përfshin më shumë se dymijë vjeçarë. Roma ishte kryeqyteti i Mbretërisë Romake, Republikës Romake dhe Perandorisë Romake, e cila ishte fuqia dominuese në Evropën Perëndimore dhe tokat në kufi Mesdheut për më shumë se shtatëqind vjet nga 1 shekulli 1 para Krishtit e deri në shekullin e 7-të dhe qyteti konsiderohet si një nga vendlindjet e qytetërimit perëndimor. Që nga shekulli 1 pas Krishtit Roma ka qenë selia e papatit dhe, pas përfundimit të dominimit bizantin, në shekullin e 8-të ajo u bë kryeqyteti i Shteteve të Papës, që zgjati deri në 1870. Në 1871 Roma u bë kryeqyteti i Mbretërisë së Italisë, dhe në vitin 1946 i Republikës Italiane.
Pas Mesjetës, Roma u qeveris nga papë të tillë si Alexander VI dhe Leo X, të cilët e shndërruan qytetin në një nga qendrat kryesore të Rilindjes Italiane, së bashku me Firencen. Versioni i tanishëm i bazilikës së Shën Pjetrit u ndërtua dhe Sistine Chapel u pikturua nga Michelangelo. Artistë dhe arkitektë të famshëm të Rilindjes, të tillë si Bramante, Bernini dhe Raphaeli kanë banuar për disa kohë në Romë, duke kontribuar në arkitekturën baroke të saj.
Roma është renditur nga GaWC në vitin 2010 si një beta + E qytet botëror, si dhe 28 të qytetit më të rëndësishme globale. Në vitin 2007, Roma ishte e 11-më-qyteti i vizituar në botë, 3 më të vizituara në Bashkimin Evropian, dhe tërheqje më të njohura turistike në Itali. Qyteti është një nga të Evropës dhe më të suksesshme në botë qytetit "markave", si në aspektin e reputacionit dhe pasuritë. Qendra e saj historike është e shënuar nga UNESCO si një Site Trashëgimisë Botërore. Monumentet dhe muzetë tilla si Muzetë e Vatikanit dhe Colosseum janë ndër destinacionet e 50 më të vizituara në botë turistik (të Muzetë e Vatikanit marrjen 4.2 milion turistë dhe Colosseum marrin 4 milionë turistë çdo vit). Roma priti Lojërat Olimpike Verore të vitit 1960.
Kryeqyteti i Italisë shërben edhe si kryeqyteti i rajonit të Lazio-s. Me 2,879,728 banorë në 1.285 km2, Roma është gjithashtu distrikti më i populluar i Italisë. Është qyteti i katërt më i populluar në Bashkimin Evropian nga popullsia, pa llogaritur periferitë. Roma është qendra e qytetit Metropolit të Romës, dhe në total ka një popullsi prej 4,355,725 banorë, duke e bërë kështu atë qytetin më të populluar metropolitan në Itali.
Roma shtrihet në pjesën qendrore-perëndimore të Gadishullit Italian, brenda rajonit të Lazio-s, përgjatë brigjeve të Tiber. Qyteti i Vatikanit (shteti më i vogël në botë), është një vend i pavarur brenda kufijve të qytetit të Romës, shembulli i vetëm ekzistues i një vendi brenda një qyteti: për këtë arsye Roma shpesh është përkufizuar si kryeqyteti i dy shteteve.
Historia e Romës përfshin 28 shekuj. Ndërsa mitologjia Romake daton nga themelimi i Romës rreth vitit 753 para Krishtit, vendi ka qenë i banuar shumë më gjatë, duke e bërë atë një nga qytetet më të vjetër dhe të pushtuar vazhdimisht në Evropë.
Roma u bë kryeqyteti i Mbretërisë Romake, Republikës Romake dhe Perandorisë Romake, dhe vlerësohet nga shumë si Qyteti i parë Imperial dhe metropolit. U quajt për herë të parë Qyteti i Përjetshëm (Latinisht: Urbs Aeterna; Italian: La Città Eterna) nga poeti romak Tibullus, në shekullin I para Krishtit.
Roma u bë në Mesjetë një nga qendrat kryesore të Rilindjes Italiane, dhe më pas vendlindja e stilit barok dhe neoklasicizmit. Artistë, piktorë, skulptorë dhe arkitektë të famshëm e bënë Romën qendrën e veprimtarisë së tyre, duke krijuar kryevepra në të gjithë qytetin. Në 1871, Roma u shpall kryeqyteti i Mbretërisë së Italisë, e cila, në 1946, u kthye në Republika Italiane.
Në vitin 2019, Roma ishte qyteti i 11-të më i vizituari në botë, i treti më i vizituari në Bashkimin Evropian dhe destinacioni më i njohur turistik në Itali. Qendra e saj historike është renditur nga UNESCO, si një sit i trashëgimisë botërore. /NOA.al
Historia e hershme
Nuk ka dëshmi arkeologjike e pranisë së njeriut në zonën e Romës nga të paktën 14,000 vjet më parë, por shtresa e dendura të mbeturinave shumë më të re errëson paleolitit dhe faqet neolitike. Evidenca e mjeteve gur, qeramikë dhe armë guri dëshmojnë për të paktën 10.000 vjet të pranisë njerëzore. Megjithatë, fuqia e përrallë të njohur të themelimit legjendar të Romës ka tendencë për të hequr vëmendjen nga aktual i saj, dhe shumë më tepër i lashtë, origjina.
Themelimi i Romës
Themelues i Romës mund të hetohet përmes arkeologjinë, por tregimet tradicionale transmetuar që nga romakët e lashtë vetë shpjegojë historinë më të hershme të qytetit të tyre në drejtim të legjendës dhe mit. Më i njohur i këtyre miteve, dhe ndoshta më i famshëm i të gjitha miteve romake, është historia e Romulus dhe Remus, binjakët të cilët ishin fshehur nga një ujkë. Kjo histori u desh të pajtohet me një traditë të dyfishtë, të caktuar më herët në kohë, që kishte Enea refugjatëve Trojan ikur për në Itali dhe e gjeti linjen e Romakëve me anë të Iulus birit të tij, adash i dinastisë Julio-Claudian.
Monarkia, republika dhe perandoria
Historia e hershme Romës është fshehur në legjendë. Sipas traditës romake, qyteti u themelua nga Romulusi më 21 prill 753 BC. Origjina legjendare e qytetit tregon se Romulusi dhe Remusi vendosën për të ndërtuar një qytet. Pas një argumenti lidhur ndaj cilës nga 7 kodrat në të cilat do të themelohej qyteti, Romulusi vrau Remusin vëllain i tij. Poeti romak Virgjili i referohet këtij besimi, kur ai përshkruan se si Enea i shpëton rënies së Trojës duke ardhur në Latium(Itali) për të gjetur një linjë të zbriste tek Romulus, i pari mbret i Romës. Dëshmi arkeologjike mbështet pikëpamjen se Roma u rrit nga vendbanimet baritore mbi kodrën paltine ndërtuar në zonën e Forumit ardhshëm romak. Ndërsa disa Arkeologët thonë se Roma u themelua me të vërtetë në mes të shek 8 p.e.s, data është objekt polemikash. Zgjidhje origjinale zhvilluar në kryeqytetin e Mbretërisë Roman (sundohej nga shtatë mbretër të një pas njëshëm por jo detyrimisht të lidhur me gjak, sipas traditës), dhe pastaj Republikës Romake (nga 510 BC, qeverisur nga Senati), dhe në fund të Perandorisë romake (nga 27 pes, vendosi nga një perandor). Ky sukses varet nga: gjenialiteti dhe epërsia ushtarake,mbizoterimin mbi rrugët e tregtisë, kthyerja e Siçilisë,Kartagjenës dhe më vonë Egjiptit(me tokat e tyre pjellore) në hambare të perandorisë, themele të përbashkëta kulturore me greqinë (që e bënë nënshtrimin e popullësive të reja më të leht),një sistem burokratik mjaft efikas dhe asimilimi selektiv i qytetërimeve fqinje, sidomos më të etruskëve dhe të kolonistëve grek. Nga themelimi i saj, edhe pse kishte humbur beteja të rastit, Roma kishte një rekord thuajse "të pastër" fitoresh në luftë deri në 386 p.e.s, kur ajo u zënë pak nga Gauls. Sipas legjendës, Gauls ofrohet për të dhënë shpinën e Romës të popullit të saj për një mijë paund prej ari, por romakët e refuzuan, duke preferuar të marrë përsëri qytetin e tyre me forcën e armëve sesa kurrë duke pranuar humbjen, pas së cilës romakët gjetën në qytet në të njëjtin vit. Republika ishte e pasur, të fuqishëm dhe të qëndrueshëm para se ajo u bë një perandori.
Sipas traditës, Roma u bë një republikë në 509 p.e.s. Megjithatë, u nevojitën disa shekuj që qyteti i përjetshëm, të arrinte madhështinë e i imagjinatës popullore, dhe kjo u bë vetëm një perandori e madhe(zyrtarisht) pas sundimit të Perandor Augustit i njohur më parë si Oktavian(nipi i Jul Çezarit). Nga viti 264 p.e.s pranohet si viti në të cilin Roma siguroi hegjemoninë e saj mbi gjith gadishullin Italian, duke pushtuar dhe mundi Sabinët, Etruskëve, Samnitët dhe shumicën e kolonive greke në Sicili, Kampania dhe Italinë Jugore në përgjithësi. Gjatë luftërave punike midis Romës dhe Perandorisë së madhe detare të Kartagjenës, shteti i Romës u rrit më tej, pasi ajo u bë kryeqyteti i një perandorie jashtë gadishullit për herë të parë. Duke filluar në shekullin e 2, Roma shikoi një zgjerim të konsiderueshëm të popullsisë si fermerëve italianë, të drejtuar nga fermat e etërve të tyre me ardhjen e masive, rob-operuar fermat, të quajtur rimekembjen dyndën në qytet në një numër të madh. Fitorja mbi Kartagjenën në Siçilinë perëndimore siguroi jo vetëm fundin e Luftës së Parë Punike,por solli edhe dy krahinave të reja, Sicilin, Korsikën dhe Sardenjan si pjesë e bisedave të paqes që u zhvilluan më vonë. Pjesët e Spanjë (Hispania) ndjekur, dhe në fillim të shekullit të 2-romakët u përfshirë në punët e botës greke. Deri atëherë qytetërimi grek ishte në rënie, ishte parë që në luftën Romako-Maqedonase (të 214-205 p.e.s) se asnjë nga shtetet trashgimtare të Aleksandrit të Madh nuk do të ishte në gjendje ti bënte ball kontrollit romak dhe ato filluan të mbështeten mbi trupa mercenare për mbrojtjen e tyre. Kjo çoi në rënien e Greqisë pas Betejës së Korinthit (146 p.e.s) dhe vendosjen e kontrollit romak mbi Greqi.
Perandoria Romake kishte filluar më zyrtarisht kur Perandori Augustus (63 BC-14 AD, i njohur si Oktavian para hyrjes së tij fron) të themeluar në Principate në 27 pes. Ky ishte një sistem monarki e cila u kryesua nga një fuqi perandori mbajnë për jetën, në vend se duke e bërë vetë diktatori si Julius Cezari ikishte bërë, e cila kishte rezultuar në vrasjen e tij më 15 mars, 44 BC. Në shtëpi, Perandori Augustus filloi një program të madh të reformës sociale, politike dhe ekonomike dhe i madh në shkallë rindërtimin e qytetit të Romës. Qyteti u bë i pasur me ndërtesa mbresëlënëse dhe madhështore të reja, pallateve, forume dhe basilicae. Augustus u bë një mbrojtës i madh dhe i ditur e artit, dhe gjykata e tij u ndoq nga poetë të tillë si Virgil, Horace dhe Propertius. Sundimi i tij gjithashtu ka themeluar "Paxa Romana"(Paqen Romake), një periudhë e artë e paqes relative dhe zhvillimit ekonomik dhe kulturor e cila zgjati rreth 200 vjet. Pas sundimit të tij ishin perandorë të tilla si Caligula, të Nero, Trajanit, dhe Hadrian, për të përmendur disa. Romake perandori Nero ishte i njohur edhe për ekstravagancë e tij, mjerimi tiranisë, dhe mitin se ai ishte perandori i cili "i binte violinës teksa Roma digjej" gjatë natës së 18 në 19 korrik AD 64. Murtaja Antonine e 165-180 besohet të ketë vrarë sa më shumë që një të tretën e popullsisë.
Dominati Romak zgjeruar mbi shumicën e Evropës Perëndimore dhe në brigjet e Mesdheut, megjithëse ndikimi i saj përmes shteteve kliente dhe/ose vasale ishte më i gjërë se sa kufijtë e saj formale. Popullsia e qytetit kaloi një milion banorë. Për gati shtatëqind vjet, Roma ishte qyteti më i rëndësishm politikisht, më i pasur, dhe më e madhe jo vetëm në botën perëndimore por në të gjithë planetin. Pasi Perandoria filloi të bjerë dhe u nda, ajo humbi statusin e saj si kryeqytet i perandorisë ndaj Milanos dhe pastaj Ravenës për shkak se ato mund të mbroheshin më lehtësisht, dhe u tejkalua në famë nga kryeqyteti i Perandorisë Romake të Lindjes, Konstandinopoja, të cilit banorët grek vazhduan ndër shekuj duke e thirrur veten Romak.
Mesjeta
Peshkopi i Romës u bë Papa për shkak të rritjes së rëndësisë së tij politike dhe fetare, sipas perandorit Konstantin I. set Papa i Romës si qendër e Kishës Katolike. Pas Plaçkitjes së Romës në vitin 410 nga Alariku i I dhe rënien e Perandorisë Perëndimore Romake në vitin 476, Roma alternuar midis kontrollit të Perandorisë Bizantin dhe mbretërive të reja gjermanike. Popullsia e saj ka rënë nga më shumë se një milion në 210 AD në 35.000 thjeshtë gjatë Mesjetës, duke ulur qytetin zvarrisës për grupet e ndërtesave të banuara shpërndar midis zonave të mëdha të rrënojave dhe vegjetacionit. Roma mbeti formalisht pjesë e Perandorisë Bizantine deri 751 pas Krishtit, kur lombardëve shuhet në fund Exarchate e Ravenna e cila ishte territori i fundit Bizantin në Italinë veriore. Në 756, Pepin i Shhkurtri i dha juridiksion të përkohshëm Papës mbi Romën dhe zonat përreth, duke krijuar shtetet teokratike të Papës(pararendësit e Vatikanit të sotëm). Në 846, myslymanët arab pushtuan Romën duke plaçkitur bazilikën e Shën Pjetrit.
Roma mbeti kryeqyteti i Shteteve të Papës deri në aneksimin e saj nga ana e Mbretërisë së Italisë në 1870, qyteti u bë një vend pelegrinazhi i madh gjatë mesjetës dhe fokusi i përpjekjeve ndërmjet papatit dhe Perandoria e Shenjtë Romake duke filluar me Karli, i cili u kurorëzua perandor i parë i saj në Romën e vitit 800 nga Papa Leo III. Përveç një kohë të shkurtër si një qytet i pavarur gjatë Mesjetës, Roma mbajtur statusin e saj si kryeqytet Papës dhe "Qyteti i shenjtë" për shekuj me radhë, edhe kur Papati shkurtimisht u zhvendos në Avignon simbolit 1309-1377).
Periudha e hershme moderne
Gjysma e dytë e shekullit të 15-të pa vend e në lëvizje Rilindjes italiane në Romë nga Firence. Papati dëshironte të barabartë dhe të mposhtin madhështinë e qytete të tjera italiane dhe për këtë qëllim krijuan kishat gjithnjë e më të tepruar, urat, sheshet qytetit dhe hapësira publike, duke përfshirë bazilikën një shenjtor të ri Pjetrit, të Kapelën Sistine, Ponte Sisto (ura e parë për jetë ndërtuar në të gjithë Tiber prej antikitetit), dhe Piazza Navona. Papët ishin edhe padronët e artit të angazhohen artistë të tillë si Michelangelo, Perugino, Raphael, të Ghirlandaio, e Luca Signorelli, të Botticelli, dhe Cosimo Rosselli.
Periudha ishte gjithashtu i turpshëm për korrupsion papale, me Papët shumë fathering fëmijë, dhe të angazhohen në nepotizëm dhe Simonin. Korrupsioni i papëve dhe ekstravaganca e projekteve të tyre të ndërtimit të udhëhequr, pjesërisht, për të Reformimit dhe, nga ana tjetër, e Counter-Reformimit. Papët, të tilla si Aleksandër VI, ishin të njohur edhe për dekadencën e tyre, partive të egra, e shpenzime të tepruara dhe jetën e pamoralshme. Megjithatë, nën këto papë ekstravagante dhe të pasur, Roma u shndërrua në një qendër të artit, poezi, muzikë, letërsisë, arsimit dhe kulturës. Roma u bë i aftë për të konkurruar me qytetet e tjera të mëdha evropiane të asaj kohe në drejtim të pasurisë, madhështia, artet, njohuritë dhe arkitekturës.
Periudha e Rilindjes ndryshuar fytyrën e Romës në mënyrë dramatike, me vepra si Pietà nga Michelangelo dhe afresket e Apartament Borgia, bëri të gjitha gjatë mbretërimit të pafajshëm. Roma arriti pikën më të lartë të shkëlqimit nën Papa Julius II (1503-1513) dhe pasardhësit e tij Leo X dhe Clement VII, të dy anëtarë të familjes Medici. Në këtë periudhë njëzet vjeçare Roma u bë një nga qendrat më të mëdha të artit në botë. Bazilika e vjetër e Shën Pjetrit e ndërtuar nga perandori Konstandini i Madh (i cili deri atëherë ishte në një gjendje të tmerrshme) është shkatërruar dhe një të ri filluar. Qyteti priti artistët si Ghirlandaio, të Perugino, të Botticelli dhe Bramante, i cili ndërtoi tempullin e Shën Pjetrit në Montorio dhe planifikuar një projekt të madh për të rinovuar në Vatikan. Raphael, i cili në Romë u bë një nga piktorët më të famshëm të Italisë krijuar afreske në Farnesina Villa, dhoma e Raphael-së, plus shumë piktura të tjera të famshme.
Mikelanxhelo filloi dekorimin e tavanit të Kapelën Sistine dhe ekzekutuar statuja e famshme e Moisiut për varrin e Julius. Roma ka humbur pjesërisht karakterin e saj fetar, duke u bërë gjithnjë e më shumë një qytet i vërtetë Rilindjes, me një numër të madh të festave popullore, racave kali, partitë, intrigat dhe episode shthurur. Ekonomia e saj ishte e pasur, me praninë e disa bankierëve toskan, duke përfshirë Agostino Chigi, i cili ishte një mik i Raphael dhe një mbrojtës i arteve. Para vdekjes së tij të hershme, Raphael gjithashtu promovoi për herë të parë ruajtjen e rrënojave të lashta. Lufta midis Francës dhe Spanjës në Evropë shkaktoi plaçkitje e parë të qytetit në më shumë se një mijë vjet. Në 1527 në Landsknechts e perandorit Charles V shkarkua qytetin, duke e vënë në një fund të papritur në moshën e artë të Rilindjes në Romë.
Duke filluar me Këshillin e Trentit ne 1545, Kisha filloi kundër-reformimit si një përgjigje ndaj Reformimit, një shkallë të gjerë në pyetje të autoritetit të Kishës në çështjet shpirtërore dhe çështjet qeveritare. (Kjo humbje e besimit pastaj të çojë në ndërrime të mëdha të pushtetit larg nga Kisha.) Nën papë prej Piut IV në Sixtus V, Roma u bë qendra e katolicizmit reformuar dhe pa vendosjen e monumenteve të reja të cilat kremtohen madhështinë rivendosur papatit-së. Papë dhe kardinalët e shekujve 17 dhe në fillim të 18-të ka vazhduar lëvizjen duke peizazh qytetit pasurohet me ndërtesa stilit barok. Gjatë Epokës së Iluminizmit, ide të reja arriti edhe qyteti përjetshëm, ku papati mbështetur studimet arkeologjike dhe përmirësuar mirëqenien e njerëzve. Por jo gjithçka shkoi mirë për Kishën gjatë Counter të Reformimit.
Ka qenë pengesat në përpjekjet për të frenojnë e anti-Kishës politikat e fuqive evropiane të kohës. Pengesë më i dukshëm ndoshta duke qenë në 1773, kur Papa Klementi XIV u detyrua nga fuqitë sekulare të ketë mënyrë jezuit shtypur.
Periudha e vonë moderne dhe bashkëkohore
Rregulli i papëve u ndërpre nga Republika jetëshkurtër Roman (1798), e cila ishte ndërtuar nën ndikimin e Revolucionit Francez. Gjatë sundimit të Napoleonit, Roma u aneksua në Perandorinë Franceze. Pas rënies së Napoleonit, shteti Kisha nën papës u rikthye përmes Kongresit të Vjenës të 1814. Në 1849, një tjetër Republika Romake u ngrit në kuadër të revolucioneve të 1848. Dy prej figurave më me ndikim të bashkimit italian, Giuseppe Mazzini dhe Giuseppe Garibaldi, luftuan për republikën jetëshkurtër.
Roma u bë fokusi i shpresat e bashkimit italian kur pjesa tjetër e Italisë u ribashkua nën Mbretërisë së Italisë me një kapital të përkohshëm në Firence. Në 1861, Romë u shpall kryeqyteti i Italisë, edhe pse ai ishte ende nën kontrollin e Papës. Gjatë viteve 1860, në gjurmët e fundit të Shteteve të Papës ishin nën mbrojtjen e Francës, në sajë të politikës së jashtme të Napoleon III. Dhe kjo ishte vetëm kur kjo u ngrit në 1870, për shkak të shpërthimit të Luftës Franko-Prusiane, se trupat italiane ishin në gjendje për të kapur Roma hyjnë në qytet përmes një shkeljeje në afërsi Porta Pia. Më pas, Papa Pius IX shpalli veten si të burgosur në Vatikan, dhe në vitin 1871 kryeqyteti i Italisë u zhvendos nga Firence në Romë.
Menjëherë pas Luftës së Parë Botërore, Roma dëshmuar ngritjen në pushtet të fashizmit italian udhëhequr nga Benito Musolini, të cilët marshuan në qytet në vitin 1922, përfundimisht deklaruar një perandori të re dhe formoi aleanc ushtarake "Pakti i Çelikut" midis Italinë dhe Gjermanisë naziste. Periudhën midis dy luftërave pa një rritje të shpejtë në popullsinë e qytetit, që tejkaluar 1.000.000 banorë. Në Luftën e Dytë Botërore, për shkak të statusit të saj të një qyteti të hapur, Roma kryesisht shpëtuar fatin tragjik të qyteteve të tjera evropiane, por u pushtua nga gjermanët nga armëpushimit italiane deri në çlirimin e saj më 4 qershor 1944. Megjithatë, më 19 qershor 1943 në Romë u bombardua nga forcat anglo-amerikane, duke qenë një nga zonat më të vështira të goditura në distriktin San Lorenzo, duke rezultuar në rreth 3.000 vdekje dhe 11.000 të plagosur.
Roma u rrit tmerrësisht pas luftës, si një nga forcat lëvizëse prapa "mrekulli ekonomike" italiane të pasluftës rindërtimit dhe modernizimit. Ai u bë një qytet në modë në vitet 1950 dhe 1960 e hershme, vitet e "la dolce vita" ("Jeta e ëmbël"), me fima popullore klasike të tilla si Ben Hurit, Quo Vadis, Roman pushime dhe La Dolce Vita duke u filmuar në portreti qytetit "Cinecittà Studios". Një prirje e re në rritje në popullsinë vazhdoi deri nga mesi i viteve 1980, kur prinderve kishte më shumë se 2.800.000 banorë, pas kësaj, popullata filloi të bjerë ngadalë si banorët më të lëvizur në rrethinat e afërta.
_population_pyramid_in_2022.svg)
Në kohën e Augustit perandorit, Roma ishte qyteti më i madh në botë: me një popullsi prej rreth një milion njerëz (në lidhje me madhësinë e Londrës në fillim të shekullit të 19-të, kur Londra ishte qyteti më i madh në botë).
Pas rënies së Perandorisë Romake Perëndimore, popullsia e qytetit ra në mënyrë dramatike në më pak se 50.000 njerëz, dhe vazhdon të ngecë në vend ose ose tkurret deri Rilindjes. Kur Mbretëria e Italisë aneksuar në Romë në vitin 1870, qyteti kishte një popullsi prej rreth 200.000, i cili me shpejtësi në rritje për 600,000 nga prag të Luftës së Parë Botërore regjimi fashist i Musolinit u përpoq për të bllokuar një rritje e tepruar demografike e qytetit, por nuk arriti për të parandaluar atë nga arritja e një milion njerëz nga fillim të viteve 1930. Pas Luftës së Dytë Botërore, rritja e vazhduar, të ndihmuar nga një bum të post-luftës ekonomike. Një bum i ndërtimit gjithashtu krijoi një numër të madh të periferi gjatë viteve 1950 dhe 1960.[2]
Në mes të vitit 2010, ka pasur 2,754,440 banorë në qytetin e duhur, ndërsa disa 4.2 milion njerëz kanë jetuar në zonën më të madhe të Romës (e cila mund të identifikohet me rreth krahinës së saj administrative, me një dendësi të popullsisë prej rreth 800inhab./km2 shtrihen mbi më shumë se 5.000 km2). Të miturit (fëmijët e moshave 18 dhe të rinj) arritën në 17.00 për qind të popullsisë në krahasim me numrin e pensionistëve që 20,76 për qind. Kjo krahasohet me mesataren italiane e 18.06 për qind (të mitur) dhe 19.94 për qind (pensionistët).Mosha mesatare e një rezident romak është 43 në krahasim me mesataren italiane të 42. Në pesë vitet ndërmjet 2002 dhe 2007, popullsia e Romës u rrit me 6.54 për qind, ndërsa Italia, si një e tërë u rrit me 3.56 për qind. Shkalla aktuale e lindjes të Romës është 9.10 lindje për 1,000 banorë në krahasim me mesataren italian 9.45 lindjeve.
Roma përbën një komunë speciale, të quajtur "Roma Capitale",[4] dhe është më e madhja si për sa i përket sipërfaqes së tokës dhe popullsisë, midis 8101 komunave të Italisë. Ajo qeveriset nga një kryetar bashkie dhe një këshill bashkiak. Selia e komunës është Palazzo Senatorio në Kodrën e Kapitolinës, selia historike e qeverisë së qytetit. Administrata lokale në Romë zakonisht quhet "Campidoglio", emri italian i kodrës. Palazzo Senatorio, selia e bashkisë së Romës, ka qenë një bashki që nga viti 1144 e.r., duke e bërë atë bashkinë më të vjetër në botë.[3]
Që nga viti 1972, qyteti është ndarë në zona administrative, të quajtura municipi (njëjës municipio) (deri në vitin 2001 e quajtur circoscrizioni). Ato u krijuan për arsye administrative për të rritur shqendërzimin në qytet. Çdo municipio qeveriset nga një president dhe një këshill prej njëzet e pesë anëtarësh, të cilët zgjidhen nga banorët e saj çdo pesë vjet. Municipi shpesh kalojnë kufijtë e ndarjeve tradicionale, jo-administrative të qytetit. Municipi fillimisht ishin 20, më pas 19, dhe në vitin 2013 numri i tyre u reduktua në 15.[5]
Roma është kryeqyteti kombëtar i Italisë dhe është selia e Qeverisë Italiane. Rezidencat zyrtare të Presidentit të Republikës Italiane dhe Kryeministrit Italian, selitë e të dy dhomave të Parlamentit Italian dhe Gjykatës Kushtetuese Italiane ndodhen në qendrën historike. Ministritë e shtetit janë të shpërndara nëpër qytet; këtu përfshihet Ministria e Punëve të Jashtme, e cila ndodhet në Palazzo della Farnesina pranë stadiumit olimpik.
Duke qenë kryeqyteti i Italisë, Roma pret të gjitha institucionet kryesore të kombit, si të Kryesisë së Republikës, të qeverisë (dhe Ministeri e saj të vetme), parlamenti, gjykatat kryesore gjyqësore, si dhe përfaqësuesve diplomatikë të të gjitha vendeve për shtetet e Italisë dhe të Qytetit të Vatikanit (interesant, Roma gjithashtu pret, në pjesën italiane të territorit të saj, Ambasada e Italisë për Qytetin e Vatikanit, një rast unik i një Ambasadës brenda kufijve të vendit të vet). Shumë institucione ndërkombëtare janë të vendosura në Romë, sidomos ato kulturore dhe shkencore - të tilla si Instituti Amerikan, në Shkollën Britanike, frëngjisht Akademia, Institutet skandinave, Instituti Arkeologjik gjerman - për nder të bursës në qytetin e Përjetshme, dhe ato humanitare , si FAO-s. Roma, edhe pret organizatat e mëdha ndërkombëtare dhe në mbarë botën politike dhe kulturore, të tilla si Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin Bujqësor (IFAD), Programi Botëror i Ushqimit (WFP), Mbrojtjes i NATO-s College dhe ICCROM, Qendra Ndërkombëtare për Studimin e Ruajtjes dhe Restaurimit të Pasurisë Kulturore. Roma është aktualisht një beta + qytet botëror, duke rënë poshtë nga statusi alfa të saj në vitin 2008, së bashku me Berlin, Stokholm, të Athinës, Pragë, Montreal dhe Vancouver, për të përmendur disa. Me një pikavarazh prej 2.56, Roma u rendit edhe në vitin 2010 si 28 në Indeksin Global qytete (lëviz deri dy vende nga vitit 2008 pozicionin e saj), duke qenë më i lartë qytet në Itali (Milan vjen e dytë në 42). Për më tepër, Roma ishte në vitin 2008, renditet edhe 15 nga të gjitha qytetet e botës për rëndësinë globale, kryesisht për përvoja kulturore.
Me një 2005 GDP e 94376000000 € (US $ 121.500.000.000), qytet prodhon 6.7 për qind të GDP-së kombëtare (më shumë se çdo qytet tjetër të vetme në Itali), dhe shkalla e papunësisë, ulur nga 11.1% në 6.5% midis viteve 2001 dhe 2005 , është tani një nga normat më të ulëta të gjitha kryeqytetet e Bashkimit Europian. Roma rritet +4.4 për qind në vit dhe vazhdon të rritet me një normë më të lartë në krahasim me çdo qytet tjetër në pjesën tjetër të vendit. Kjo do të thotë se ishin Roma një vend, do të ishte vendi i 52 më i pasur në botë me PBB-së, në afërsi të madhësisë me atë të Egjiptit. Roma gjithashtu kishte një GDP 2003 për kokë banori prej € 29,153 (US $ 37,412), e cila ishte e dyta në Itali, (pas Milanit), dhe është më shumë se 134.1% të PBB-së mesatare të BE-së për frymë. Roma, në tërësi, ka të ardhurat më të larta të përgjithshme në Itali, duke arritur euro 47,076,890,463 në vitin 2008, megjithatë, në aspektin e të ardhurave të punëtorëve mesatar, qyteti vendos vetë 9 në Itali, me € 24,509 Në nivel global, punëtorët Romës marrin 30 pagat më të larta në vitin 2009, që vijnë tre vende më të larta se në vitin 2008, në të cilin qytet renditur 33.
Edhe pse ekonomia e Romës është e karakterizuar nga mungesa e industrisë së rëndë dhe ajo është e dominuar kryesisht nga shërbimet, të teknologjisë së lartë kompanitë (IT, hapësirës ajrore, mbrojtjes, telekomunikacionit), hulumtime, ndërtimi dhe aktivitete tregtare (sidomos bankar), dhe zhvillim të madh e turizmit janë shumë dinamike dhe shumë e rëndësishme për ekonominë e saj. Aeroporti ndërkombëtar i Romës, Fiumicino, është më e madhe në Itali, dhe qyteti pret selive të pjesës më të madhe të kompanive të mëdha italiane, si dhe selinë e tre kompanive të mëdha 100 në botë: Enel, Eni, dhe Telecom Italia .
Universitetet, radio dhe televizion kombëtar dhe industria e filmit në Romë janë gjithashtu pjesë e rëndësishme e ekonomisë: Roma është gjithashtu qendër e industrisë së filmit italian, falë studiot Cinecittà, punuar që nga viti 1930. Qyteti është gjithashtu një qendër për banka dhe sigurime si dhe elektronikë, energjia, transporti, dhe industritë e hapësirës. Kompani të shumta ndërkombëtare dhe agjencitë selinë, ministritë qeveritare, qendra konferencash, sportive objektet dhe muzetë janë të vendosura në Romës rrethe të biznesit kryesore: universale Esposizione Rome (EUR); Torrino (jug më tej nga euro); Magliana; de Parco 'Medici-Laurentina dhe e ashtuquajtura Tiburtina-lugina përgjatë Via Tiburtina lashtë.
Sporti me i përhapur ne Romë është futbolli dhe dy skuadrat me te njohura të ketij qyteti janë, AS Roma dhe SS Lazio, të cilat zhvillojnë ndeshjet e tyre ne Stadiumin Olimpik.në skuadër që ka fituar një kampionat me fanellën e Romës. Më pas lista zgjatet me emrat e Morgan De Sanktis, që ka festuar titullin në moshë të re me Juventusin, Marko Borielo po me fanellën e bardhezinjve dhe në fund Urbi Emanuelson, i diplomuar kampion me Milanin. Në fund totali është 38 tituj të fituar nga lojtarët që sot janë në organikën e ekipit të drejtuar nga Rudi Garsia. Në këtë pikë fitimi i kampionatit për francezin duket një mision tepër i thjeshtë në letër. Duke qëndruar te trajneri, kujtojmë se edhe ky i fundit ka arritur të fitojë me ekipin e Lilës në sezonin 2010/2011.[6]
Universitetet e Romës
- Universiteti La Sapienza
- Universiteti Tor Vergata
- Universiteti Roma Tre
- Universiteti i Sporteve Foro Italico
Disa nga shkrimtarët më të njohur me prejardhje nga Roma janë: Polibi, Tit Livi, Tuqididi dhe Taciti, ndërsa në filozofi dallohet Seneka, Luciu Ciceroni etj.
- Benedicta Boccoli (1966), aktore.
- Paolo Gentiloni (1954), politikan.
- Gaia Zucchi (1970), aktore.
- Gjithashtu Qyteti i Vatikanit
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
