ائٽلس (ڪتاب)

هڪ ائٽلس (Atlases) نقشن جو هڪ مجموعو آهي؛ اهو عام طور تي ڌرتيءَ جي نقشن جو يا ڪنهن براعظم يا ڌرتيءَ جي علائقي جو هڪ بنڊل آهي.

Frontispiece of the 1595 Atlas of Mercator

ائٽلس روايتي طور تي ڪتابن جي شڪل ۾ پابند ڪيا ويا آهن، پر اڄ، ڪيترائي ائٽلس ملٽي ميڊيا فارميٽ ۾ آهن. جاگرافيائي خصوصيتون ۽ سياسي حدون پيش ڪرڻ کان علاوه، ڪيترائي ائٽلس اڪثر جاگرافيائي، سماجي، مذهبي ۽ معاشي انگ اکر ڏيکاريندا آهن. انهن ۾ نقشي ۽ هنڌن جي باري ۾ پڻ معلومات آهي.

نالو

لفظ ”اٽلس“ جو استعمال جاگرافيائي حوالي سان سال 1595ع کان شروع ٿيو جڏهن جرمن-فليمش جاگرافي دان گیراردس مرڪيٽر (Gerardus Mercator) ائٽلس سائیو کوسموگرافیکائی میدیتیتیونیس دی فیبریکا موندی ایت فیبریکاتی فیگورا (Atlas Sive Cosmographicae Meditationes de Fabrica Mundi et Fabricati Figura) ٺاهي ء شايع ڪيو. هي عنوان مرڪيٽر جي لفظ جي وصف مهيا ڪري ٿو جيئن سڄي ڪائنات جي تخليق ۽ شڪل جي وضاحت، نه رڳو نقشن جي مجموعن جي طور تي. هن جي وفات کان پوءِ هڪ سال پوءِ جيڪو جلد شايع ٿيو، اهو هڪ وسيع متن آهي، پر جيئن جيئن ايڊيشن وڌندو ويو ته اهو صرف نقشن جو مجموعو بڻجي ويو ۽ ان لحاظ کان اهو لفظ 17ھین صدي جي وچ ڌاري استعمال ٿيڻ لڳو. مرڪيٽر پاران جوڙيل نيولوجيزم ٽائيٽن ائٽلس لاءِ سندس احترام جو نشانو هو، ”موريتانيا جو بادشاهه“، جنهن کي هو پهريون عظيم جاگرافيدان سمجهندو هو.

نقشن جي تاريخ

The Maghreb (south-up) in Muhammad al-Idrisi's Nuzhat al-Mushtāq (نزهة المشتاق في اختراق الآفاق), also known as the Tabula Rogeriana (12th century).^[1]

World map Theatrum Orbis Terrarum (Theatre of the Orb of the World) by Abraham Ortelius, 1570

Joan Blaeu's world map, originally prepared by Blaeu for his Atlas Maior, published in the first book of the Atlas van Loon (1664).

Imperii Orientalis et Circumjacentium Regionum by Guillaume Delisle (1742)

پهريون ڪم جنهن ۾ منظم طريقي سان ترتيب ڏنل نقشا شامل هئا يونيفارم سائيز جي پهرين جديد ائٽلس جي نمائندگي ڪندڙ اطالوي نقشا نگار پيٽرو ڪوپو پاران 16ھین صدي جي شروعات ۾ تيار ڪيو ويو؛ بهرحال، اهو ان وقت شايع نه ٿيو هو، تنهنڪري اهو روايتي طور تي پهريون ائٽلس نه سمجهيو ويندو آهي. بلڪه، اهو لقب سال 1570ع ۾ ڇپيل برابانيئن نقش نگار ابراهيم اورٽيليس پاران ٿيٽرم اوربس ٽيرارم (Theatrum Orbis Terrarum) جي نقشن جي مجموعن کي ڏنو ويو آهي. اڄڪلهه شايع ٿيل ائٽلس 16ھین صدي کان 19ھین صدي ۾ شايع ٿيل انهن کان بلڪل مختلف آهن. اڄ جي برعڪس، اڪثر ائٽلس پابند نه هئا ۽ گراهڪ لاءِ خريد ڪرڻ لاءِ تيار هئا، پر انهن جا ممڪن حصا الڳ الڳ رکيا ويا هئا. گراهڪ مواد کي پنهنجي پسند جي مطابق چونڊي سگهي ٿو، ۽ نقشا رنگين/ گلڊ ٿيل يا نه هجن. ائٽلس پوءِ پابند هو. اهڙيء طرح، ساڳئي عنوان واري صفحي سان شروعاتي ڇپيل ائٽلس مواد ۾ مختلف ٿي سگهن ٿيون. ^[2] رياستون 19ھین صدي عيسويء ۾ قومي ائٽلس پيدا ڪرڻ شروع ڪيو.^[3]

ائٽلس جا قسم

1. سفر دوران آسان استعمال لاءِ ٽريول ائٽلس ٺاهيو ويندو آهي، ۽ اڪثر ڪري سرپل بائنڊنگس هوندو آهي، تنهن ڪري ان کي فولڊ ڪري سگهجي ٿو. يورپ ۾ قومي ائٽلس عام طور تي 1:250,000 کان 1:500,000 جي پيماني تي ڇپيل آهن. شهر جا ائٽلس 1:20,000 کان 1:25,000، مرڪزي علائقي لاءِ ٻيڻا آهن (مثال طور، جيوگرافرز جي A-Z Map ڪمپني جو A-Z ائٽلس آف لنڊن گريٽر لنڊن لاءِ 1:22,000 ۽ سينٽرل لنڊن لاءِ 1:11,000 آهي). هڪ سفري ائٽلس پڻ روڊ ميپ طور حوالو ڏنو وڃي ٿو.

2. هڪ ڊيسڪ ائٽلس هڪ حوالو ڪتاب وانگر ٺاهيو ويو آهي. اهو ٿي سگهي ٿو hardback يا paperback صورت ۾.

3. شمسي نظام ۾ ٻين سيارن ۽ انهن جا سيٽلائيٽ جا ائٽلس آهن.

4. اناتومي جا ائٽلس موجود آهن، انساني جسم جي عضون يا ٻين جاندارن جي نقشي کي ترتيب ڏيڻ.

منتخب ٿيل ائٽلس

ڪجهه نقش نگاري يا تجارتي طور تي اهم ائٽلس آهن:

17 صدي ۽ اڳ

1. ٿيٽر اوربس ٽيرارم 1570 ائٽلس، ابراهام اورٽيليس پاران.

2. ائٽلس سائیو ڪاسموگرافيڪائي میڊيٽیشیونیس ڊي فيبريڪا منڊي ائٽ فيبريڪاٽي فیگیورا (مرڪاٽر، ڊيوسبرگ، موجوده جرمني، سال 1595ع ۾).

3. ائٽلس نووس (جون بلایو هالينڊ، سال 1635ع-1658ع).

4. ائٽلس موائر (بلایو، هالينڊ، 1662-1667).

5. کارتیس جینرالیس دی توتیس لیس پارتی دو موندی (فرانس، 1658-1676).

6. ڊيل آرڪانو ڊيل ماري (رابرٽ ڊڊلي، انگلينڊ/اٽلي، 1645-1661).

7. پيري ريس نقشو (پيري ريس، عثماني سلطنت، 1570-1612).

8. ٿيٽر اوربس ٽيرارم ائٽلس، ابراهام اورٽيليس، هالينڊ، 1570-1612).

9. کلینکی ائٽلس (سال 1660ع؛ دنيا جي وڏن ڪتابن مان هڪ).

10. برٽانيا (1675)، جان اوگلبي (1600-1676)، پهريون ڀيرو هڪ مخصوص پيماني تي (1:63,360 يا هڪ انچ کان هڪ ميل) ڇپجڻ لاءِ.

18ھین صدي

1. ائٽلس نوويو (Atlas Nouveau) (ايمسٽرڊيم، 1742).

2. بریٽانیا ڊیپڪٽا (Britannia Depicta) (لنڊن، 1720).

3. ڪيري جو نئون ۽ صحيح انگريزي ائٽلس (لنڊن، 1787).

19ھین صدي

1. اينڊرس ایلگیمینر هينڊٽلاس Andrees) Allgemeiner Handatlas) (جرمني، 1881-1939) 2. رانڊ میڪنلي ائٽلس (Rand McNally Atlas) (آمريڪا، 1881 - موجوده).

3. اسٽيلرز هينڊٽلاس (جرمني، 1817-1944).

4. ٽائمز ائٽلس آف دي ورلڊ (برطانيه، 1895 - موجوده).

20ھین صدي

1. اتلانتی انترنیسیونال دیل تورنگ کلب اطالیانو ( Atlante Internazionale del Touring Club Italiano) (اٽلي، 1927-1978)

2. ائٽلس لنگوستیکس (Atlas Linguisticus) (آسٽريا، 1934).

3. ائٽلس میرا (Atlas Mira) (سوويت يونين/روس، 1937-موجوده).

4. جاگرافيدانن جي A-Z اسٽريٽ ائٽلس (برطانيه، 1938-موجوده).

5. گرين ائٽلس اگولر (اسپين، 1969/1970).

6. چين جو تاريخي ائٽلس (چين).

6. نيشنل جيوگرافڪ ائٽلس آف دي ورلڊ (آمريڪا، 1963 - موجوده).

7. پرگامون ورلڊ ائٽلس (1962/1968).

سنڌ جا ائٽلس

اسڪولن ۾ جاگرافيءَ جي سکيا به لازمي هوندي هئي، تنهنڪري سنڌ جي سڀني تعلقن، ضلعن، صوبي، هندستان، يورپ ۽ دنيا جي جاگرافيءَ تي مختلف مصنفن ڪتاب لکيا، جيڪي اسڪولن ۾ رائج هئا. هتي ائٽلس جاگرافي جي عنوان سان دستياب ڇپيل آڳاٽا ڪتابڙا ڏجن ٿا:

ائٽلس جاگرافي، سنڌ (1937)

هيءُ ڪتاب جڳتراءِ ايسرداس شوداساڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 72 صفحا آهن ۽ قيمت 6 آنا ڄاڻايل آهي. هيءُ ڪتاب، ڀائيبند پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1937ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي، سنڌ (1938)

هيءُ ڪتاب مولچند وشنداس جو لکيل آهي. هن ۾ 57 صفحا آهن ۽ قيمت 6 آنا ڄاڻايل آهي. مصنف هيءُ ڪتاب سال 1938ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي، سنڌ (1940)

هيءُ ڪتاب خوشيرام چوئٿرام جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 32 صفحا آهن ۽ قيمت 2 آنا ڄاڻايل آهي. ماستر ويڙهي مل، هيءُ ڪتاب چندن اليڪٽرڪ پرنٽنگ ورڪس، حيدرآباد مان سال 1940ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي، سنڌ (1941)

هيءُ ڪتاب ڪنيا لعل. ڊي شنگراڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 50 صفحا آهن ۽ قيمت 5 آنا ڄاڻايل آهي. مصنف هيءُ ڪتاب، سنڌ پرنٽنگ پريس، شڪارپور مان سال 1941ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو. سنڌي درجي ٽئين کان تعلقي جي جاگرافيءَ جي سکيا ڏني ويندي هئي، انهيءَ ڪري سنڌ جي سڀني تعلقن لاءِ جاگرافيءَ جا ڪتاب لکيا ويا هئا. انهن مان ڪن تعلقن ۽ ضلعن جا دستياب ڪتابڙا هتي ڏجن ٿا:

ائٽلس جاگرافي، سنڌ (1942)

هيءُ ڪتاب غلام حسين لعل بخش خان رند جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 20 صفحا آهن ۽ قيمت 2 آنا 9 پايون ڄاڻايل آهي. هن ڪتاب جو ڇاپو ٻيو، پاپولر پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1941ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو، ڪرائون پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان 1942ع ۾ ڇپيو، جنهن جي قيمت 3 آنا ڄاڻايل آهي. هن ڪتاب جو چوٿون ڇاپو، هيمنداس ڄيٺانند، تاج محل پريس، حيدرآباد مان 1943ع ۾ ڇپايو. هن ڇاپي ۾ 33 صفحا آهن ۽ قيمت 4 آنا رکيل آهي.

سنڌ جي تعلقن جا ائٽلس

ائٽلس جاگرافي تعلقو رتوديرو

هيءُ ڪتاب علي خان ۽ سندس ساٿين جو لکيل آهي. قيمت 5 آنا ڄاڻايل آهي. پهريون ڇاپو، ويڙهي مل سال 1930ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي تعلقو سکر

هيءُ ڪتاب هرچند سنگهه پرسواڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 36 صفحا آهن. قيمت ٻه آنا ڇهه پايون ڄاڻايل آهي. ميول سنگهه جي پرسواڻيءَ هن ڪتاب جو ٽيون ڇاپو، ديوي پرنٽنگ پريس، شڪارپور مان سال 1936ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي تعلقو قنبر

هيءُ ڪتاب علي خان ۽ سندس ساٿين جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 56 صفحا آهن ۽ قيمت 5 آنا ڄاڻايل آهي. ويڙهي مل کٽڻمل، هيءُ ڪتاب، خيرخواه پريس، لاڙڪاڻي مان ڇپائي پڌرو ڪيو.

ائٽلس جاگرافي تعلقو ڪنڊيارو

هيءُ ڪتاب موهنداس چوهڙمل جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 34 صفحا آهن ۽ قيمت 4 آنا ڄاڻايل آهي. ٽيون ڇاپو مصنف، ڏاسواڻي پرنٽنگ پريس، نوابشاهه مان سال 1936ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي تعلقو لاڙڪاڻو

هيءُ ڪتاب جڳتراءِ ايسرداس شوداساڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 80 صفحا آهن ۽ قيمت 7 آنا ڄاڻايل آهي. ويڙهي مل کٽڻمل بوڪ سيلر، شيوا جي پرنٽنگ پريس، لاڙڪاڻي مان سال 1942ع ۾ ڇپايو.

سنڌ جي ضلعن جا ائٽلس

ائٽلس جاگرافي ضلعو بدين

هيءُ ڪتاب محمد صديق مسافر جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب جو جلد ڪچو آهي، جنهن ۾ 32 صفحا آهن ۽ قيمت 6 آنا ڄاڻايل آهي. ڇاپو پهريون، آر. ايڇ. احمد ائنڊ برادرس، اسٽئنڊرڊ پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1953ع ۾ شايع ڪيو.

ائٽلس جاگرافي ضلعو ٺٽو

هيءُ ڪتاب محمد حاجي عبدالله پليجي جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب جو جلد ڪچو آهي، جنهن ۾ 30 صفحا آهن ۽ قيمت 8 آنا ڄاڻايل آهي. ڇاپو ٻيو، آر. ايڇ. احمد ائنڊ برادرس، حيدرآباد سال 1956ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي ضلعو حيدرآباد

هيءُ ڪتاب مدن لال پوڪرداس جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 40 صفحا آهن، ۽ قيمت 6 آنا ڄاڻايل آهي. ٽيون ڇاپو مصنف، چندن پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1941ع ۾ ڇپرايو. هن ڪتاب جو پنجون ڇاپو، ڪرائون پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان 1944ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب ۾ 56 صفحا آهن، ۽ قيمت 8 آنا ڄاڻايل آهي. هن ڪتاب جو ڇهون ڇاپو، مسلم ادبي پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان 1946ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب جو اٺون ڇاپو به مسلم ادبي پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان 1947ع ۾ ڇپيو ۽ نائون ڇاپو به ساڳيءَ پريس، مان ساڳئي سال ۾ ڇپيو.

ائٽلس جاگرافي ضلعو دادو

هيءُ ڪتاب جان محمد علي محمد قريشيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب جو جلد ڪچو آهي، جنهن ۾ 64 صفحا آهن. ڇاپو پهريون، آر. ايڇ. احمد ائنڊ برادرس، آفتاب پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1951ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي ضلعو سرحد

هيءُ ڪتاب ڪنيا لعل. ڊي شنگراڻيءَ جو لکيل آهي، جنهن ۾ سنڌ جي سرحدي ضلعي (موجوده جيڪب آباد) جو ذڪر آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 80 صفحا آهن، ۽ قيمت 6 آنا 6 پايون ڄاڻايل آهي. مصنف هن ڪتاب جو ڇاپو ٽيون رام پرنٽنگ پريس، شڪارپور مان سال 1943ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي ضلعو سکر

هيءُ ڪتاب هرچند سنگهه جي. پرسواڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 64 صفحا آهن ۽ قيمت 5 آنا ڄاڻايل آهي. مصنف هيءُ ڪتاب لڄپال پرنٽنگ پريس، شڪارپور مان سال 1935ع ۾ ڇپايو هو. هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو، ديوي پرنٽنگ پريس، شڪارپور مان 1936ع ۾ ڇپيو.

ائٽلس جاگرافي ضلعو سکر

هيءُ ڪتاب آر. ايس. بولا جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 32 صفحا آهن ۽ قيمت 2 آنا آهي. مصنف هيءُ ڪتاب، سنڌ پرنٽنگ پريس، شڪارپور مان سال 1941ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو.

ائٽلس جاگرافي ضلعو لاڙڪاڻو

هيءُ ڪتاب ويڙهي مل کٽڻمل جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 70 صفحا آهن ۽ قيمت 7 آنا ڄاڻايل آهي. مصنف هيءُ ڪتاب سال 1943ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي ضلعو لاڙڪاڻو

هيءُ ڪتاب جڳتراءِ ايسرداس شوداساڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 74 صفحا آهن. ۽ قيمت 7 آنا ڄاڻايل آهي. ويڙهي مل کٽڻ مل، هيءُ ڪتاب سال 1939ع ۾ ڇپايو. هُن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو، 1947ع ۾ ڇپيو. پريس ڄاڻايل ناهي.

سنڌي ۾ دنيا جا ائٽلس

سنڌ، هندستان، يورپ ۽ دنيا جي جاگرافيءَ بابت لکيل ڪتابن جو تفصيل هيٺينءَ طرح آهي:

ائٽلس جاگرافي سنڌ

هيءُ ڪتاب محمد صديق ميمڻ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 123 صفحا آهن ۽ قيمت 11 آنا ڄاڻايل آهي. ڇاپو چوٿون، محمد صديق ۽ جڳتراءِ ايسرداس اسٽئنڊرڊ پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1931ع ۾ ڇپايو. هن ڪتاب جو 1934ع وارو ڇاپو، مصنف خود، مسلم ادبي پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان ڇپايو، جنهن ۾ 150 صفحا آهن. هن ڪتاب جو ٽيون ڇاپو، مصنف خود، 1936ع ۾ مسلم ادبي پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان ڇپايو. هن ڪتاب جو ڇهون ڇاپو، حيدرآباد پرنٽنگ پريس، حيدراباد مان 1938ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب جو نائون ڇاپو، پوڪرداس ائنڊ سنز، نئشنل پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان 1940ع ۾ ڇپايو. هن ڪتاب جو ڏهون ڇاپو، محمد صديق محمد يوسف، چندن اليڪٽرڪ پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان 1941ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي سنڌ

هيءُ ڪتاب محمد صديق ميمڻ جو لکيل آهي. هن ڪرائون سائيز ڪتاب ۾ 80 صفحا آهن ۽ قيمت 9 آنا ڇهه پايون ڄاڻايل آهي. محمد صديق ۽ جڳتراءِ ايسرداس هيءُ ڪتاب، چندن پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1944ع ۾ ڇپايو. هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو، مسلم ادبي پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1945ع ۾ ڇپيو. ڪتاب جو ٽيون ڇاپو به مسلم ادبي پريس، حيدرآباد مان 1946ع ۾ ڇپيو.

ائٽلس جاگرافي سنڌ

هيءُ ڪتاب جڳتراءِ ايسرداس شوداساڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب جو جلد ڪچو آهي، جنهن ۾ 83 صفحا آهن ۽ قيمت 9 آنا 6 پايون ڄاڻايل آهي. اُن جو ڇاپو ٽيون، مدن لال پوڪرداس، مسلم ادبي پريس، حيدرآباد مان 1947ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي دنيا (ڪتاب)

هيءُ ڪتاب جڳتراءِ ايسرداس شوداساڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 356 صفحا آهن ۽ قيمت 14 آنا ڄاڻايل آهي. جڳتراءِ ايسرداس شوداساڻيءَ ۽ ڌرمداس ٺارومل رچنداڻيءَ هن ڪتاب جو ڇاپو ڏهون، چندن پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1945ع ۾ ڇپايو.

ائٽلس جاگرافي هندستان (ڪتاب)

هيءُ ڪتاب جڳتراءِ ايسرداس شوداساڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 123 صفحا آهن ۽ قيمت 12 آنا ڄاڻايل آهي. موتي اليڪٽرڪ پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان سال 1931ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو، ساڳيءَ پريس مان 1934ع ۾ ڇپيو.

ائٽلس جاگرافي يورپ کنڊ (ڪتاب)

هيءُ ڪتاب جڳتراءِ ايسرداس شوداساڻيءَ جو لکيل آهي. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 100 صفحا آهن ۽ قيمت 12 آنا ڄاڻايل آهي. جي. اي. شوداساڻيءَ ۽ ڊي. ٽي ميرچنداڻيءَ، هيءُ ڪتاب بلئوٽسڪي پريس، حيدرآباد مان سال 1926ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو. هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو، 1932ع ۾ موتي اليڪٽرڪ پرنٽنگ پريس، حيدرآباد مان ڇپيو.^[4]

حوالا

1. Idrīsī, Muḥammad ibn Muḥammad al-Šarīf Abū ʿAbd Allâh al- (1100?-1165?) Auteur du texte; texte, محمد بن محمد الإديسي Auteur du; texte, AL-IDRĪSĪ Muḥammad ibn Muḥammad Auteur du (1250–1325) (EN ۾). Muḥammad ibn Muḥammad al-Idrīsī. Nuzhat al-muštāq fī iḫtirāq al-āfāq.. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6000547t.
2. Jan Smits, Todd Fell (2011). Early printed atlases: shaping Plato's 'Forms' into bibliographic descriptions. In: Journal of map & geography libraries : advances in geospatial information, collections & archives, (ISSN 1542-0353), 7(2011)2, p. 184-210.
3. Short, John Rennie (2022). The Rise and Fall of the National Atlas in the Twentieth Century: Power, State and Territory. Anthem Press. doi:10.2307/j.ctv2s2pp1m. ISBN 978-1-83998-304-7. http://www.jstor.org/stable/j.ctv2s2pp1m.
4. ائٽلس جاگرافي : (Sindhianaسنڌيانا)