lingua gallu-rumanza chi si parra ntâ Francia, ntâ Svizzira, ntâ Vaddi d'Aosta, ntô Piemunti e di minuranzi ntâ Pugghia From Wikipedia, the free encyclopedia
L' arpitanu o francupruvinzali (noma nativi: arpetan o francoprovensâl) custituisci una dî tri lingui gallu-rumanzi cu l'occitanu (lingua d'oc) e lu francisi (lingua d'oïl).
L'arpitanu è parratu nta na zona ca s'attrova a cavaddu ntra la Francia, la Svìzzira e l'Italia. Sta zona è chiamata Arpetania o Francoprovençalie.
Ntô sèculu XIII, la lingua era chiamata cû nomu latinu "sabaudice" (significannu "nativu dâ Savoia").
Ntô 1873 la lingua fu chiamata "francu-pruvinzali" di lu linguista talianu Graziadio-Isaïa Ascoli pirchì sta lingua ci havi di na banna tratti cumuni chî parlati dâ lingua d'oïl (d'unni si pigghia lu nomu francu) e e àutri tratti cumuni cu chiddi dâ lingua d'oc (d'unni si pigghia lu nomu pruvinzali) ma cû nomu dâ lingua scrittu accussì 'n modu siparatu si putìa pinzari ca lu "francu-pruvinzali" fussi n'ammiscata di francisi e di pruvinzali, allura ntô 1969, a l'Univirsitati di Neuchâtel si dicidìu d'usari la palora sìmprici "francupruvinzali" (senza trattu d'unioni).
La palora romand (o rommant nta l'ortugrafìa antica) pi chiamari lu francupruvinzali fu usata nta nu ducumentu di Fribourg (Svìzzira rumanna) dû 1424.
Nta l'anni '70, ntâ Valli d'Aosta accuminzaru a usari la palora arpitan/arpetan ca signìfica muntanaru e chidda arpian ca signifìca pasturi, e appoi la furma arpitan fu prifiruta. Lu tèrmini Arpitan/Arpetan è furmatu supra lu radicali preinnueurupeu alp- (arp- ntô francupruvinzali) ca signìfica tirrenu muntanaru pû pàsculu, arritruvamu stu significatu nta li palori francisi riggiunali: alpage, alpe, alpin, ecc. e macari nta tanti noma di lochi:
Lu tèrmini arpitan è cunzidiratu comu nu sinònimu di francoprovençal nta la terminoluggìa univirsitaria.
Dû 2004, l'Aliance culturéla arpitana (n'assuciazzioni prisenti a Rochetaillée, Francia e a Fribourg, Svìzzira) prumovi stu neoluggismu e macari l'usu di n'ortugrafìa unificata (Ortugrafìa di Rifirimentu B).
L'Arpitania (zona linguìstica arpitana) è dilimitata dî riggiuni siquenti:
- la riggiuni Rhône-Alpes (Ròdanu-Alpi): lu Forez (dipartimentu dâ Lòira), la Bresse, la Dombes, lu Bugey, l'agglumirazzioni di Lioni, lu Dilfinatu, la Savoia
- na banna dâ riggiuni Franche-Comté (Franca-Cuntea);
tuttu lu spazziu rumannu, sarvu la banna nord-ovest dû cantuni dû Giura ca fa parti dâ zona dî parlati d'oïl (lu francisi).
la valli d'Aosta (sarvu la vaddi Walser di Gressoney), e li àuti vaddi piemuntisi ntê cumuni di: Ala di Stura, Alpetti, Balmi, Cantoira, Carema, Castagnuli Piemonti, Ceres, Cirisoli Riali, Chialambertu, Chianoccu, Coassolu, Coazzi, Coriu, Frassinettu, Girmagnanu, Giagghiuni, Giavenu, Graveri, Gruscavaddu, Ingria, Lanzu turinisi, Lemie, Mattie, Meana di Susa, Mizzinili, Munasteru di Lanzu, Nuasca, Nuvalesa, Pissinettu, Pont Canavisi, Roncu Canavisi, Rubiana, Sparoni, Susa, Traves, Ussegghiu, Valgioi, Valpratu Suana, Venaus, Viù.
Li vaddati cchiù miridiunali dû Piemunti pàrranu l'occitanu.
Cci sunnu macari a nutari dui cumuni pugghisi: Faetu e Celli San Vitu, duvuti a na migrazzioni ntô sèculu XIV.
Lu primu scrittu n arpitanu acchiana ô sèculu XIII: La Légende de Saint Barthélemy (La liggenna di Santu Bartulumìu) è scrittu ntâ parrata francupruvinzali di Lyon. C'è macari nu testu longu, ntitulatu la Vie de sainte Béatrice d'Ornacieux, scrittu di Marguerite d'Oingt, scrittu ntâ stissa parrat, e ccà sutta ci nn'è n'estrattu:
«Quant vit co li diz vicayros que ay o coventavet fayre, ce alyet cela part et en ot mout de dongiers et de travayl, ancis que cil qui gardont lo lua d'Emuet li volissant layssyer co que il demandavet et que li evesques de Valenci o volit commandar. Totes veys yses com Deus o aveyt ordonat oy se fit.»
Ntô sèculu XIV, ntâ citati di Fribourg (Svìzzira) lu francupruvinzali è la "lingua ufficiali": la citati e li nutara ùsanu sta lingua nta li scritti pùbbrichi e privati:
«Item hont ordoney li advoye, li consed et li ijc, que en chesque for de Fribor soyt li moistre et un bacheleir et ij. garzons por porteir l'aygue et les meiz in ce que un dont por chasque coppa de farina .iiij. d. por tottes choses et chascon reculle sa farina einsy quant a luy playrra de que chasque forna doyt contenir vij. coppes, li que forna se amonte ij. s. iiij. d. a vij. coppes de farina.» (Fribourg 1370, Aebischer 1950, pàg. 115)
Nta l'accuminzagghi dû sèculu XVII, foru scritti assai testi n francupruvinzali, e ntra d'iddi attruvamu Cé qu'è lainô (Cù è 'n susu), scrittu ntô 1603 di n'auturi anònimu. Stu puema narrativu longu cunta n'assartu di l'armata savuiarda e addivintau l'innu nazziunali dâ Ripùbbrica di Ginevra. Ccà sutta li tri primi strofi ntô Ginivrinu (parrata di Ginevra):
Cé qu'è lainô, le Maitre dé bataille, |
Cù è 'n susu, lu Mastru dî batagghi, |
I son vegnu le doze de dessanbro |
Arrivaru lu 12 di dicèmmiru, |
Pè onna nai qu'étive la pe naire |
Na notti ch'era la cchiù nìura, |
Ntô pirìudu d'appoi, tanti scrittura cumpuneru testi satìrici, puètici, còmici e testi pû tiatru: tannu la lingua francupruvinzali era assai viva. Ntra sti scrittura putemu citari: Bernardin Uchard (1575–1624), auturi drammàticu di Bresse ; Henri Perrin, auturi di cummedi, di Lyon ; Jean Millet (1600–1675), auturi di cumedi, di puisìa pasturali e d'àutri puemi, di Grenoble ; Jacques Brossard de Montaney (1638–1702), cumpusituri di canti pi coru e di cummedi, di Bresse; Jean Chapelon (1647–1694), nu scritturi ca scrivìu cchiù di 500 canti pi coru, canzuni, e dissirtazzioni, di Saint-Étienne ; e François Blanc (1690–1742) dittu "la Goutte", zoè "la Gutta", scritturi di puemi n prosa, tra d'iddi Grenoblo maléirou supra l'ammargiamentu granni di Grenoble ntô 1733. Ntra l'autura dû sèculu XIX, attruvamu a Guillaume Roquille (1804–1860), pueta di Rive-de-Gier vicinu Saint-Chamond, e midemma Joseph Béard (1805–1872) di Rumilly. Jean-Baptiste Cerlogne (1826–1910), abbati prumuvìu l'idintitati culturali dâ Valli d'Aosta chî sò puisìi (p'asempiu "L'infan predeggo", 1855) e chî sò primi travagghi scintìfici. (Lu Concours Cerlogne zoè Cuncursu Cerlogne è na manifistazzioni annuali ca pirmetti dû 1963 di sinzibbilizzari tanti studenti italiani a la nicissitati di cunzirvari la lingua dâ riggiuni, e la sò littiratura.) Amélie Gex (1835, La Chapelle-Blanche, (Savoia)–1883, Chambéry), la granni puitissa savuiarda scrivìu macari 'n arpitanu, la sò lingua matri. Addiffinnìu assai la sò lingua. Tanti cristiani oi cunzìdiranu li sò òpiri littirari comu li cchiù mpurtanti nta sta lingua. Tra li sò òpiri, putemu citari: Reclans de Savoie (Li Lechi di Savoia, 1879), Lo Cent Ditons de Pierre d’Emo (Li Centu ditti di Pierre du bon sens, 1879), Fables (1898), et Contio de la Bova (Li Cunti di l'Arabbli). À fini dû sèculu XIX li parrati arpitani accumènzanu a scumpariri. Lu mutivu principali è la spanzioni dâ lingua francisa ma macari l'emigrazzioni dî campagnoli versu li centri urbani. A dd'èbbica s'accuminzau a cògghiri li cunti, li pruverbi e li liggenni pressu li parranti nativi. Sta trascrizzioni cuntìnua oi. Tanti travagghi foru pubbricati. Ntra d'iddi n'estrattu ntô neuchatelisi (parrata di Neuchâtel) dû testu Le renâ à Dâvid Ronnet (La vurpi di David Ronnet):
Traduzzioni:
Ntô sèculu XX, li scrittura cchiù cèlibbri pi lu sò usu dû francupruvinzali èranu: Prosper Convert (1852–1934), di Bresse; Louis Mercier (1870–1951), cantauturi pupulari e auturi di cchiù di dùdici vulumi di prosa, di Coutouvre, vicinu Roanne; Just Songeon (1880–1940), auturi, pueta e attivista, di La Combe, Sillingy vicinu Annecy; Eugénie Martinet (1896–1968), puitissa d'Aosta; e Joseph Yerly (1896–1961) di Gruyères ca l'òpiri cumpreti foru pubbricati nta Kan la téra tsantè (Quannu la terra cantava).
Chiddi ca sunnu ntirissati a lèggiri nta sta lingua n'òpiri famusa ponnu accattàrisi Lo Petsou Prince (Lu Prìncipi nicu), n'edizzioni dû rumanzu d'Antoine de Saint-Exupéry Le Petit Prince, traduciuta di Raymond Vautherin, (Gressan, Aosta: Wesak Editions, 2000), ISBN 88-87719-00-4. CCà sutta li primi righi dâ secunna parti dû conti ntô valdotanu (parrata dâ Valli d'Aosta):
Ntô 2000, l'Editions des Pnottas pubbricaru lu primu fumettu n arpitanu (usannu la parrata savuiarda), Le rebloshon que tyouè! (Lu reblochon ca ammazza!)[1], ntâ seri Fanfoué des Pnottas, llustratu di Félix Meynet e scrittu di Pascal Roman.
Nta l'anni 2006-2007, foru traduciuti dui fumetti di Tintin (pirsunaggiu di fumettu criatu di Hergé ntô 1929):
Sti fumetti 'n arpitanu foru pubbricati di l'Editions Casterman, a Bruxelles, 'n cullabburazzioni cu l'Aliance culturèla arpitana.
Carattirìstichi:
Asempiu: mâchon (casa) prununzatu "masciò", mentri ntô francisi c'è lu sonu dâ "e" aperta nta maison (prununzatu "mesòn").
ramasse, scupa (prununzatu /rmassâ/)
mindya, manciari (prununzatu /mdyâ/
peutet, picciriddu (prunuznatu /ptêt/), ecc.
lat. campus (campu) -> /stan/, /chan/, /tsan/, /θan/.
lat. canem (cani) -> /tsien/
lat. cadere (càdiri) -> /tsiere/
lat. caput (capu, testa) -> /tsief/ ; ecc.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.