Polònia

Sa Repùblica de Polònia (in polonesu: Rzeczpospolita Polska) est un'istadu de s'Europa tzentrale, unu de is bintisete istados soberanos membros de s'Unione Europea, costituidu in Istadu democràticu de deretu, sa cale forma de guvernu est sa repùblica parlamentare. Sa capitale e tzitade prus pobulada est Varsàvia, però su tzentru acadèmicu-culturale est sa segunda tzitade prus manna, Cracòvia.

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Repùblica de Polònia
(detàllios) (detàllios)
Repùblica de Polònia - Localizzazione
Datos amministrativos
Nùmene intreu	Repùblica de Polònia
Nùmene ufitziale	Rzeczpospolita Polska
Limbas ufitziales	polacu
Àteras limbas	casciubu
Capitale	Varsàvia  (1.764.615 ab. / 2017)
Polìtica
Forma de guvernu	repùblica parlamentare
Indipendèntzia	Fundatzione su 14 de abrile de su 966 Cunfederatzione Polàcu-Lituana dae su 13 de austu de 1385 a su 24 de santugaine 1795 Indipendentzia torra dae sos impèrios Àustru-Ungheresu Russu e Tedescu, costitutzione de sa Repùblica su 11 de onniasantu de 1918
Intrada in s'ONU	24 santugaine 1945
Mannària
Totale	312 696 km² (70º)
% de sas abbas	3,4%
Populatzione
Totale	38.470.612 ab. (2019)
Densidade	123 ab./km²
Geografia
Continente	Europa
Làcanas	Bielorùssia, Germània, Islovàchia, Lituània, Repùblica Ceca, Rùssia (Oblast de Kaliningrad), Ucraina
Fusu oràriu	UTC+1 (Ora legale: UTC+2)
Economia
Valuta	Złoty
PIB (numenale)	586.015 milliones de $
PIB pro capite (nominale)	15.430 $
PIB (PPC)	1.212.925 milliones de $
Vàrias
Còdighes ISO 3166	PL, POL, 616
TLD	.pl
Prefissu tel.	+48
Sigla autom.	PL
Innu natzionale	Poland Is Not Yet Lost
Festa natzionale	11 de onniasantu
Evolutzione istòrica
Istadu antepostu	Repùblica Populare de Polònia

Geografia

Su territòriu tirat a 312.696 km²^[1]​^[2] e una populatzione de unos 38,20 milliones de persones, chi nde faghent su de chimbe paisos prus pobulados de s'UE. In totu su cantone sententrionale su territòriu polacu s'agatat in sa pranura manna europea, mentras in in su sud si faghet montosu cun is Sudetos, is Carpatzos e is Montes de Santa Rughe. Sa Polònia s'incarat in su norte a su Mare Bàlticu e cumpartzit fronteras marìtimas cun Danimarca e Isvètzia, a nord-est allàcanat cun s'oblast de Kaliningrad (chi partenet a sa Rùssia) e cun sa Lituània, in s'est cun sa Bielorùssia, in su sud-est cun s'Ucràina, in su sud cun sa Repùblica Ceca e s'Islovàchia e in s'ovest cun sa Germània.

Istòria

Sa fundatzione de sa natzione est fatu·fatu identificada cun s'adotzione de su catolitzèsimu a banda de su re Mieszko I in s'annu 966, cando su territòriu currespondiat aprossimadamente a su de sa Polònia moderna. Su Regnu de Polònia fiat costituidu in su 1025, e in su 1569 aiat cunsolidadu un'assòtziu de durada longa cun su Granducadu de Lituània firmende s'Unione de Lublinu, pro mèdiu de sa cale fiat istèrrida sa Cunfederatzione Polacu-Lituana. S'Assòtziu fiat iscontzadu in su 1795, e su territòriu polacu fiat istadu partzidu intre Rùssia, Prùssia e Àustria. Sa Polònia aiat torradu a coberare s'indipendèntzia a pustis de sa Prima Gherra Mundiale comente Segunda Repùblica Polaca^[3], ma in su cabudanni de su 1939 fiat ocupada dae sa Germània nazista e a fatu dae s'Unione Soviètica durante sa Segunda Gherra Mundiale. In su 1944, fiat formadu unu guvernu provisòriu polacu, su cale, a pustis de unu perìodu de cunflitos, referendum e eletziones, fiat acabadu faghende·si istadu satèllite de s'Unione Soviètica. Sa Repùblica de Polònia (Rzeczpospolita Polska) aiat duncas cambiadu nùmene in Repùblica Populare de Polònia (Polska Rzeczpospolita Ludowa) in su 1952. Durante is rivolutziones de su 1989, su guvernu marxista-leninista de Polònia fiat iscontzadu, e s'istadu aiat adotadu una costitutzione noa chi s'istabilit comente una democratzia suta su nùmene Rzeczpospolita Polska, fintzas tenta in contu che sa de tres repùblicas (III Rzeczpospolita).

Economia

Sa Polònia est atualmente sa de chimbe economias (PIB PPA) prus mannas e una de is prus dinàmicas de s'Unione Europea, tenet in paris tempus unu livellu artu meda in s'Inditu de Isvilupu Umanu. In prus, sa Bussa de Varsàvia est sa majore e prus importante de s'Europa tzentu-orientale. Postu intre is culturas de s'Europa Orientale e Otzidentale e caraterizadu dae un'istòria cumplessa, contat monumentos istòricos numerosos, 17 de is cales sunt Patrimòniu de s'Umanidade de s'UNESCO. Est bisitada dae unos 19,6 milliones de turistas cada annu (2018), pro custu est su de sèighi paisos prus bisitados dae su praneta.

Sotziedade

Sa Polònia ocupat una posidura arta in educatzione, seguresa e libertade econòmica. Tenet unu sistema educativu bonu in Europa, intre sos paisos prus istruidos. Su paisu oferit educatzione universitària gratùita, seguresa sotziale finantziada dae s'Istadu e unu sistema universale de atendimentu de sa salude pro totu is tzitadinos. Pro su chi pertocat is deretos umanos, s'istadu ammustat dae s'artziada a su pòdere de is populistas in su 2015 una tendèntzia a s'autoritarismu,^[4] fintzas a sa reprimida de is libertades de manifestada.^[5]

Riferimentos

1. (PL) Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku, in stat.gov.pl.
2. (PL) Powierzchnia Polski wzrosła o 1643 ha, in bankier.pl.
3. Sa prima repùblica fiat istada sa Cunfederatzione Polacu-Lituana, narada fintzas Repùblica de is duas Natziones
4. (EN) Poland: Country Profile, in freedomhouse.org.
5. (IT) Polonia: le violazioni dei diritti umani accertate nel 2020, in amnesty.it. URL consultadu su 9 ghennàrgiu 2022 (archiviadu dae s'url originale su 9 ghennàrgiu 2022).

Àteros progetos