Flijak

Flijak ili flijačka farsa (grč. φλύαξ = brbljivac, lakrdijaš) naziv je za antičku scensku lakrdiju, verovatno dorskog porekla, koja je bila popularna u 4. i 3. veku pne. kod Grka nastanjenih u južnoj Italiji, a možda i u Aleksandriji. Ove su se farse ponekad zvale i "vesele tragedije" (ἱλαροτραγῳδίαι = hilarotragedije).^[1]

Tri čoveka pljačkaju škrticu u njegovoj kući, scena iz flijačke farse koju je naslikao slikar Asteja (350–340. pne.)

Zna se za pet autora književnih flijaka: Rinton i Skira iz Tarenta, Bles sa Kaprija, Sopater iz Pafosa i Heraklid. Sačuvani su samo neki naslovi i oskudni fragmenti.^[2] Iz njih se može zaključiti da se radilo o nekoj vrsti mitološke travestije, u kojima su se ličnosti iz grčke mitologije mešale s tipskim likovima i stuacijama iz svakodnevnog života karakterističnim za novu atičku komediju.

Na jugu Italije, naročito u Apuliji, nađene su brojne vaze oslikane grotesknim scenama iz flijačke farse. Mnoge od tih slika verovatno ilustruju stariju fazu razvoja flijačke farse, dok je ona još predstavljala improvizovanu pučku lakrdiju i još nije bila vezana za književnost. Pretpostavlja se da je flijak u osnovu improvizovana scenska igra, dramatska radnja u kojoj se ređa niz prizora u kojima glavne komične elemente predstavljaju smešne fizičke karakteristike, razuzdane šale, prežderavanja i batinanja. Komični efekti pojačani su gestama, maskama i karakterističnim kostimom, koji je isticao stomak i stražnjicu, a kao neizostavni element sadržavao i veliki falos.^[3]

Odlike žanra

Nosida iz Lokrija daje objašnjenje ovog žanra u svom epitafu za Rintona:

Prođi s glasnim smehom i lepom reči
za mene: ja sam Rinton iz Sirakuze,
mali slavuj naših Muza; pa ipak
za tragičnu farsu ispleo sam venac od bršljena.^[4]

Flijački glumac kao rob, predstava na sicilijskom krateru, oko 350.–340. pne., (Louvre)

Sačuvani fragmenti i arheološki nalazi pružaju samo delimičnu sliku ovih predstava mitoloških travestija i scena iz svakodnevnog života. Zbog odsustva bilo kakvog kontinuiranog odlomka teksta, ponekad se pretpostavlja da su flijaci velikim delom bili improvizacije. Po slikama na vazama zaključujemo da su flijačke scene izvođene na nekoj vrsti lako prenosivog, ukrašenog podija od 1–2 m visine, sa stepenicama i slikanom drvenom pozadinom. Takođe se vidi da su glumci nosili groteskne kostime (triko debelo postavljen na grudima, stomaku i stražnjici, pokriven čupama i opremljen velikim falusom), kao i pozorišne maske slične onima iz stare atičke komedije. Akrobacije i farsične scene bile su među glavnim odlikama flijaka.

Izgleda da je do kraja 3. veka pne. prikazivanje fijaka prestalo, ali su Osci u Kampaniji razvili svoju tradiciju farse, parodije i satire, na koju su uticali pozni grčki uzori, a koja je tokom 3. veka pne. zadobila popularnost i u Rimu. Taj je žanr poznat kao "atelana" i nazvan je po kampanskom gradu Ateli. Atelana je u rimsku komediju uvela niz tipskih likova, kao što su Maccus (= budalina) i Bucco (= brbljivac), za koje se i u antici smatralo da predstavljaju preteče likova kakve nalazimo kod Plauta,^[5] a mogu se možda smatrati i dalekim uzorima za likove koje nalazimo u komediji dell'arte. Premda se uvrežilo mišljenje da je jedino atička komedija poslužila kao uzor rimskoj, ukazano je na Rintonov uticaj u Plautovom Amfitrionu.^[6]

Slike na vazama

Za veliki broj grčkih vaza iz južne Italije pretpostavlja se da prikazuju scene iz flijaka, što je proizvelo dosta spekulacija o grčkom teatru i dramaturgiji.

Do 1967. identifikovano je 185 ovih vaza.^[7] S obzirom na to da su scene iz teatra inače retko prikazane na grčkoj keramici, s izuzetkom južnoitalskih vaza, pretpostavljalo se da prizori na ovim vazama odslikavaju isključivo lokalnu scensku tradiciju.^[8] Nastarije od ovih vaza potiču iz 5. veka pne., ali većina ih je iz 4. veka pne. Na njima su naslikani groteskni likovi, komične maske i rekviziti za komični teatar kao što su merdevine, korpe i otvoreni prozori. Otprilike jedna četvrtina vaza prikazuje nizak drveni podij, podignut da posluži kao privremena pozornica, no i dalje nije definitivno utvrđeno da li je flijačka pozornica i u stvarnosti tako izgledala.^[9]

Neki ispitivači smatraju da te vaze prikazuju prizore iz stare atičke komedije.^[10] Vaza "Wurzburg Telephus Travestitus" (zvonasti krater, H5697) identifikovana je 1980. kao jedna od flijačkih vaza,^[11] ali Csapo^[12] i Taplin^[13] izneli su pretpostavku nezavisno jedno od drugoga da je na toj vazi zapravo naslikan prizor iz Aristofanovih Tesmoforijazusa.

Reference

1. The Oxford Classical Dictionary (3. izd.), 2003, s.v. Phlyakes.
2. Rudolf Kassel, Colin Austin, Poetae Comici Graeci, vol. I, 2001, str. 257–88.
3. Milivoj Sironić i Damir Salopek, "Grčka književnost", Povijest svjetske književnosti, Zagreb, 1977, str. 118–119.
4. Anthologia Palatina, VII, 414.
5. Npr. Horacije, Pisma, II, 1, 170 sqq.
6. Z Stewart , The 'Amphitrue' of Plautus and Euripides 'Bacchae', TAPhA 89, 1958, str. 348–373.
7. Trendall, Phlyax Vases, 1967.
8. Ovaj je argument prvi izneo H. Heydemann u Die Phlyakendarstellungen der bemalten Vasen, 1886. Istraživanja s kraja 20. i početka 21. veka, posebno delo Olivera Taplina, dovela su u sumnju ovo automatsko klasifikovanje teatarskih scena na južnoitalskim vazama kao flijačkih a ne kao prizora iz stare atičke komedije.
9. Margarete Bieber, The History of Greek and Roman Theater, 1961, doslovno interpretira te predstave na vazama, dok W. Beare, The Roman Stage, 1964, smatra da se tu radi o interpretaciji slikara.
10. Trendall and Webster, Illustrations of Greek Drama, 1971, posmatra odnos između grčkih i rimskih komičkih maski na slikanom platnu i njohovih prikaza na vazama.
11. Kossatz-Deissmann, u Tainia: Festschrift für Roland Hampe, 1980.
12. E. Csapo, A Note on the Wurzburg Bell-Krater H5697, Phoenix 40, 1986, str. 379–392.
13. O. Taplin, Classical Philology, "Icongraphic Parody and Potted Aristophanes", Dioniso 57, 1987, str. 95–109, gde se ta vaza uzima kao dokaz da su predstave iz stare atičke komedije nastavile da se prikazuju van Atine nakon Aristofanove smrti.

Literatura

• Rudolf Kassel and Colin Austin. Poetae Comici Graeci, 2001.
• Klaus Neiiendam. Art of Acting Antiquity: Iconographical Studies in Classical, Hellenistic and Byzantine Theatre.
• Oliver Taplin. Comic Angels: And Other Approaches to Greek Drama Through Vase-Paintings.
• Arthur Dale Trendall. Phlyax Vases, 1967.
• AD Trendall and TBL Webster. Monuments Illustrating Greek Drama, 1971.