مسجد الحرام

مسجد الحرام ( عربي ٻولي: ٱَلْمَسْجِدُ ٱلْحَرَامُ‎ )، ^[3] مقدس مسجد يا مڪي جي عظيم مسجد،^[4] پڻ سڃاتل آهي، سعودي عرب جي شھر مڪي ۾ ڪعبي شریف جي ڀرسان هڪ مسجد آهي. ان جي وچ ۾ ڪعبو آهي، جيڪو پهريون گھر آهي جيڪو روئيءَ زمین تي ماڻهن لاءِ رکيو ويو آهي ته جيئن ان ۾ اسلامي عقيدي موجب اللہ جي عبادت ڪن، ۽ اهو مسلمانن لاءِ زمين جي مٿاڇري تي سڀ کان وڏو ۽ مقدس مقام آهي. مسجد الحرام ۾ ٻيا اهم ماڳ، جهڙوڪ حجر اسود (ڪارو پٿر)، زمزم جو کوهه، مقام ابراهيم ۽ صفا ۽ مروه جون ٽڪريون، شامل آهن.

مسجد الحرام (حرمت واري مسجد)
عربي ٻولي: ٱَلْمَسْجِدُ ٱلْحَرَامُ‎
فضائي نظارو
جاگرافيائي بيھڪ: 21°25′21″N 39°49′34″E
مقام	مڪي شریف، حجاز، سعودی عرب [1]
روايت	مسلمانن
انتظاميہ	سعودي عرب جي حڪومت
معلومات طرزِ تعمير
گنجائش	2.5 million[2]
تعداد مينار	9
مينار جي اوچائي	89 m (292 ft)

مسجد الحرام مسلمانن لاءِ سندن نمازن جو قبلو آهي. ان کي مسجد الحرام سڏيو ويو، ڇاڪاڻ ته، جڏهن ته رسول الله ﷺ فتح جی موقعی تی مڪي ۾ داخل ٿيا، اتي جنگ جي ممانعت هئي. مسلمانن جو عقيدو آهي ته اتي نماز پڙهڻ هڪ لک نمازن جي برابر آهي. اهو حج سان لاڳاپيل زيارتي ماڳن مان هڪ آهي، جيڪو هر مسلمان کي، جيڪڏهن قابل هجي، پنهنجي زندگي ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڀيرو ضرور ڪرڻ گهرجي. اهو عمره جي ادائیگي لاء پڻ مکيه سائيٽ آهي، ٻنهي زيارتن جي رسمن ۾ مسجد جي اندر ڪعبي جو طواف ڪرڻ شامل آهي.

تاريخ

اسلامي روايتن موجب، اسلام هڪ مذهب جي طور تي پیغمبر محمد صلي الله عليه وآله وسلم کان اڳ سان آهي، جيڪو اڳين نبين جهڙوڪ آدم عليه السلام، ابراهيم عليه السلام جي نمائندگي ڪري ٿو. صحيح مسلم ۾ حضرت ابوذر رضي الله عنه کان روايت آهي،

"مون حضور اڪرم صلي الله عليه وآله وسلم کان پڇيو ته زمين تي سڀ کان پهرين ڪهڙي مسجد ٺاهي وئي؟ پاڻ سڳورن صلي الله عليه وآله وسلم جن فرمايو ”مسجد الحرام“ مون عرض ڪيو ته ان کان پوءِ ڪهڙي؟ پاڻ سڳورن صلي الله عليه وآله وسلم جن فرمايو ”مسجد الاقصي“ مون رسول الله ﷺ کان پڇيو ته انهن ٻنهي جي وچ ۾ ڪيترو وقت آهي؟ حضور ﷺ جن فرمايو ته "چاليهه سال".

حضرت ابراهيم عليه السلام کي مسلمانن طرفان مڪي ۾ ڪعبي جي تعمير جو ڪریدٽ ڏنو ويو آهي، ۽ ان جي نتيجي ۾ ان جي حرمت، جيڪا مسلمانن جي نظر ۾ پهرين مسجد جي طور تي ڏٺو وڃي ٿو جيڪا ڪڏهن به موجود هئي.^[5]

حضرت ابراهيم ۽ اسماعيل جو دور

قرآن ۾ اسلامي نظريي جي مطابق، حضرت ابراهيم عليه السلام پنهنجي پٽ اسماعيل عليه السلام سان گڏجي بيت الله (الله جي گھر) جو بنياد وڌو، جنهن کي مفسرين ڪعبي جي نالي سان سڃاڻي چڪا آهن. الله تعاليٰ حضرت ابراهيم عليه السلام کي اها جاءِ ڏيکاري هئي جيڪا اڳي آدم عليه السلام جي تعمير ڪئي هئي، جيڪا هاڻي زمزم جي کوهه جي بلڪل ويجهو آهي، جتي حضرت ابراهيم ۽ اسماعيل عليه السلام ڪعبي جي تعمير تي ڪم شروع ڪيو. ابراھيم عليه السلام طرفان ڪعبي جي تعمير ڪرڻ کان پوء، ھڪڙو فرشتو وٽس ڪارو پٿر (حجر اسود) کڻي آيو، ھڪڙو آسماني پٿر، جيڪو روايتن مطابق، آسمان مان پاسو واري جبل ابو قبيس تي ڪري پيو. اسلام جي عالمن پاران ڪارو پٿر کي ابراهيم عليه السلام جي ٺاهيل اصل اڏاوت جو واحد بچيل سمجهيو ويندو آهي.

ڪعبي جي اڀرندي ڪنڊ ۾ حجر اسود رکڻ کان پوءِ، ابراهيم عليه السلام تي هڪ وحي نازل ٿيو، جنهن ۾ اللہ پیغمبر ابراھیم کي چيو ته هو هاڻي وڃي ۽ انسانيت جي زيارت جو اعلان ڪر، ته جيئن ماڻهو عرب ۽ پري پري کان ٻنهي ملڪن کان، اُٺ تي ۽ پيادل اچن.^[6]

رسول اللہ جو دور

سال 630ع ۾ رسول اللہ صلي الله عليه وآله وسلم جي فتح مڪي ڏانهن واپسي تي، هن ڪعبي جي اندر ۽ ان جي چوڌاري بتن کي ٽوڙي ڇڏيو، جيئن قرآن جي مطابق، ابراهيم عليه السلام پنهنجي وطن ۾ ڪيو هو. اهڙيءَ طرح ڪعبي جو مشرڪانہ استعمال ختم ٿي ويو ۽ ان تي ۽ ان جي حرم تي توحيد پرست حڪومت شروع ٿي.^[7]

اموي دور

مسجد جي پهرين وڏي مرمت عبدالملڪ بن مروان جي حڪم تي 692ع ۾ ٿي. ان مرمت کان اڳ، جنهن ۾ مسجد جي ٻاهرئين ديوار کي اونڌو ڪيو ويو ۽ ڇت ۾ آرائش جو اضافو ڪيو ويو، مسجد هڪ ننڍڙو کليل ميدان هو، جنهن جي وچ ۾ ڪعبي هئي. اٺين صدي عيسويءَ جي آخر تائين، مسجد جي پراڻي ڪاٺ جي ٿنڀن کي سنگ مرمر جي ڪالمن سان تبديل ڪيو ويو ۽ الوليد اول جي حڪم تي هڪ مينار جو اضافو ڪرڻ سان گڏ نماز هال جي پرن کي ٻنهي طرفن تائين وڌايو ويو. وچ اوڀر ۾ اسلام جي پکڙجڻ ۽ زائرين جي آمد لاءِ ماڳ جي تقريبن مڪمل تعمير جي ضرورت هئي جنهن ۾ وڌيڪ سنگ مرمر ۽ ٽي وڌيڪ مينار شامل هئا.

The Great Mosque in an illustration of the Dala'il al-Khayrat of Mustafa Halim, 1750

The Great Mosque in an illustration of the Futuh al-Haramayn of Muhi Al-Din Lari, 1582

The mosque in 1850, during the Ottoman period

Plan of the Masjid al-Haram, 1884

The mosque in 1910, during the Ottoman period

عثماني دور

سال1570ع ۾ سلطان سليم ثاني چيف آرڪيٽيڪٽ معمار سنان کي مسجد جي مرمت جو ڪم سونپيو. ھن بحاليءَ جي نتيجي ۾ فليٽ ڇت کي گنبد سان تبديل ڪيو ويو، جنهن کي اندرين خطاطي سان سينگاريو ويو هو ۽ نئين سپورٽ ڪالمن پراڻن ڪالمن کي تبديل ڪيو، جن کي موجوده مسجد جي قديم ترين اڏاوتي خصوصيتن طور مڃيو وڃي ٿو. اهي خاصيتون عمارت جا سڀ کان پراڻا بچيل حصا آهن. سال 1621ع ۽ 1629ع ۾ سخت برساتن ۽ طوفاني ٻوڏن ۾ ڪعبي ۽ مسجد جي ديوارن کي تمام گهڻو نقصان پهتو. سال 1629ع ۾ سلطان مراد چوٿين جي دور ۾ مسجد جي مرمت ڪرائي وئي. مسجد جي مرمت ۾، نئين پٿر جي عمارت جو اضافو ڪيو ويو، ٽي وڌيڪ مينار (ڪُل ست ٿيا) تعمير ڪيا ويا، ۽ فرش کي ٻيهر سنگ مرمر سان ٽائل ڪيو ويو. لڳ ڀڳ ٽن صدين تائين مسجد جي اها اڻ مٽ حالت هئي.

پهرين سعودي توسيع

سعودي بادشاهن جي دور ۾ پهرين وڏي مرمت سال 1955ع کان 1973ع جي وچ ۾ ڪئي وئي، ان مرمت ۾ وڌيڪ چار منار شامل ڪيا ويا، ڇت کي نئين سر تعمير ڪيو ويو ۽ فرش کي مصنوعي پٿر ۽ سنگ مرمر سان تبديل ڪيو ويو. سعي جي جاءِ (صفا ۽ المروه) کي ڇت ۽ احاطي ذريعي مسجد ۾ شامل ڪيو ويو. ھن بحاليءَ دوران عثمانين پاران ٺھرايل ڪيتريون ئي تاريخي خصوصيتون، خاص ڪري سپورٽ ڪالم، ڊاٺا ويا. 20 نومبر، 1979ع تي، مسجد الحرام تي انتها پسند باغين پاران قبضو ڪيو ويو، جن سعودي خاندان جي خاتمي جو مطالبو ڪيو. انهن نمازین کي يرغمال بڻائي ورتو ۽ ايندڙ محاصري ۾ سوين مارجي ويا. اهي واقعا اسلامي دنيا لاءِ صدمو بڻجي آيا، ڇاڪاڻ ته مسجد اندر تشدد سختي سان منع آهي.^[8]

• 
  The Kaaba
• 
  The Black Stone
• 
  Maqam Ibrahim's crystal dome
• 
  Mount Marwah within the mosque
• 
  Mount Safa
• 
  The well of Zamzam located beneath the floor (entrance now covered)

ٻيو سعودي توسيع

شاهه فهد جي سربراهي ۾ ٻئي سعودي مرمت، مسجد ۾ هڪ نئين ونگ ۽ هڪ ٻاهرئين نماز واري علائقي کي شامل ڪيو. نئون ونگ، جيڪو پڻ نماز لاءِ آهي، باب فهد گيٽ ذريعي پهچبو آهي. هي واڌارو سال 1982ع ۽ 1988ع جي وچ ۾ ڪيو ويو. ان کان علاوه شاھہ فهد جي توسيع ۾ معذور ماڻهن لاءِ وقف 6 نماز هال شامل آهن. انهن هالن ۾ وهيل چيئرن سان گڏ داخل ٿيڻ ۽ نڪرڻ جي سهولت لاءِ ريمپ آهن، انهي سان گڏ انهن جي استعمال لاءِ وقف رستا ۽ مفت برقي ۽ دستي وھیل چئیر آهن.

ٽيون سعودي توسيع

2008 ۾ شاهه عبدالله ابن عبدالعزيز جي ماتحت سعودي حڪومت مسجد جي توسيع جو اعلان ڪيو، جنهن ۾ 300,000 چورس ميٽر (3,200,000 اسڪوائر فوٽ) تي پکڙيل مسجد جي اتر ۽ اتر اولهه ۾ زمين فراهم ڪرڻ شامل آهي. ان وقت، مسجد 356,800 چورس ميٽر (3,841,000 اسڪوائر فوٽ) جي ايراضيءَ تي پکڙيل هئي، جنهن ۾ اندرين ۽ ٻاهران نماز جي جاءِ شامل هئي. توسيع واري منصوبي لاءِ 40 بلين ريال (10.6 بلين ڊالر) مختص ڪيا ويا. آگسٽ 2011 ۾، بادشاهه عبدالله جي حڪومت ۾ توسيع جي وڌيڪ تفصيلن جو اعلان ڪيو. اهو 400,000 چورس ميٽر (4,300,000 اسڪوائر فوٽ) جي ايراضيءَ تي پکڙيل هوندو ۽ 1.2 ملين عبادت ڪندڙن کي ويهاريندو، جنهن ۾ ڪمپليڪس جي اتر طرف هڪ ملٽي ليول ايڪسٽينشن، نئين سيڑھي ۽ سرنگون، بادشاهه عبدالله جي نالي سان هڪ دروازي، ۽ ٻه مينار، منارن جو ڪل تعداد يارنهن ٿي ويو. ڪعبي جي چوڌاري طواف ڪندڙ علائقن (مطاف) کي وڌايو ويندو ۽ سڀني بند هنڌن کي ايئر ڪنڊيشن ڪيو ويندو. مڪمل ٿيڻ کان پوءِ، اها مسجد جي گنجائش 770,000 کان وڌائي 2.5 ملين کان مٿي ٿي ويندي. سندس جانشين، بادشاهه سلمان جولاءِ 2015 ۾ مجموعي طور ڪنگ عبدالله توسيع واري منصوبي جي حصي طور پنج ميگا پراجيڪٽ شروع ڪيا، جيڪي 456,000 چورس ميٽر (4,910,000 اسڪوائر فوٽ) جي ايراضيءَ تي پکڙيل هئا. اهو منصوبو سعودي بن لادن گروپ پاران ڪيو ويو. 2012 ۾، ابراج البيت ڪمپليڪس 601 ميٽر ڊگھو مڪي رائل ڪلاڪ ٽاور سان گڏ مڪمل ڪيو ويو.

11 سيپٽمبر 2015ع تي مسجد جي مٿان ڪرين ڪرڻ سبب 111 ڄڻا فوت ۽ 394 زخمي ٿيا. ان واقعي کان پوءِ تعميراتي ڪم معطل ٿي ويو، ۽ 2010ع واري ڏهاڪي ۾ تيل جي کوٽ دوران مالي مسئلن جي ڪري روڪيو ويو. ترقي آخرڪار ٻن سالن بعد سيپٽمبر 2017 ۾ ٻيهر شروع ڪئي وئي. 5 مارچ 2020 تي، COVID-19 جي وبائي مرض جي دوران، مسجد رات جي وقت بند ٿيڻ شروع ٿي وئي ۽ عمره جي زيارت کي معطل ڪيو ويو ته جيئن حاضري کي محدود ڪيو وڃي. عمره سروس جي ٻيهر شروعات 4 آڪٽوبر 2020 تي شروع ڪئي وئي جنهن جي پهرين مرحلي سان بتدريج ٻيهر شروع ٿي. 30 سيڪڙو جي شرح تي سعودي شهرين ۽ بادشاهي جي اندر کان ڌارين تائين محدود. 2020 ۾ رڳو 10 هزار ماڻهن کي حج جي ويزا ڏني وئي جڏهن ته 2021 ۾ 60 هزار ماڻهن کي حج جي ويزا ڏني وئي.

تاریخي مقام ء دیني آثار

مسجد حرام ۾ ڪجهه مذهبي يادگار پڻ آهن، جن مان مقام ابراهيم اهو پٿر آهي، جنهن تي حضرت ابراهيم عليه السلام بيٺا هئا ۽ بيت الله جي ديوار ٺاهي هئي. اهڙي طرح مسجد الحرام جي اندر زمزم جو کوهه به آهي، جيڪو الله تعاليٰ حضرت اسماعيل عليه السلام ۽ سندن والده هاجره کي ڏنو هو ۽ ساڳيءَ طرح ان ۾ حجر اسود (ڪارو پٿر) ۽ رڪن يماني جو پٿر به آهي، جيڪي بهشت ​​جي ياقوت مان ٻه یاقوت آهن. جيئن امام ترمذي ۽ امام احمد روايت ڪئي آهي ته حضرت عبدالله بن عمرو رضي الله عنه کان روايت آهي ته مون رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم کي اهو فرمائيندي ٻڌو؛ ”بيشڪ حجر اسود ۽ مقام ابراهيم جنت جا ياقوت آهن، الله تعاليٰ انهن جي نور ۽ نور کي ختم ڪري ڇڏيو آهي، جيڪڏهن الله تعاليٰ ان نور کي نه وسائي ها ته مشرق ۽ مغرب جو وچ وارو حصو روشن ٿئي ها“. (سنن ترمذي حديث نمبر 804)

مسجد حرام جي ڀرسان صفا ۽ مروه جا جبل آهن، الله تعاليٰ فرمايو:

”صفا ۽ مروه الله تعاليٰ جي نشانين مان آهن، پوءِ جيڪو الله جي گهر جو حج ۽ عمرو ڪري، ان تي ڪو گناهه ناهي پنهنجي رضا کان توڙي جو انهن جو طواف به ڪري، الله تعاليٰ قدردان ۽ نيڪيءَ وارن کي ڄاڻندڙ آهي." (سورہ البقره، آیت:158)

مسجد حرام جي خاصيتن مان هڪ اها به آهي ته الله تعاليٰ ان کي امن جو گانو بڻايو آهي ۽ ان ۾ هڪ نماز هڪ لک جي برابر آهي.

فرمان باری تعالٰی ہے: "ہم نے بیت اللہ کو لوگوں کے لیے ثواب اور امن و امان کی جگہ بنائی، تم مقام ابراہیم کو جائے نماز مقرر کرلو، ہم نے ابراہیم اور اسماعیل (علیہما السلام) سے وعدہ لیا کہ تم میرے گھر کو طواف کرنے والوں اور رکوع اور سجدہ کرنے والوں کے لیے پاک صاف رکھو۔ (سورہ البقرہ، آیت-125)

اللہ سبحانہ و تعالی کا فرمان ہے: "اس میں کھلی کھلی نشانیاں ہیں۔ اس میں مقام ابراہیم ہے جو اس میں جو آجائے وہ امن والا ہو جاتا ہے۔ اللہ تعالٰی نے ان لوگوں پر جو اس کی طاقت رکھتے ہوں اس گھر (بیت اللہ) کا حج فرض کر دیا ہے اور جو کوئی کفر کرے تو اللہ تعالٰی (اس سے بلکہ) تمام دنیا سے بے پروا ہے۔" (سورہ آل عمران، آیت:97)

اسلام جي شروعاتي ڏينهن ۾، مسجد اڄ جي ڀيٽ ۾ تمام ننڍي هئي. عثماني دور ۾، مسجد لڳ ڀڳ موجوده صحن جي ايراضيءَ تائين پکڙيل هئي. سڀ کان وڏي توسيع سعودي حڪومت جي دور ۾ ٿي جنهن ۾ مسجد کي جديد معيار جي تعمير ڪرايو ويو ۽ ايئرڪنڊيشنر ۽ برقي ڏاڪڻيون به لڳايون ويون. هن وقت مسجد ٽن منزلن کان وڌيڪ آهي، جنهن ۾ هزارين نمازي عبادت ڪري سگهن ٿا.

حرم مكی جا امام

• شیخ عبد الرحمٰن بن عبد العزيز السدیس

• شیخ سعود بن ابراہيم الشريم

• شیخ عبد اللہ عواد الجہنى

• شیخ ماہر بن الحمد المعيقلى

• شیخ اسامہ بن عبد اللہ الخياط

• شیخ ياسر الدوسری

• شیخ صالح بن حميد

• شیخ فيصل الغزاوی

• شیخ صالح بن محمد بن ابراہيم آل طالب

• شیخ خالد الغامدى

• شیخ بندر بن عبد العزيز بليلہ

• شیخ محمد حسن بخاری

مشہور در

1- باب الملك عبد العزيز

2- باب العمرة

3- باب الملك فہد

4- باب الفتح

5- باب اجياد

6- باب عبداللہ

7- باب الصفا

8- باب علی

9- باب عمر

10- باب اسماعيل

11- باب جلال

12- باب حنين

13- باب بنی ہاشم

14- باب العبا

15- باب النبی

16- باب الاسلام

17- باب بنی شيبہ

18- باب الحجون

19- باب المعلاة

20- باب المدعى

21- باب المروة

22- باب المحصب

23- باب عرفہ

24- باب منى

25- باب القرارة

26- باب الندوة

27- باب الشماميہ

28- باب القدس

29- باب المدينہ

30- باب الحديبيہ

حوالا

1. "Location of Masjid al-Haram". Google Maps. وقت 25 May 2014 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 24 September 2013. Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
2. "AL HARAM". makkah-madinah.accor.com.
3. Denny, Frederick M. (9 August 1990). Kieckhefer, Richard. ed. Sainthood: Its Manifestations in World Religions. University of California Press. p. 69. ISBN 9780520071896. https://books.google.com/books?id=7jj4QLAN2coC&pg=PA69. Retrieved 18 August 2019.
4. "Great Mosque of Mecca | History, Expansion, & Facts". Encyclopedia Britannica. وقت 11 December 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 2020-08-08.
5. Palmer, A. L. (26 May 2016). Historical Dictionary of Architecture (2nd ed.). Rowman & Littlefield. pp. 185–236. ISBN 978-1442263093. Archived from the original on 1 August 2020. Retrieved 22 October 2018.
6. Quran 2:127 (Translated by Yusuf Ali)
7. Ibn Ishaq, Muhammad (1955). Ibn Ishaq's Sirat Rasul Allah – The Life of Muhammad Translated by A. Guillaume. Oxford: Oxford University Press. pp. 88–9. ISBN 9780196360331.
8. James Wynbrandt (2010). A Brief History of Saudi Arabia. Infobase Publishing. p. 101. ISBN 978-0-8160-7876-9. Archived from the original on 3 January 2014. Retrieved 12