Мурун

Мурун - киһи эбэтэр кыыл сирэйин ин чааһа.Тыынарга уонна сыты билэргэ наадалаах уорган.Кыылларга бултуурга уонна бодоруһарга аналлаах,ордук сыты арааран билэрэ кини тыыннаах буоларыгар наада.

Кыыллар муруннара

Амфибияларга (уу, хонуу хармайдара) уонна икки тыынар органнардаахтарга тыынааллара кыра мөһөөччүк буола арыллар, хоана нөҥүө айаҕы кытта cибээстэһэр. Ити мөһөөччүктэргэ аҕыйах ахсааннаах сыты ылар эпителийдар бааллар.Бэлиэтии көрүөххэ сөп, амфибиялартан ураты, икки тыынардаахтарга , таныылара тыынарга кыттыбаттар. Ол гынан баран сорох структуларынан майгыннаһаллар. Амфибияларга вомероназальнай органнаахтар, сыты ылар эпителийдэр бааллар.Моҕойдор көрүҥэригэр муруннарын камерата улахан буолар.Онтон хоаналара ордук иһирдьэ баар. Крокодил мунна олус уһун, ол уу анныгар тыынарга көмөлөһөр.Моҕойдор муруннара үс көрүҥҥэ арахсар;

• инники чааһа.

• сүрүн сыты ылар чааһа.

• бэлэс тамаҕа.

Сыты билэр көҥдөйө сөптөөх эпителийдэринэн бүрүллүбүт уонна хас да хоаналаах мурун. Күлгэри уонна моҕой вомероназальнай органнара улаханнык сайдыбыт. Оттон черепаха киэнэ кыра буолар уонна муруну кытта ыкса сибээстээх. Улахан крокодилларга мурун олох да суох.

Көтөрдөр моҕойдор муруннарыгар майгынныыр. Тыыналлара тумустарын үөһэ өттүгэр баар , төрдүгэр чугас уонна элбэх  дьэҥкир бүрүөннэн бүрүллүбүт.

Киһи муруна

Мурун көстөр өттүн хоҥуруу, мурун төбөто уонна таныы диэн ааттыыллар. Мурун көстөр өттө хас да уҥуохтартан турар.Үөһээ сыҥаах сүүскэ тахсар салаата уонна улахан кынаттыы барбыт өҥүргэс ,үрдүлэринэн быччыҥнар бараллар.Бу быччыҥнар мурун дьөлөҕөстөрүн кыаратар эбэтэр кэҥэтэр,таныыны хамсаталлар.Тас мурун тириитэ сирэй тириитинээҕэр халыҥ,элбэх былчархай баар,олор сыа оҥороллор.Мурун ис өттө уустук оҥоһуулаах,түөрт өрүттээх;ойоҕос,ортоку,үөһээҥи уонна алларааҥы.Ордук ойоҕос өрүт уустук,хас да уҥуохтан уонна раковинаттан турар.

Сыты билэр система

Киһи сыты билэр системата кыламаннардаах биополярнай клеткаларын уонна меленезированнайа суох аксоннартан турар.Аксоннар рецептордара киһи төбөтүн чөмчөкөтүн курдаттаан,сыты билэр луковицаҕа тиийэн сыты билэр ньиэрбэни үөскэтэллэр.Сыты билэр клеткалар тохтоло суох өлө тураллар,кинилэр оннуларыгар саҥа клеткалар үөскүүллэр,ортотунан икки ый буолар.Сыттаах эттиктэр түбэстэхтэринэ түргэнник рецептора суох белоктары кытта сибээстэһэллэр,сыты билэр рецептордар кыламаннарыгар тиийэллэр,онно тиийэн сыты билэр рецепторнай белоктуун кыттыьан ГТФ диэн сибээстиир белогу уһугуннараллар,ити белок аны аденилацеклаза диэн фермены туруораллар.Бу фермент цАМФ диэни үөскэтэр.Бу Цамф концентрацията элбээтэҕинэ клеткаларга натриевай канааллар аһыллаллар.Ол түмүгэр рецепторнай клетка сыты билэр,хас биир рецепторнай клетка бэйэтэ туспа сыты арааран билэр.

Мурун киһи организмыгар анала

• Тыынар салгыны сылытар.

• Тыынар салгыны быылтан,микробтартан ыраастыыр.

• Киһи куолаһын уларытар,чуолкай гынар,хас биир киһи туьунан куоластаах.

• Сыты билэр,араарар.

Мурун ыарыылара

Мурун ыарыыта элбэх, элбэхтик бу ыарыылар киьиэхэ көстөллөр.

• Ринит - мурун иһэ кытарар, иһэр, сыты билбэт буолар, уу сүүрэр.
• Гематома - мурун иһигэр хаан турар.
• Мурун хаана барыыта - мурун иһиттэн хаан кэлэр.
• Синусит - мурун иһигэр баар хоннохтор ыалдьаллар,кытараллар,иһэллэр,ардыгар ирэҥэрэр.
• Токуруйуу - мурун токуруйуута биир эбэтэр икки өттүгэр ортоку линияттан туора барар,киһи тыынарыгар мэһэйдиир эбэтэр олох кыайан тыыннарбат буолар,оччого киьи тыына тыына хаайтарар айагынан тыынар.

Литература

Хомутов А. Е. Антропология. — Ростов н/Д: Феникс, изд. 3-е, 2004. С. 39, 40, 222, 338. ISBN 5-222-05286-9