جديد سنڌي قومپرستي جو باني From Wikipedia, the free encyclopedia
غلام مرتضي سيد (انگريزي ٻولي: Ghulam Murtaza Sayed، پيدائش: 17 جنوري 1904ع – وفات: 25 اپريل 1995ع)،[4] جيڪو جي ايم سيد يا سائين جي ايم سيد جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، سنڌ جي چوٽي جو سياستدان ۽ عالم هو.[5] 1943ع ۾ هي پاڪستان جي حق ۾ برطانوي سنڌ اسيمبلي (هاڻي پاڪستان جو حصو) مان پاڪستان جي حق ۾ ٺهراءُ پاس ڪرايو.[6] سنڌين لاءِ الڳ وطن، سنڌوديش جي آزادي جا بنياد رکيا،[7] جنهن لاءِ هن کي جديد سنڌي قومپرستي جو باني ڪوٺيو وڃي ٿو.[8]
| غلام مرتضي سيد Ghulam Murtaza Syed | |
|---|---|
 سنڌي قومپرستي جو باني | |
| سنڌ جي تعليم جو وزير | |
| عهدو سنڀاليو 18 مارچ 1940 – 7 مارچ 1941[1][2] | |
| ذاتي تفصيل | |
| پيدائش | 17 جنوري 1904 سن، سنڌ، برطانوي هندستان (هاڻ پاڪستان جو حصو) |
| وفات | 25 اپريل 1995 (عمر 91 سال) ڪراچي |
| آخري آرامگاهه | سن |
| ٻار ٻچا | سيد امير حيدر شاهه، سيد امداد شاه، زرين تاج، شماع ايمن ۽ درشهوار سيد |
| ماءُپيءُ | سيد محمد شاهه ڪاظمي |
| سڃاڻپ | سنڌي قوم پرستي، صوفي ازم، تاريخ، ۽ اسلامي فلسفو |
| اعزاز | آزادي جي جنگ جا دوست (بنگلاديش حڪومت)[3] |
جي. ايم. سيد جو پورو نالو سيد غلام مرتضيٰ شاھہ ولد سيد محمد شاھہ آهي. سندس والد بزرگوار انگريز دور جو هڪ اَرڏو شخص ۽ زميندار ٿي گذريو آهي، جنهن تي سڄي عمر انگريزن جي ڪَڙي نظر رهي ۽ شهر ۾ هُن جي چُرپُر تي نظرداريءَ لاءِ پوليس مقرر ڪئي وئي هئي. سندس خاندان، ڪاظمي سيدن جي قبيلي مان، سنڌ جي مشهور مٽياري سيدن جي ميان پوٽي پاڙي جي سَنائي شاخ سان تعلق رکندڙ آهي. مٽياري سيدن منجهان ٽن شخصيتن جا سنڌ جي علمي ۽ ادبي تاريخ تي وڏا اثر رهيا آهن: هڪ سيد حيدر شاھہ سَنائي، جنهن سمن ۽ ارغونن جي دور ۾ مخدوم بلاول جي رهبريءَ هيٺ ميران محمد جونپوريءَ سان درياهي جنگ ڪري، کيس ڪابل ڀَڄڻ تي مجبور ڪيو هو. ٻيو شاھہ عبدالڪريم بلڙيءَ وارو، سنڌي ٻوليءَ جو وڏو شاعر ٿي گذريو آهي ۽ ٽيون بزرگ شاھہ عبداللطيف ڀٽائي هو، جيڪو سنڌ جي صدين جي ساڃاھہ جو اُهڃاڻ، سنڌ جي جديد قومي تشڪيل جي علامت ۽ سنڌ جو قومي شاعر آهي.غلام رباني آگرو لکي ٿو تہ: سائين جي.ايم.سيد سڄي هندستان ۾ پهريون مسلم ليگي اڳواڻ هو، جنهن سنڌ جي چونڊيل صوبائي اسيمبليءَ ۾ پاڪستان - ٺهراءُ پاس ڪرايو[9].
جي. ايم. سيد، سيد حيدر شاھہ سَنائيءَ جو چوڏهون نمبر سجاده نشين هو. سندس جنم اڳوڻي دادو ضلعي ۽ هاڻوڪي ڄامشوري ضلعي جي تاريخي شهر سن ۾ 17 جنوري 1904ع ۾ ٿيو. هي پنهنجي والد سيد محمد شاھہ جو ٻيو نمبر فرزند هو. اڃا 16 مهينن جو مَس ٿيو، تہ سندس والد، خانداني جهيڙي جي ڪري، 1 نومبر 1905ع تي شهيد ٿيو، سندس وڏي ڀاءُ سيد احمد شاھہ 11 مهينن کان پوءِ 29 نومبر 1906ع تي وفات ڪئي. جنهن کان پوءِ هن ننڍڙي سيد کان سواءِ سڄي ڪُٽنب ۾ ڪو بہ مرد ماڻهو نه بچيو هو، جيڪو سندس سنڀال ڪري. اُن ڪري هن جي سنڀال سندس ٽن پُڦين، ٻن مائرن ۽ ڏاڏيءَ ڪئي. خاندان ۾ ملڪيت جي سنڀال لاءِ ڪو بہ مرد نہ هئڻ ڪري، سندس سڄي ملڪيت اُن وقت جي ڊپٽي ڪليڪٽر، مرزا قليچ بيگ جي ڪوششن سان ’ڪورٽ آف وارڊس‘ جي سنڀال هيٺ، 1905ع کان 1921ع تائين رهي، جتان گُذر معاش لاءِ معمولي رقم ملڻ سبب اڪثر، ڪارا ڪمدار ۽ نوڪر (پگهار نه ملڻ ڪري) ڪم ڇڏي ويا.
سيد غلام مرتضيٰ شاھہ جي خانداني صورتحال ڏسندي، ننڍڙي هوندي ئي شادي عزيزن مان سيد ميرحسن شاھہ ڀاڻوٺيءَ جي نياڻيءَ، بيبي مريم سان، 20 اپريل 1910ع تي، ڇهن سالن جي عمر ۾ ڪرائي وئي، اُن وقت سندس بيبيءَ جي عمر 9 سال هئي. جي. ايم. سيد کي 01 جولاءِ 1910ع تي پرائمري اسڪول سن ۾ پڙهڻ لاءِ ويهاريو ويو، جتي ٻاراڻو پڙهيو. ان کان پوءِ سن جي مُلا مڪتب ۾ قاضي فقير محمد وٽ پڙهڻ لاءِ ويهاريو ويو، پر ٿوري وقت بعد جنوري 1913ع ۾ ٻيهر سنڌي اسڪول سن ۾ ماستر ڌرمداس ڀاڳو مل وٽ پڙهڻ لاءِ ويهاريو ويو. ان بعد ماستر ريواچند وٽ پڙهيو، جتان چار درجا پاس ڪرڻ بعد هيڊ ماستر وسڻ مل ٻالچند وٽ پنج درجا پاس ڪري ڇهين ۾ آيو. شهر ۾ وڌيڪ تعليم جو انتظام نہ هئڻ ڪري آخوند ميان سمن ولد محبوب ميمڻ وٽ قرآن شريف ناظره پڙهڻ ويٺو. ان سان گڏ فارسي ۽ عربي جي تعليم مولوي محمد هاشم احمد ميمڻ سن واري وٽ ورتائين. ان دوران ميان حامد علي ميمڻ هالاڻيءَ واري وٽ سن ۾ ڏيڍ سال تائين انگريزي پڙهيو ۽ ڪجهه وقت ماستر نارائڻ داس وٽ بہ انگريزي پڙهيو. ان بعد مولوي الله بخش دادوءَ واري کي گهرائي، وٽس وڌيڪ عربي تعليم حاصل ڪيائين. ان ننڍڙيءَ عمر ۾ ئي جي. ايم. سيد ڳوٺ ۾ عربي فارسي مدرسي جو بنياد وجهرايو تہ جيئن سندس ساٿي بہ ساڻس گڏجي پڙهي سگهن. مدرسي ۾ مولوي محمد سيال دادوءَ واري وٽ پڙهيو ۽ پوءِ ڪوشش ڪري سن ۾ ٽي درجا انگريزي پڙهائڻ جو انتظام ڪرايائين. ان مان معلوم ٿئي ٿو ته هن ۾ ننڍپڻ کان وٺي سماجي خدمت ۽ تعليم لاءِ وڏو چاهه هو. جي. ايم. سيد 15 سالن جي عمر ۾، 1919ع کان پنهنجي سماجي ۽ سياسي زندگيءَ جي شروعات ڪئي. سڀ کان اڳ هن سن شهر ۾ هڪ سماجي انجمن ’المسلمين‘ نالي قائم ڪري، ڳوٺ ۽ آسپاس ۾ سماجي سُڌارن جا ڪم شروع ڪيا، ماڻهن کي واپار ڏانهن مائل ڪيو ۽ پوليس بدران اوطاقن ۽ مسجدن ۾ سماجي فيصلن جو رواج وڌو.
7، 8، 9 فيبروري 1920ع تي لاڙڪاڻي شهر ۾ پير تراب علي شاھہ ۽ جان محمد جوڻيجي جي ڪوششن سان سنڌ خلافت ڪانفرنس ڪوٺائي وئي، جنهن جي صدارت پير رشدالله شاھہ جهنڊي واري ڪئي، جنهن ۾ مولانا ابوالڪلام آزاد، مولانا شوڪت علي ۽ ٻيا اڳواڻ آيا هئا. جي. ايم. سيد بہ ان اجلاس ۾ مخدوم معين الدين کنيارين واري ۽ سيد اسدالله شاھہ ٽکڙائيءَ سان گڏجي شريڪ ٿيو. ڪانفرنس کان موٽڻ بعد سن شهر ۾ 17 مارچ 1920ع تي حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ جي صدارت ۾ خلافت ڪانفرنس ڪوٺايائين، جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي، شيخ نور محمد، شيخ عبدالعزيز سکر وارو، مولوي محمد سليمان ٿرڙي محبت وارو ۽ ٻيا اڳواڻ شريڪ ٿيا. ڪانفرنس کان اڳ، انگريز ڪمشنر مسٽر ٽامس ناراضگيءَ جو اظهار ڪندي کيس چوائي موڪليو تہ هو هن ننڍيءَ عمر ۾ سياست ۾ نہ گِهڙي ۽ ڪانفرنس مُلتوي ڪرائي، ٻيءَ صورت ۾ سندس زمين ڪورٽ آف وارڊس ۾ هُئڻ ڪري کيس ملندڙ رقم بند ڪئي ويندي. پر جي. ايم. سيد انڪار ڪيو ۽ ڪانفرنس ڪوٺايائين، جنهن ۾ ڪيترن مقامي زميندارن ڪمشنري درٻار جي ڪُرسين ڇڏڻ جو اعلان ڪيو ۽ تُرڪن جي حمايت ۾ ٺهراءَ پاس ڪيا. هن 19 مارچ تي تُرڪن سان نـاانـصـافـيـن خـلاف سڄي سنڌ وانگر سن شهر ۾ بہ مڪمل هڙتال ڪرائـي. ان کان پوءِ هن 25 مارچ 1920ع تي مخدوم بلاول جي درگاھہ تي سڏايل خلافت ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪئي ۽ سنڌ اندر ٿيندڙ اڪثر ڪانفرنسن ۾ شريڪ ٿيندو رهيو. انهيءَ دور ۾ جي. ايم. سيد جي مهاتما گانڌيءَ سان، 27 اپريل 1921ع تي سن ريلوي اسٽيشن تي ملاقات ٿي، جڏهن گانڌيجِي، حيدرآباد کان دادو وڃي رهيو هو. 19 مئي 1921ع کان هن کاڌيءَ جا ڪپڙا پائڻ شروع ڪيا ۽ شهر ۾ کاڌِي تيار ڪرڻ جا آڏاڻا قائم ڪرايائين. سندس اباڻي زمين ڪورٽ آف وارڊس ۾ هئڻ سبب سرڪار ناراض ٿي، جي. ايم. سيد جي گُذرمُعاش لاءِ مقرر رقم بند ڪري ڇڏي ۽ کيس سياست ۾ حصي نہ وٺڻ جون ڌمڪيون ڏنيون، پر هيءُ نہ مُڙيو ۽ 1923ع تائين ان ۾ حصو وٺندو رهيو. کيس ان ڏس ۾ معاشي ۽ سماجي طرح ڪافي تڪليفون آيون.
مارچ 1922ع ۾ هن مخدوم ظهيرالدين (هالا)، سيد حاجي اسدالله شاھہ (ٽکڙ)، پير مولانا غلام مجدد سرهندي (مٽياري)، پير تراب علي شاھہ راشدي ۽ ٻين سان گڏجي سنڌ جي سيدن ۽ پيرن جي فيڊريشن ٺهرائڻ جي تجويز تيار ڪئي تہ جيئن اُنهن مان بد رسمن، فضول خرچين، جهالت، مريدن کان نذر نياز وٺڻ ۽ سرڪاري لقب وٺڻ واريون بِدعتون ختم ڪري سگهجن. ان ڏس ۾ سنڌ جي مٽياري سيدن جي پهرين ڪانفرنس 16، 17، 18 مارچ 1924ع تي سن ۾ سڏائي، انجمن سادات مٽياري قائم ڪرايائين. جي. ايم. سيد جي زمين 8 اپريل 1924ع تي ڪورٽ آف وارڊس مان آزاد ٿي. هن 18 ڊسمبر 1924ع ۾ حيدرآباد ۾ سر ابراهيم رحمت الله جي صدارت ۾ مرحوم نور محمد لاکير، سيد ميران محمد شاھہ، سر شاهنواز ڀُٽي ۽ ٻين جي مدد سان، سنڌ ايجوڪيشنل ڪانفرنس ڪوٺائي.
اهڙيءَ طرح ضلعي لوڪلبورڊ ۾ رهي، ٺٽي ۾ بہ تعليمي ۽ سماجي ڪم ڪرايائين. جي. ايم. سيد ڪراچي ضلعي (اُن وقت ٺٽو ۽ دادو ضلعا اڃا نہ ٺهيا هئا) جي آبادگار ۽ زميندار طبقي جي سُڌاري لاءِ ڪراچي ضلعي جي زميندار ۽ آبادگار ايسوسئيشن ٺهرائي، جنهن جو صدر سيد حاجي عبدالرحيم شاھہ سجاول وارو، جنرل سيڪريٽري محمد جعفر خواجو ۽ جُوائنٽ سيڪريٽري جي. ايم. سيد ٿيو، جنهن جي مُکيہ مقصدن ۾ سکر بئراج ٺهڻ کان پوءِ لوئر (لاڙ) سنڌ جي آبپاشي بهتر بٹائڻ لاءِ الڳ لوئر سنڌ بئراج ٺهرائڻ ۽ اڳين واهن جو سُڌارو ڪرائڻ شامل هو.
ان وچ ۾ 1928ع کان سنڌ جي بمبئيءَ کان آزاديءَ جي تحريڪ شروع ٿي تہ سيد صاحب ان ۾ وڏي سرگرميءَ سان حصو ورتو. ان ڏس ۾ ٽي اهم ڪانفرنسون:
10 جنوري 1929ع تي جي. ايم. سيد ڪراچي ضلعي ڪوآپريٽوِ انسٽيٽيوٽ جو بُنياد وجهرايو. ان ئي عرصي ۾ ڪراچيءَ جي ڳوٺ سُڌار جماعت ٺهرايائين، ڪوآپريٽوِ انسٽيٽيوٽ ۽ ڳوٺ سُڌار جماعت جو صدر جمشيد نسروانجي مهتا ۽ جنرل سيڪريٽري پاڻ ٿيو. ان جو مقصد ڳوٺاڻا رستا ٺهرائڻ، زناني ۽ مرداڻي تعليم کي زور وٺرائڻ، مڪاني هُنرن جي ترقي، صفائي ۽ صحت جو انتظام، سماجي سڌارا آڻڻ هو. 1929ع ۾ ئي سيد صاحب ڪراچي ضلعي جي عورتن ۾ سماجي شعور، ٻارن جي سنڀال ۽ پرورش، داين کي ويم لاءِ تربيت ڏيڻ ۽ زالاڻن هنرن جي ترقيءَ وغيره لاءِ ’رورل وومين ويلفيئر ائسوسيئيشن‘ ٺهرائي، جنهن جي صدر مسز هومي مهتا ۽ سيڪريٽري رڪمڻي آڏواڻي ٿي. هي عورتون ميجڪ لينٽرن، دوائون ۽ رانديڪا کڻي ڳوٺن جي زالن سان رابطي ۾ آيون.
مئي 1930ع ۾ ڪراچيءَ ۾ پنهنجي بنگلي تي اهم قومي ڪارڪنن جي گڏجاڻي ڪوٺايائين، جنهن ۾ انگريزي اخبار ڪڍڻ جو سوچيو ويو ۽ هڪ وفد سان گڏ محمد علي جناح سان ملي کيس سنڌ جي بمبئيءَ کان آزاديءَ لاءِ گذارش ڪيائين. ان ڏس ۾ نومبر ۾ ٻي گڏجاڻي ڪوٺايائين، جنهن ۾ حاجي عبدالله هارون ۽ علامه آءِ. آءِ. قاضي شرڪت ڪئي.
جي. ايم. سيد ڪمشنر گبسن جي سخت مخالفت جي باوجود ضلعي لوڪلبورڊ جي بلڊنگ ٺهرائي، جنهن ۾ اڳتي هلي ريڊيو پاڪستان ڪراچي قائم ٿيو. ڪراچيءَ کان حيدرآباد تائين رستو قائم ڪرايائين، ڪليڪٽر گبسن سندس سياسي ۽ سماجي سرگرمين کان تنگ ٿي، تعلقي ڪوٽڙيءَ کي 01 آڪٽوبر 1931ع تي ڪراچيءَ کان جدا ڪرائي، نئين ٺهرايل دادو ضلعي ۾ شامل ڪرايو، جنهن ۾ ڪوٽڙي تعلقو، محال مانجهندن جي ايراضي ۽ لاڙڪاڻي ضلعي مان ميهڙ ڊويزن جا تعلقا، ميهڙ، ڪڪڙ، جوهي، دادو ۽ سيوهڻ ملايا ويا. پر نين چونڊن ۾ نہ رڳو جي. ايم. سيد ضلعي لوڪلبورڊ ڪراچيءَ جو ميمبر چونڊجي آيو پر ضلعي دادوءَ جو بہ ميمبر چونڊجي آيو، جتي هن وائيس پريزيڊنٽ ٿي ڪم ڪيو. جڏهن ضلعي لوڪلبورڊ جي انجنيئر لاءِ مسٽر گبسن جي هڪ واسطيدار ڪرسچن اميدوار جي مقابلي ۾ جي. ايم. سيد، محمد هاشم گزدر کي چونڊائي، چارج وٺرائي تہ ان تي ڪليڪٽر گبسن ناراض ٿي، محمد هاشم گزدر کي ڪڍڻ لاءِ جي. ايم. سيد تي زور ڀريو پر هن انڪار ڪيو، جنهن تي ڪمشنر سرڪاري دٻاءَ ۽ لالچ ذريعي ميمبرن جي اڪثريت کي پنهنجي پاسي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر جي. ايم. سيد جُرئت جو مظاهرو ڪندي، رولنگ ڏئي، ٺهراءَ کي قانوني حجت تي رد ڪري ڇڏيو. جنهن تي ڪليڪٽر لوڪلبورڊ جي سرڪاري گرانٽ بند ڪري ڇڏي، جيڪا جي. ايم. سيد پنهنجي دوستن ميران محمد شاھہ، خان بهادر کهڙي ۽ سر شاهنواز ڀُٽي جي مدد سان نہ رڳو بحال ڪرائي پر هاشم گزدر جي مقرري بہ حڪومت کان منظور ڪرائي ورتي. ٽڪراءُ وڌي ويو، ان بعد سيد کُلم کُلا نہ رڳو ڪانگريس جي حمايت جاري رکي پر سماجي سرگرمين کي بہ جاري رکندو آيو.
ان ئي سال جي. ايم. سيد سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائيءَ جي ڪانفرنس ۾ سرگرميءَ سان حصو ورتو. سيپٽمبر 1932ع ۾ سيد ميران محمد شاھہ، سر شاهنواز خان ڀُٽي، جي. ايم. سيد ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ هڪ گڏيل خط ذريعي سنڌين کي سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائيءَ جي ڏينهن ملهائڻ لاءِ اپيل ڪئي. ان ئي عرصي ۾ سنڌ جي بمبئيءَ کان آزاديءَ جي تحريڪ زور وٺي وئي، جي. ايم. سيد خيال ڪيو تہ جيئن سنڌ بمبئيءَ کان ڌار ٿئي تہ هڪ نئين مُنظم پارٽي ٺاهي چونڊون وڙهجن. ان لاءِ هن جون 1934ع ۾ حيدر منزل ڪراچيءَ ۾ پيپلز پارٽي قائم ڪرائي، ان جو ليڊر سر شاهنواز ڀُٽي کي چونڊرايو ۽ جنرل سيڪريٽري حاتم علوي ۽ جُوائنٽ سيڪريٽري پاڻ ٿيو. پر جيئن تہ ڀُٽو صاحب تُرت بمبئي ڪائونسل جو وزير مقرر ٿيو، ان ڪري هو پارٽيءَ جي ڪم ۾ دلچسپي وٺي نہ سگهيو، ۽ اِها پارٽي هلي نہ سگهي. پر سنڌ جي بمبئيءَ کان آزاديءَ لاءِ ’آزاد سنڌ ڪانفرنسون‘ ٿينديون رهيون، جن ۾ جي. ايم. سيد جو سرگرم ڪردار نظر اچي ٿو.
اپريل 1936ع ۾ سنڌ بمبئيءَ کان آزاد ٿي. 1937ع ۾ جڏهن 1935ع جي ائڪٽ هيٺ سنڌ اسيمبليءَ جون پهريون چونڊون ٿيون تہ جي. ايم. سيد اِتحاد پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي اميدوار بيٺو ۽ پاڻ ۽ سندس پارٽيءَ جا 24 ميمبر چونڊجي آيا، جڏهن تہ سر غلام حسين جي مسلم پوليٽيڪل پارٽيءَ جا صرف پنج ميمبر چونڊيا، پر اِتحاد پارٽيءَ جو ليڊر سر شاهنواز ڀُٽو ۽ ڊپٽي ليڊر سر حاجي عبدالله هارون چونڊجي نہ سگهيا. گورنر، دستور جي خلاف اتحاد پارٽيءَ جي نمائندي خان بهادر الله بخش سومري کي وزارت ٺاهڻ جو سڏ ڏيڻ بدران پنجن ميمبرن واري سر غلام حسين کي حڪومت ٺاهڻ لاءِ سڏيو. نتيجي طور سنڌ جا اڪثر مسلمان ميمبر حڪومت سان وڃي شامل ٿيا. ان ڪري اتحاد پارٽيءَ جي ليڊر الله بخش سومري ۽ سيڪريٽري محمد هاشم گزدر ڪانگريس سان گڏجي، سنڌ اسيمبليءَ ۾ مخالف ڌُر جو ڪردار ادا ڪيو. ٻئي سال مارچ ۾ جي. ايم. سيد ڪانگريس سان مشورو ڪري، هڪ رُپئي ڪَتر جي رِٿ تي وزارت کي شڪست ڏئي، اِتحاد پارٽيءَ جي وزارت خان بهادر الهه بخش سومري جي هٿ هيٺ برپا ڪرائي، جنهن ۾ پير الاهي بخش ۽ مسٽر نهچل داس وزير چونڊيا ويا. الله بخش سومري جي وزارت ۾ قانون انتقال ايراضي ۽ قرضن جي گهٽتائيءَ جا قانون پاس نہ ٿي سگهيا. گورنر ٽنهي پارٽين جي ٺهرائن جي خلاف زمين تي ڍَلون وڌائي ڇڏيون، اُن تي اتحاد پارٽي اُن جي برخلاف ٿي. پر ڪانگريس مصلحت خــاطــر وزارت جـي طــرفــدار رهــي، جنهنڪري مجبور ٿي حاجي عبدالله هارون ۽ اُن جا دوست اتحاد پارٽي ختم ڪري وڃي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيا. مولانا ابوالڪلام آزاد مسلم اڪثريت واري صوبي سنڌ جي قومپرست سياستدانن کي راضي ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ آيو، پر ڪو فيصلو نہ ٿي سگهيو. نتيجي طور جي. ايم. سيد ۽ ان جو قومپرست گروھہ ڪانگريس کان ڌار ٿي مسلم ليگ ۾ شامل ٿي ويو. آڪٽوبر 1938ع ۾ سنڌ مسلم ليگ جو اجلاس ڪراچيءَ ۾ قائداعظم محمد علي جناح جي صدارت ۾ ٿيو. جنهن جي ڪوٺائڻ ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ ۽ جي. ايم. سيد جو وڏو هٿ هو. هن اجلاس ۾ سنڌ مسلم ليگ جو بُنياد وِڌو ويو ۽ جي. ايم. سيد جي سَهڪار سان شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ، مسلمانن جي آزاد رياستن تي مُشتمل ڌار وطن جو ٺهراءُ پيش ڪيو، جنهن جي تائيد سيٺ حاجي عبدالله هارون ۽ ٻين ڪئي. ان ٺهراءُ اڳتي هلي مسلم ليگ جي 1940ع واري لاهور اجلاس ۾ هندستان جي ورهاڱي واري ٺهراءُ جي صورت اختيار ڪئي، جنهن کي پوءِ ’قرارداد پاڪستان‘ سڏيو ويو.
1938ع واري اجلاس کان پوءِ الهه بخش سومري، وزيراعظم سنڌ کي مسلم ليگ ۾ شامل ڪرڻ لاءِ راضي ڪيو ويو، پر صُلح نہ ٿي سگهيو. ان کان پوءِ جي. ايم. سيد مسلم ليگ جي پارٽي ليڊر خانبهادر کهڙي کي ۽ سيڪريٽري محمد هاشم گزدر کي چـونڊايو ۽ اسيـمبليءَ کان ٻاهر مسلم ليگ کي مُنظم ڪرڻ جو ڪم پاڻ تي کنيو. ان وچ ۾ سکر ۾ مسجد منزل گاھہ جو واقعو پيش آيو. هندو مسلم فساد ٿيا. الهه بخش وزارت اقليت جو بچاءُ ڪري نہ سگهي، اُن ڪري هندو ميمبرن، مسلم ليگ سان گڏجي الهه بخش سومري جي وزارت کي ڊاهي، نئين وزارت مير بنده علي خان جي هٿ هيٺ ٺاهي، جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي، جي. ايم. سيد ۽ خانبهادر کهڙو وزير ٿيا.
جي. ايم. سيد کي تعليم، انڊسٽري، ليبر ۽ ٻيلي کاتي جا کاتا مليا. اٺن مهينن جي وزارت دوران جي. ايم. سيد هيٺيان ڪم ڪرايا:
وزيرن جون بدعُنوانيون ڏسي، جي. ايم. سيد ڪجھہ مهينن کان پوءِ وزارت تان استعيفيٰ ڏئي ڇڏي ۽ ماڻهن وٽ وڃي ظاهر ڪيائين تہ عوام جي تقاضائن مطابق ڪم نہ ڪرڻ ڪري، هن وزارت تان استعيفيٰ ڏني آهي. خانبهادر الهه بخش سومري کي راضي ڪري، جي. ايم. سيد پنهنجي سيٽ تان استعيفيٰ ڏئي، کيس پنهنجي جاءِ تي وزير ڪري آندو ۽ واعدو ڪيو تہ ٽن مهينن اندر سر بنده علي جي جاءِ تي سر غلام حسين کي آندو ويندو؛ پر مسلم ليگ هاءِ ڪمانڊ اها ڳالھہ قبول نه ڪئي، نتيجي طور هندو ۽ ڪانگريس ميمبرن مسلم ليگ وزارت کي ڊاهي، الهه بخش سومري کي طاقت ۾ آندو. اهڙيءَ طرح سنڌ آل انڊيا جماعتن جي اختلافن جو آکاڙو بٹجي وئي. اُن کان پوءِ جي. ايم. سيد مسلم ليگ کي، سنڌ ۾ مُنظم ڪرڻ جي ڪم ۾ لڳي ويو. آل انڊيا ورڪنگ ڪميٽيءَ جو ميمبر ٿيو، 1942ع ۾ حاجي عبدالله هارون جي وفات کان پوءِ صوبائي مسلم ليگ سنڌ جو صدر ٿيو ۽ 3 مارچ 1943ع تي سنڌ اسيمبليءَ ۾ پاڪستان جو ٺهراءُ پيش ڪري پاس ڪرايو ۽ هڪ يادگار تقرير ڪئي، جنهن ۾ پاڪستان اندر سنڌ لاءِ هڪ خودمختيار رياست جو تصور ڏنو ويو. ساڳئي سال جي آخر ۾ هن آل انڊيا مسلم ليگ جو ساليانو اجلاس ڪراچيءَ ۾ سڏائڻ جو انتظام ڪيو، جتي کيس آل انڊيا ڪميٽي آف ايڪشن جو ميمبر چونڊيو ويو.
14 مئي 1943ع تي سنڌ جي محب وطن سياستدان الهه بخش سومري کي شڪارپور ۾ ڪنهن فرقيوار ذهنيت رکندڙ شخص ٽانگي تي ويندي فائر ڪري، شهيد ڪري ڇڏيو، جنهن جو الزام خانبهادر ايوب کهڙي تي لڳو. 1944ع ۾ جي. ايم. سيد جا سر غلام حسين هدايت الله جي وزارت سان اختلاف ٿي پيا، جنهن سلسلي ۾ 25 جولاءِ 1944ع تي جي. ايم. سيد لاهور ۾ قائداعظم محمد علي جناح سان هڪ وفد وٺي ملاقات ڪئي ۽ کيس چيو تہ آل انڊيا مسلم ليگ کي سنڌ جي مسئلن ۾ مداخلت نہ ڪرڻ گهرجي. پر سيد صاحب کي مثبت جواب نہ مليو. آخر ۾ نين چونڊن لاءِ سيد صاحب مسلم ليگ جي صدر جي حيثيت ۾ ٽڪيٽن ڏيڻ ۽ چونڊن ڪرائڻ لاءِ پارليامينٽري بورڊ چونڊيو. مرڪزي مسلم ليگ مداخلت ڪري، وزارت جو طرف وٺي، صوبائي مسلم ليگ کي سسپينڊ ڪري، ان جي اميدوارن خلاف اميدوار بيهاريا. باوجود مخالفت جي جي. ايم. سيد جي حمايتي مسلم ليگ کان ٻاهر ڪجھہ اميدوار چونڊجي آيا، جن سيد صاحب کي ليڊر چونڊيو، جنهن ڪانگريس پارٽيءَ جي 22 ميمبرن سان ٺاھہ ڪري، اڪثريت ڏيکاري گڏيل وزارت ٺاهڻ لاءِ گورنر کان گُهر ڪئي، پر گورنر سر غلام حسين کي باوجود ٿورن ميمبرن جي وزارت ٺاهڻ جو حڪم ڪيو، نتيجي طور جي. ايم. سيد پنهنجن ميمبرن سميت مخالفت ۾ رهيو.
ان وچ ۾ ڪئبنيٽ مشن دهلي آئي، جنهن سنڌ اسيمبليءَ ۾ مخالف ڌر جي اڳواڻ جي حيثيت ۾ جي. ايم. سيد کي گُهرايو، جتي هن پاڪستان جي مسئلي بابت آزاد هندستان ۾ آزاد پاڪستان جي گُهر ڪئي. آخر ۾ سر غلام حسين وزارت اسيمبليءَ ۾ اڪثريت وڃائي ويٺي، گورنر مسٽر موڊيءَ مخالف ڌر کي وزارت ٺاهڻ جو موقعو نہ ڏنو ۽ اسيمبلي ختم ڪري نيون چونڊون ڪرايون، چونڊن ۾ گورنر جي حمايتي سر غلام حسين، جي. ايم. سيد ۽ سندس دوستن کي شڪست ڏياري، جن اليڪشن ٽربيونل اڳيان ڌانڌلين خلاف پٽيشن داخل ڪئي. ان کان پوءِ جي. ايم. سيد مسلم جماعت جي نالي سان پارٽي ٺاهي ڪم شروع ڪيو، ترت ئي پوءِ 1947ع ۾ پاڪستان قائم ٿيو.
اسان جو اهو ڪامل يقين آهي تہ اسان هندستان جا مسلمان ٻين هندستاني قومن کان ڌار ۽ جدا قوم آهيون ، اسان کي الله تعالىٰ هڪ خاص مقصد لاء پيدا ڪيو آهي. اسان جو ايمان آهي تہ انسان ذات ۾ جيڪي ملڪي، زباني، نسلي ۽ رنگي امتياز هٿرادو پيدا ڪيا ويا آهن، سي ناجائز آهن. اسان جي سياست جو مقصد هي آهي تہ روءِ زمين تي حڪومت الاھي قائم ڪئي وڃي. انهن مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ، اسان جو ايمان آهي تہ هندستان اندر پنهنجي خودمختيار آزاد حڪومت هئڻ گهرجي، تہ جيئن پنهنجا اعليٰ مقصد ٻين جي مُداخلت ۽ روڪ کان سواءِ حاصل ڪري سگهون. تنهنجي ڪري دارالاسلام پاڪستان جنهن کي اسان هندستان جي مسلمانن لاء مسلم ليگ نصب العين ڪري مقرر ڪري رکيو آهي سوئي عملي ذريعو آهي. ....
آئون خدا کي حاضر ناظر ڄاڻي سچي دل سان اقرار ڪيان ٿو ۽ وعدو ٿو ڪريان، تہ اڄ ڏينهن کان وٺي آئون پنهنجي خيالن خواھ عملن کي اهڙي طرح ڪم آڻيندس، جنهن سان تحريڪ پاڪستان کي مدد ملي " آئون وعدو ٿو ڪريان تہ پاڪستان قائم ڪرڻ لاء مسلم ليگ مون کي ڪنهن بہ قرباني ڏيٹ جو حڪم ڏنو تہ ان قرباني ڏيٹ کان ڪين هٽندس. [10] [11]
پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ 1948ع ۾ ڪراچي سنڌ کان ڌار ڪري مرڪز حوالي ڪرڻ جي سازش ٿي، ان وقت کهڙو صاحب سنڌ جو وزيراعليٰ ۽ مسلم ليگ جو صدر هو، جنهن ڪراچيءَ کي مرڪز جي حوالي ڪرڻ کان انڪار ڪيو، ان تي سر غلام حسين مرڪزي سرڪار جي حڪم تي کهڙي جي وزارت کي ڊسمس ڪري پير الاهي بخش کي وزيراعليٰ ڪيو، اهڙيءَ طرح ڪراچي مرڪز جـي حــوالي ٿـي وئـي. جي. ايم. سيد ڪراچي مرڪز جي حوالي ڪرڻ خلاف آواز اٿـاريـو تـہ ان کـي سـن ۾ ٽـن مهيـنـن لاءِ نـظـربـنـد ڪـيو ويـو. ان مرحـلي تي خان عبدالغفار خان ۽ ٻين کي بہ جيل ۾ موڪليو ويو.
ٿوري ئي وقت کان پوءِ جڏهن جي. ايم. سيد جي درخواست تي اليڪشن ٽربيونل جي فيصلي موجب پير الاهي بخش وزارت اعليٰ تان خارج ٿيو ۽ قاضي محمد اڪبر جي اليڪشن بہ رد ٿي. ان کان پوءِ سنڌ ۾ ڪيئي وزارتون ڊٺيون ۽ ٺهيون.
ان وچ ۾ آگسٽ 1955ع ۾ جي. ايم. سيد مغربي پاڪستان جي قومي ڪارڪنن جي ڪراچيءَ ۾ پنهنجي بنگلي تي خان عبدالغفار خان جي صدارت ۾ هڪ گڏجاڻي ڪوٺائي ”ائنٽي ونيونٽ فرنٽ“ ٺهرايو، بعد ۾ پاڪستان جي قومپرست پارٽين سان گڏجي لاهور ۾ ”نئشنل پاڪستان پارٽي“ ٺهرائي خان عبدالغفار خان کي صدر چونڊرايائين.
سـيـد صـاحـب اولھہ پـاڪـسـتان اسـيـمـبـليءَ ۾ ستن ميمبرن هوندي حِڪمت عمليءَ سان ريپبليڪن پارٽي ۽ مسلم ليگ سان ٺاھہ ڪري، 310 ميمبرن جي اڪثريت سان ونيونٽ مُخالف ٺهراءُ پاس ڪرايو، جنهن جي صرف چئن ميمبرن مخالفت ڪئي. ان کان پوءِ، مولانا ڀاشانيءَ سان ٺاھہ ڪري جي. ايم. سيد نئشنل عوامي پارٽي ٺهرائي، جنهن جو صدر خان عبدالغفار خان ٿيو. اڳتي هلي حڪمران ريپبلڪن پارٽي، ونيونٽ کي آئيني طرح ٽوڙائڻ ۽ مغربي پاڪستان جي قومن/ صوبن کي خودمختياري ڏيڻ واري وعدي تان ڦِري وئي. هن وعدي شڪنيءَ کان پوءِ جي. ايم. سيد ايندڙ چونڊن ۾ ون يونٽ کي ڊاهڻ لاءِ سنڌ ۾ سڀني سياسي گروهن کي (ونيونٽ ٺهرائيندڙ ايوب کهڙي ۽ پير علي محمد راشدي سميت) مُتحد ڪري ”ائنٽي ونيونٽ“ فرنٽ قائم ڪيو ۽ اهڙي طرح بلوچستان ۽ سرحد ۾ بہ اهڙا فرنٽ قائم ٿيا. جي. ايم. سيد ۽ ٻين صوبن ۾ (بنگال سميت) ونيونٽ خلاف سرگرميون ڏسي، ونيونٽ جي حامي گروھہ، 8 آڪٽوبر 1958ع تي پوري پاڪستان ۾ مارشل لا لاڳو ڪري اسيمبليون ختم ڪري ڇڏيون. جي. ايم. سيد ۽ نئشنل عوامي پارٽيءَ جي ليڊرن کي جيل ۾ اُماڻيو ويو. جي. ايم. سيد پوءِ 1960ع تائين جيل ۾ رهيو. اُن کان پوءِ صحت جي خرابيءَ جي ڪري کيس مارچ 1966ع تائين سن ۾ نظربند رکيو ويو. نظربنديءَ جو فائدو وٺندي، جي. ايم. سيد مطالعو جاري رکيو. برصغير، دنيا ۽ سنڌ جي سياست، شخصيتن، انگريز سامراج کان آزاديءَ، مختلف پارٽين جي قيام، سندن جدوجهد، سنڌ جي بمبئيءَ کان آزاديءَ، ونيونٽ ۽ قيام پاڪستان بعد سنڌ کي پُهتل نقصانن ۽ ٻين موضوعن تي ڪيترائي ڪتاب لکيا. نظربنديءَ مان آزاد ٿيڻ بعد جي. ايم. سيد جون 1966ع ۾ صحت جي خرابيءَ ۽ ٻين سببن ڪري سياست کان ڪناره ڪشيءَ جو اعلان ڪري، ”بزمِ صوفياءِ سنڌ“ جو بُنياد وجهي، سنڌ جي قومپرست ۽ ترقي پسند اديبن ۽ سياسي ڪارڪنن کي ساڻ کڻي سنڌ جي مختلف شهرن ۾ ڪانفرنسون ڪوٺايون، قومي سُجاڳيءَ ۽ جديد قوم جي تصور ۽ مذهب کي سياست کان ڌار ڪرڻ بابت صوفي بزرگن جي درگاهن تي خُطبا ڏنائين، جن جو لبِ لُباب اِهو هو تہ: ”سنڌي هڪ قوم آهي ۽ سرزمين سنڌ وٽ اتحاد انساني، امن عالم ۽ ترقي بني آدم لاءِ خاص پيغام آهي.“
ٻئي طرف ذوالفقار علي ڀُٽي جي عوامي تحريڪ ۽ جي. ايم. سيد جي قومي تحريڪ آڏو فيلڊ مارشل ايوب خان گوڏا کوڙيا، ملڪ جون واڳون جنرل يحيٰ خان سنڀاليون ۽ هن قومي دٻاءَ هيٺ 1 جولاءِ 1970ع تي ونيونٽ ٽوڙيو ۽ صوبن کي هڪ ڀيرو وري ونيونٽ کان اڳ واري حيثيت حاصل ٿي. جنرل يحيٰ خان ملڪ ۾ چونڊن جو اعلان ڪيو. شيخ مُجيب الرحمان 6 نُقاطي پروگرام هيٺ اوڀر پاڪستان ۾ چونڊن ۾ حصو ورتو، سنڌ ۾ صرف سائين جي. ايم. سيد، قاضي فيض محمد ۽ شيخ اياز سندس پروگرام جي حمايت ڪئي. جي. ايم. سيد عوامي ليگ جي 6 نُقاطي پروگرام سان مُطابقت رکندڙ پروگرام هيٺ چونڊن ۾ حصو ورتو، پر ڪامياب نہ ٿيو. مشرقي پاڪستان ۾ شيخ مجيب الرحمان مڪمل اڪثريت حاصل ڪئي ۽ مغربي پاڪستان جي صوبن ۾ پيپلز پارٽيءَ سڀ کان وڌيڪ سيٽون کنيون. شيخ مجيب الرحمان کي باوجود اڪثريت جي اقتدار نہ مليو، پر مغربي پاڪستان ۾ اڪثريت حاصل ڪندڙ پيپلز پارٽيءَ کي اقتدار ڏنو ويو. 16 ڊسمبر 1971ع تي مشرقي پاڪستان، وڏي خون خرابي کان پوءِ بنگلاديش بٹجي ويو. ٻئي طرف 18 مئي 1971ع کان 31 ڊسمبر 1971ع تائين جي. ايم. سيد کي پنهنجي گهر ۾ نظربند رکيو ويو.
17 جنوري 1972ع تي جي ايم سيد سنڌ جي قومي آجپي (آزاديءَ) جو تصور (Qoumi Aajpay Jo Tasawar) ڏنو.[14]
“جنهن رات ذوالفقار علي ڀُٽي کي ڦاهي چاڙھيو ويو، قُدرتي طور جي ايم سيد جي طبيعت ٺيڪ نہ هئي. جي ايم سيد روز ريڊيو تي دنيا جي مختلف ريڊيو اسٽيشنن تان خبرون ٻُڌندو هو. ڀُٽي جي ڦاهي واري خبر سائين صبح جو بي بي سي تان ٻُڌي نہ سگهيو. اُن ڏينهن نيرن ڪرڻ کان پوءِ صُبح جو يارهين وڳي ڌاران جيئن ئي بي بي سي پنهنجي خبرن ۾ ذوالفقار علي ڀُٽي جي ڦاهي جي خبر نشر ڪئي تہ اِها خبر ٻُڌڻ سان سائين جي ايم سيد روئي پيو، مون سائين کي چيو، “سائين ڇا اوهان جا ڳوڙھا ايترا سستا آھن جو هڪ ڊڪٽيٽر جي موت تي ڳڙي ٿا پون؟ “سائين پنهنجون اکيون مٿي کڻي جواب ڏنو تہ “مان ڪنهن جي موت، زندگي تي نہ ٿو روئان، مون کي پنهنجي قوم جي بيوسيءَ تي روئڻ ٿو اچي، اسان جي قوم مان پاڻ کي ذهين ماڻھو سمجهندڙ شخص کي ايڏو بيدردي سان ماريو ويو جو ڪنهن ڪُڇيو بہ نہ، اسان جي، پاڪستان ۾ اِها حيثيت آھي.“[15][16]
محمد خان سيال پنهنجي هڪ ڪمينٽ ۾ لکيو آهي تہ ڄام ساقي، ڪُجھہ ورهيہ اڳ، عوامي آواز ۾ پنهنجي سالگرھہ واري ايڊيشن ۾ لکيو هو تہ هو ۽ جي ايم سيد ٻئي جناح اسپتال ۾ داخل هئا. هڪ ڏينهن صبح جو سوير جي ايم سيد کيس چيو تہ در دريون بند ڪر، مون ائين ڪيو …. پوءِ چيائين تہ مان ذوالفقار علي ڀُٽي کي شهيد مڃان ٿو، پر ڪنهن مجبوريءَ سبب، ماڻهن جي اڳيان چئي نہ ٿو سگھان. …. جنهن کي شڪ هجي تہ ڀلي ڄام ساقي کان پَڪ ڪري جو اهڙي دعويٰ ڄام ساقي ڪئي آهي.
محمد خان سيال وڌيڪ لکي ٿو تہ سنڌ سلامت ويب سائيٽ تي مون مضمون پڙهيو تہ پيرحسام الدين راشدي ۽ سيد غلام مصطفى شاھہ، شهيد ڀُٽي جي زندگي بچائڻ لاءِ جي ايم سيد سان مليا. جي ايم سيد مٿن ناراضگي ڏيکاريندي چيو: اوهان جي بابي سيد الهندي شاھہ کي ڦاهي اچي ٿي ڇا؟ … ۽ پوءِ چيائين: مان چاهيان تہ ڀُٽي کي ڦاسي کان بچائي سگھان ٿو (پر مان ايئن نہ ڪندس)….. سو سچائي ڪهڙي آهي، ڪو اڻ ڌُريو دوست اُنهيءَ تي روشني وجھي. اسان جو مطلب سچائي ڄاڻڻ آهي، ڪنهن جو اِميج خراب ڪرڻ يا بهتر بڻائڻ هرگز ناهي.[17]
17 جنوري 1992ع تي جي. ايم. سيد نشترپارڪ ڪراچيءَ، سنڌ ۾ پنهنجي 89هين سالگرھہ جي موقعي تي نيو ورلڊ آرڊر جي روشنيءَ ۾ گڏيل قومن کي دنيا جي مُلڪن جي نئين سِر جوڙجڪ جو مشورو ڏنو ۽ اُن ۾ سنڌ جي آزاديءَ جو ڪيس بہ پيش ڪيو. 19 جنوري 1992ع تي کيس نظربند ڪيو ويو، جيڪا نظربندي سندس زندگيءَ جي آخري لمحن تائين قائم رهي.
سنڌ جي سماج ۾ ڪنهن ماڻهوءَ جو سيد هجڻ بہ ڪمائيءَ جو ذريعو آهي، ان سيد جو وري سجاده نشين هُئڻ ويتر وڌيڪ ڪمائيءَ جو ذريعو آهي ۽ اُن جو وري سياست ۾ هئڻ ٻہ چار وِکون وڌيڪ ڪمائيءَ وارو آهي. سيد کي سنڌ جي سماج مان مالي طرح لاڀ ماڻڻ جا مٿيان ٽي ذريعا آهن. سيد بہ آهي، سجاده نشين بہ آهي، سياست بہ ڪري ٿو، پر اڃان بہ وڌيڪ، سيد فلسفي بہ آهي، ليکڪ بہ آهي پر اِنهن پنجن منجهان هن درويش ذاتي فائدو ڪو بہ حاصل نہ ڪيو آهي، هن ڪي بہ ٻہ چار پيسا ڪو نہ ڪمايا آهن. هن ڪنهن کان بہ ڪُجھہ ڪونہ ورتو آهي، سڀني کي رڳو ڏنو اَٿس. هن هتان جي سماج ۾ نظر نياز ۽ ٻي اهڙي قسم جي ڏيتي ليتي وارن اِمڪانن کي رَد ڪري هڪ نئين رسم شروع ڪئي آهي![18]
جي. ايم. سيد زندگيءَ جي آخري لمحي تائين قلم سان رشتو نه ڇِنو. هن سياسي مُفڪر سٺ کان وڌيڪ ڪتاب لکيا، جن جو ڪُجھہ تفصيل هن ريت آهي:
(1) Sindh & Seperation of Judicial from Executive (A Complete Scheme: 1946), (2) Struggle for New Sindh, (3) Six Point Formula, (4) A Case for Sindhu Desh, (5) Sindhu Desh: A Nation in Chains, (6) Religion & Reality or My Vision to Religion, (7) Sindhu Desh: A Study into Separate Identity Through the Ages, (8) Sindhu Desh: The Case Yet to Settle (Translated by: M. Ibrahim Joyo). اهڙيءَ طرح جي. ايم. سيد جي تاريخي لائبريريءَ ۾ سندس انگريزي ڪتاب Letters of M. A. Jinnah & G. M. Sayed، آتم ڪٿا جو رهيل حصو، ڊائريون، مضمون، خط ۽ ٻيو ڪيترو اڻ ڇپيل مواد موجود آهي.[19]
سنڌ اسيمبلي، خميس جي ڏهاڙي، جنوري 19، 2017ع تي يڪ راءِ هڪ رِٿَ منظور ڪري جي ايم سيد کي سندس خدمتن جي عيوض ڀيٽا ڏني.[20]
17 مارچ 1995ع کان پوءِ سندس طبيعت خراب ٿي وئي. 18 مارچ کان وٺي جناح اسپتال ۾ نظربنديءَ دوران زير علاج رهيو ۽ 25 اپريل 1995ع جو رات جو دير سان جي. ايم. سيد پنهنجو دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. صبح تائين لکين ماڻهو سن پهچي ويا. 25 اپريل تي لکين سوڳوارن جي موجودگيءَ ۾ سيد کي سن جي آبائي قبرستان ۾ جنازي نماز بعد دفن ڪيو ويو. سندس تدفين وقت قرآن پاڪ، اِنجيل، توريت، گيتا ۽ شاھہ جي رسالي جو ورد ٿيندو رهيو ۽ ان ورد دوران سنڌ جي تاريخ جي هن عظيم شخصيت کي مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
