Janus

Janus (latinski: ) jedno je od najstarijih i najvažnijih božanstava u rimskoj mitologiji, koji se smatrao bogom svih početaka i prelaza, pa time i svih prolaza, javnih kapija i kućnih vrata. Krajem republikanskog razdoblja Rimljani su zaboravili provobitne funkcije ovog božanstva i počeli ga držati za čuvara sveta i celog kosmosa i za oca bogova i ljudi (Ianus Pater = "Otac Janus").^[1]

Ianus Bifrons, kip u Vatikanskom muzeju

Janusova dvostruka kapija sa zatvorenim vratima, predstava na sesterciju iz Neronovog doba (66. g. n. e.), iskovanom u kovnici novca u Lugdunu.

Bronzani as iz Kanusija s predstavom ovenčanog Janusa i brodskog pramca na naličju.

Mitologija

Nekada davno Jan je vladao Janikulom, a kad je Saturn, bežeći od Jupitera, stigao do Lacija, Janus ga je ljubazno dočekao i da mu vlast nad Kapitolom.^[2][3][4] Oni su vladali Lacijem u vreme kad nije bilo ratova i neprijateljstava, kad su ljudi živeli u miru i međusobnom poštovanju. Janus je ljudima dao zakone i naučio ih brodogradnji, gajenju žitarica, gradnji kuća i kovanju novca.^[5][2]

Neki kažu da se Janus doselio u Lacij iz Tesalije i da je sa sobom doveo svoju suprugu Kamisu ili Kamesenu, koja mu je rodila dvoje dece.^[6] Kasnije je voleo boginju Kardeju, kojoj je poverio vlast nad šarkama (cardines) svih vrata, kao i beli glog, koji odbija zle demone.^[7] Neki kažu da je Janusova supruga bila nimfa Juturna, moja mu je rodila sina Fonsa,^[8] a drugi da mu je supruga bila boginja Venilija, koja mu je rodila kćer Kanentu (Canens).^[9] Prema jednoj verziji mita, Janusov sin bio je Tiberin, koji se utopio u reci Tibar, koja je tada nazvana po njemu.^[10]

Nakon smrti Janus je postao bog i kasnije spasao Rim od Sabinjana; kad je Tarpeja sabinjanskom kralju predala Kapitol, Janus je probio izvor vrele sumporovite vode, koji je Sabinjane nagnao u bekstvo.^[11][12] Kasnije, da bi osigurali Janusovu pomoć, Rimljani su tokom svakog ratnog pohoda otvarali vrata njegovog svetilišta.^[1]

Kult

Prema legendi, u Rimu je Janusov kult ustanovio Romul.^[13] U rimskoj religiji Janus je bog svih prolaza i posmatra svaki ulazak i izlazak, pa je predstavljan s dva lica. On je bog svakog početka (Consivius),^[14] pa mu je posvećen prvi mesec u godini (Ianuarius), prvi dan u mesecu (Kalendae), početak svakog dana, početak svakog pothvata i svih rituala.^[13] U drevnoj Salijskoj pesmi Janus je nazvan "bogom bogova" (divum deus).^[10] On je i čuvar kosmosa, prvi među bogovima, koji je prisutan kod rođenja svakog ljudskog bića. Svaka molitva i žrtva, ma kojem božanstvu bila namenjena, počinje zazivanjem Janusa. Prvog dana u mesecu žrtvuju mu se vino, žito i kolač, a posebno svečano slavljene su januarske kalende, kad su Rimljani međusobno razmenjivali poklone.^[1] Na dan Nove godine održavana je najvažnija svetkovina u Janusovu čast, a ljudi su pazili na to da sve što tog dana učine ili kažu bude čisto i povoljno, budući da je sve smatrano predskazanjem o tome kako će cela godina izgledati; zato su ljudi nosili svečanu odeću, suzdržavali se od teških i nepristojnih reči i svake svađe, međusobno su se pozdravljali lepim rečima i razmenjivali dobre želje i darove (strenae).^[14] Prvog meseca u godini u Janusovu su čast održavane i igre u cirku (7. januara) i slavili praznik Agonalija (9. januara), kad je prvak rimskog sveštenstva (rex sacrorum) prinosio ovna na žrtvu Janusu.^[15] Pošto su kalende u svakom mesecu bile posvećene i boginji Junoni, Janus je imao epitet Iunonius, a kao bog kome je posvećen početak svakog dana bio je poznat pod imenom "Jutarnji" (Matutinus pater).^[14]

Janus je prvobitno poštovan kraj raznih prolaza i vratnica^[1] (iani = lukovi razapeti preko ulica, ianua = vrata).^[16] Na mnogim prolazima nalazio se njegov kip, koji ga je prikazivao kao vratara (ianitor) s dva lica, koja su gledala na suprotne strane, kao i s ključem i štapom u ruci (Ianus Bifrons, Ianus Geminus, Ianus Biceps).^[16] Nastariji prolazi posvećeni ovom bogu nalazili su se na Forumu ili u njegovoj blizini (Ianus imus, Ianus summus, Ianus medius).^[17][18] Na severoistočnom delu Foruma nalazila se kapija s dva ulaza (Ianus Geminus, Ianus Bifrons, Ianus Quirinus, Portae Belli), koju je navodno sagradio još kralj Numa Pompilije, a koja se često pogrešno naziva "Janusovim hramom";^[14] ta je kapija otvarana kad god se Rim nalazio u ratu, a zatvarana u doba mira,^[19][20] što se, s ozbirom na rimsku osvajačku politiku, dosta retko dešavalo:^[1] Tit Livije navodi da su, do njegovog vremena, vrata Janusove kapije zatvarana samo dva puta, nakon prvog punskog rata (241. pne.) i nakon Oktavijanove pobede u bici kod Akcije (31. pne.).^[21] Otvorena vrata možda su ukazivala na to da je i Jan otišao u pohod, da pomogne rimskoj vojsci, a zatvorena vrata bila su znak da se bog nalazi u gradu i čuva ga.^[22] Ova se kapija kasnije nazivala hramom, ali verovatno u smislu svetilišta, u kojem se nalazio kip Janusa; bronzani Janusov kip postojao je još u Prokopijevo doba.^[14]

Prvi Janusov hram podigao je konzul Gaj Duilije nakon pobede u pomorskoj bici kod Mila 260. pne.; taj je hram obovio Oktavijan Avgust, a posvetio ga Tiberije.^[23] Spominju se i Janusova svetilišta na Janikulu,^[16] a na Volujskom trgu (Forum boarium) nalazila se kapija s četiri prolaza (Ianus Quadrifrons),^[1] što znači da se Janus ponekada predstavljao i s četiri lica.^[14] Najstarija predstava Janusa s dva lica pronađena je na novcu iz republikanskog razdoblja. Na starijim novčićima predstavljen je s bradom, a na novčićima iz kasnijeg perioda ima mladalačko lice bez brade.^[1]

Reference

1. Srejović & Cermanović-Kuzmanović 1989, s.v. Janus
2. Makrobije, Saturnalia, I, 7, 19–24.
3. Plutarh, Quaestiones Graecae, 41.
4. Servije, komentar Vergilijeve Eneide uz VIII, 319.
5. Servije, komentar Vergilijeve Eneide uz VIII, 357.
6. Plutarh, Quaestiones Romanae, 274e– 274f.
7. Ovidije, Fasti, VI, 101–104.
8. Arnonije, Protiv pagana, III, 29, 3.
9. Ovidije, Metamorfoze, XIV, 320–340.
10. Howatson 1997, s.v. Janus
11. Ovidije, Metamorfoze, XIV, 776–804.
12. Makrobije, Saturnalia, I, 9, 17.
13. Avgustin, O državi Božjoj, VII, 3.
14. Schmitz 1867, s.v. Janus
15. Ovidije, Fasti, I,166 sqq, I, 317 sqq
16. Musić 1910, str. 148
17. Ciceron, O dužnostima, II, 87.
18. Horacije, Pisma, I, 1, 54.
19. Varon, O latinskom jeziku, V, 34.
20. Tit Livije, Od osnivanja Grada, I, 19, 2.
21. Tit Livije, Od osnivanja Grada, I, 19, 3.
22. Ovidije, Fasti, I, 281 (pace fores obdo, ne qua discedere possit = "vrata u miru zatvaram, da uteći tuda ne može").
23. Tacit, Anali, II, 49.

Literatura

• Musić, August (1910). Nacrt grčkih i rimskih starina. Zagreb: Kralj. hrv.-slav.-dalm. zemaljska vlada.
• Howatson, M. C. (1997). The Oxford Companion to Classical Literature. Oxford. New York: Oxford University Press.
• Schmitz, Leonhard (1867), „Janus”, Smith, William, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, Boston
• Srejović, Dragoslav; Cermanović-Kuzmanović, Aleksandrina (1989). Rečnik grčke i rimske mitologije. Beograd: Srpska književna zadruga.

Vanjske veze

Janus (mythology) na Wikimedijinoj ostavi