Gaj Lucilije

Gaj Lucilije (lat. Gaius Lucilius, rođen oko 180. godine st. e. u kampanskom gradu Suessa Aurunca, umro 103. st. e.) bio je rimski književnik, prvi rimski pisac satira, od kojih su nam se sačuvali samo fragmenti.

Lucilije je poreklom bio iz plemenite i bogate porodice. Uglavnom je živeo u gradu Rimu, gde je pripadao književnom krugu Scipiona Emilijana i Gaja Lelija. Napisao je trideset knjiga Satira (Saturae) u različitim metrima. Lucilije je u jeziku i formi dosta nepažljiv, možda i zato što je pisao veoma brzo (Horacije kaže da bi često za samo jedan sat izdiktirao po dvesta stihova, i to stojeći na jednoj nozi). Ipak, izvori nam kazuju da je bio pametan, duhovit, obrazovan kao pisac, hrabar kao kritičar i ubrzo postao veoma popularan kao satiričar. Lucilije izbegava visoki stil i uglavnom je blizak svakodnevnom govoru obrazovanih Rimljana.

Najveća mu je zasluga verovatno to što je sa svojim satirama stvorio posebnu književnu vrstu, na kojoj su rimski književnici radili samostalno i ne oslanjajući se na grčke uzore (Satura quidem tota nostra est = "Satira je zaista u celosti naša", kaže Kvintilijan, X, 1). Do Lucilija satira je označavala samo zbirku pesama različitog sadržaja i pisanih u različitim metrima, a Lucilije joj prvi daje skoptičku, "satiričnu" dimenziju, koja je posle ostala vezana za satiru za sva vremena.

Od 30 knjiga njegovih satira sačuvano je oko 1,300 redova, ali su ti fragmenti vrlo neznatni i samo retko povezani u celinu, pa se tek u nekoliko slučajeva može stvoriti više ili manje verovatna predstava o celini. Lucilije se služi isključivo metričkim oblikom: počeo je s jampsko-trohejskim metrima uobičajenim u jambografiji i komediji, ali se zatim definitivno odlučio za heksametar, koji će otada ostati uobičajeni metar rimske satire.

Među temama o kojima je Lucilije pisao jesu događaji iz vlastitog života i života njegovih prijatelja, putovanja, književna pitanja, moralne teme iz javnog i privatnog života, kao i pitanja popularne filozofije. Neke satire sadržavale su otvorenu kritiku nekih rimskih književnika i državnika. Pesnik ne teži za apstraktnom obradom tema, već prikazuje pojedince, svoje savremenike, pod njihovim stvarnim imenima. U usmerenosti ka kritici pojedinaca i njihovih postupaka videli su antički kritičari glavnu Lucilijevu karakteristiku, pa su ga zbog toga poredili s piscima "stare atičke komedije".

Iz jednog fragmenta otkrivamo da je u jednoj od satira Lucilije dao neku vrstu svog književnog programa: u dijalogu s nekim sagovornikom, koji mu predlaže da se prihvati pisanja istorijskog epa, Lucilije odbija taj predlog jer ta tema ne odgovara njegovim ličnim sklonostima i jer on želi da piše "od srca". Suprotstavljanje epa drugim književnim oblicima nalazimo kao motiv već u helenističkoj književnosti, a među rimskim pesnicima posebno ga je podrobno koristio Propercije.

Veliko mesto u Lucilijevim satirama zauzimale su moralne teme: on piše o istinskom i lažnom prijateljstvu, o koristoljublju i uzdržanosti, o zadovoljstvu i zavisti, o raskoši, prevarama, licemerju i vrlini, o podmitljivosti, o grekomaniji, obrađujući sve ove teme kroz anegdotske priče o postupcima pojedinih ličnosti. Antički su kritičari govorili da su najveću oštrinu postizale one satire u kojima se Lucilije bavio političkim temama. Jedna takva satira slikala je "veće bogova" i parodirala je scenu iz Enijevih "Anala": bogovi su se okupili da rasprave o tome ima li još spasa rimskoj državi, pri čemu je skup sasvim modelovan prema tipičnoj sednici rimskog senata. Skupom bogova predsedava Jupiter, o čijem uvodnom izlaganju raspravljaju redom druga prisutna božanstva, ali su svi u neprilici: rimsko je društvo zahvaćeno mnogim porocima – koristoljubljem, razneženošću, žudnjom za raskoši, pa se sednica pretvara i prepirku među bogovima. Najzad, izlaz iz situacije pokazuje Romul, koji predlaže da se, radi spasa Rima, pogubi Lentul Lup, prvak rimskog senata (princeps senatus), drznik, proždrljivac i rasipnik. Ta je satira bila napisana nedugo nakon smrti Lupa (oko 123. st. e.), političkog protivnika Scipionove grupacije.

Na Lucilija su se ugledali kasniji satiričari, posebno Horacije, čija je satira o putu u Brundizij (Sat. I, 5) bila napisana po uzoru na jednu Lucilijevu satiru u kojoj se s puno humorističkih slika opisuje pesnikovo putovanje na Siciliju. Lucilije je ostao mnogo čitan sve do kraja Rimskog carstva.