From Wikipedia, the free encyclopedia
Sängö ayeke yângâ tî ködörö tî Bêafrîka mobimba ngâ ôko tî ânguruyângâ tî ködörö sô asâla na kua na Bêafrîka. Âwabêafrîka kûtu osïö kûê atene nî, ngâ âwandê kûtu ôko atene nî. Ânzorôko tî lo ayeke otâ : Sô âwabêafrîka ayeke tene sï agbe ködörö ndê ndê ayeke zîa yângâ tî ködörö tî âla da, sô âwandê ayeke tene nî, ngâ na sô âwasêndâyângâ ayeke vûla nî na gbelê tî kötä da tî sêndâyângâ tî da sêndâgî tî Bangî sô ayeke na ndembë sô ôko ndokua sô ayeke bâa ndo na ndö tî mäïngö tî Sängö ngâ sô ayeke fa sêndâkodë tî lo.
Gündâ tî yângâ tî sängö ayeke yângâ tî dëndî, sô ayeke mbênî kêtê yângâ tî ngbändï. Âzo angbâ tî tene yângâ tî dëndî nî na mbâgë tî Bangasu kâ asï na lâsô. Yângâ tî dëndî laâ avunga, amû terê tî bali Ûbangî, asï na mbäli tî Ifondo na mbongo tî Bangî. Avunga töngasô kôzonî na sïngö tî âkôzo âmbunzû na ködôrö nî na sêku tî 19 nî.
Gängö tî âmbunzû âmvenî laâ apûsu yângâ nî tî vunga hîo mîngi, tî mû lê tî ködörö tî Bêafrîka nî kûê, asï na Tyâde. Âmbunzûnzapä, âturûgu na âwadëngö-büzë laâ ayeke âkötä âwavüngängö-sängö nî. Zo sô kûê asï na lê tî galâ wala anînga kêtê na yâ tî mbênî gbätä ayeke manda tî tene sängö. Agä tî sï na ngû 1950, sängö agä yângâ tî mîngi tî âzo na yâ tî âgbätä tî ködörö nî kûê awe.
Na tângo sô Bêafrîka agä ndepandäa, atâa sô sängö agä kôzo yângâ tî Bêafrîka na wüngö tî âwatënëngö-nî kûê, a lîngbi tî mû fadë nî töngana yângâ tî kua tî letäa pëpe. Mbênî kua kêtê töngasô sôsï mbênî zo asâra na ndö tî yângâ tî sängö nî tîtene amâi sï zo alîngbi tî sâra kua tî letäa na nî, ayeke daä na tângo nî sô pëpe. Amû tângo ngbi ngbi ngbi sï, kêtê na kêtê, sängö asetï, akûku, alöndö, sï alütï lâsô na terê tî farânzi töngana yângâ tî letäa, alîngbi lïngbïngö na lo na lê tî ndiâ
Ngbêreyê ngû tî 2005 finî kodë tî süngö sängö na mbetti sasîgî ndâli tî sô âbûku ndê ndê mîngi ayeke sïgîgî na mbênî süngö-sängö sô sêgô nî ayeke daä mbênî pëpe, wala a yeke sû nî nzönî kûê äpe.
Na kakauka tî 2007, Bêndokua tî Sêndâyângâ tî Dasêndâgî tî Bangî abûngbi âzo 40 tî bâa lêgë tî tënë tî finî süngö sängö sô. Na pöpö tî âzo balë-usïö sô, âlembë tî âdôngbi balë-ôko ayeke daä.
Âmbênî âzo mîngi ngâ agä na ïrï tî âla wanî. Na ngbonga gümbâyä na ndâmbo asï na ngbonga ûse tî pekô tî bêkombïte, âwabûngbi nî abîngbi lö na ndö tî tënë tî süngö sängö sô, sï na ndâ nî, mîngi tî âla ahûnda tîtene ë bata gï kodë tî süngö-sängö tî letäa sô ndïä tî 1984 afa. Ngangû yê nî kûê ayeke tîtene a fa nî na âzo kûê, atâ na âmôlengê na dambëtï, atâa na âkötä zo na lêgë tî fängö-mbëtï na âla. Yê kûê na mändängö nî. Mändängö süngö-sängö tî letäa nî sô alîngbi tî kara zo pêpe, töngana zo azîa bê tî lo daä tî manda nî bîanî.
Na pekô tî bûngbi sô, dôngbi ôko ôko ayeke sâra ngangü tî sû âmbëtï tî lo kûê na sêgô nî töngana sô ndïä tî 1984 afa. Ngâ na mbâgë, âwasêndâyangâ ayeke gi lêgë kûê tî sïgî na âmbênî yêkua tî mû mabôko na âwasüngö sängö, âyêkua töngana bakarî tî sängö, bûku tî manda süngö-sängö, wala kpëlikua tî lônzi süngö-sängö nî. Na ndö tî ânzönî kunibê sô laâ âkua tî Kere Mêzä sô akö ndâ nî.
Sängö ayeke mâi lêgëôko na gîgî tî fadësô. Ayeke fa mbëtï na nî na âkötä zo. Atara tî fa mbëtï na nî na yâ tî âdambëtï na âmôlengê awe. Âwandokua sô ayeke bâa lêgë tî yângâ nî na Bangî kâ angbâ tî sâra kua na ndö nî tîtene alîngbi na fängö-yê na dambëtï nzönî.
Lafabëe tî Sängö yeke na balë ûse na ûse labitäni
Mbëlä | Gerê mbeti | Pronunciation |
---|---|---|
1 | A, a | /âa/ |
2 | B, b | /bêe/ |
3 | D, d | /dêe/ |
4 | E, e | /êe/ |
5 | F, f | /fâa/ |
6 | G, g | /gâa/ |
7 | H, h | /hâsi/ |
8 | I, i | /îi/ |
9 | K, k | /kâa/ |
10 | L, l | /êle/ |
11 | M, m | /êmo/ |
12 | N, n | /êni/ |
13 | O, o | /ôo/ |
14 | P, p | /pêe/ |
15 | R, r | /êre/ |
16 | S, s | /êsi/ |
17 | T, t | /têe/ |
18 | U, u | /ûu/ |
19 | V, v | /vêe/ |
20 | W, w | /wêe/ |
21 | Y, y | /yêe/ |
22 | Z, z | /zêe/ |
Sängö yeke na otâ sêgô
Sêgô | Täpandë |
---|---|
Sêgô tî gbenî | da - fa - na - papa - bata - taba - kate - tiri - gozo - makara - kutukutu - gwe lo - mo - to - vo - gogoro |
Fö sêgô | lörö - pärä - törö - särä - lëlë - tänä - körö - sümä - kä - gä - mbï - mbëtï... |
Kêtê sêgô | kâ - lâ - yângâ - bîrî - kêtê - lâsô - bâlâwâ - gbô - kûkû - sîrîrî - mbârâtâ - mbîrîmbîrî... |
Pronouns | Affermative | Negative | Interrogative |
---|---|---|---|
Mbï | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
Mo | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
Lo/A | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
Ë | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
Âla/Ï | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
Âla | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
Pronouns | Affermative | Negative | Interrogative |
---|---|---|---|
Mbï | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
Mo | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
Lo/A | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
Ë | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
Âla/Ï | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
Âla | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
Sängö edition tî Wïkïtënëbûku, tënëbûku na sängö |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.