Иэн

Иэн — икки кээмэйдээх (хаптаҕай эбэтэр имиллибит) геометрия фигуратын ахсаанынан кээмэйэ.

Йена кытта булкуйума.

Ханнык баҕарар геометрическай фигура иэнин мээрэйдээһин диэн — иэнэ мээрэйдэнэр фигураҕа хас квадратнай единица баарын булуу буолар. Геометрическай фигуралар иэннэрин мээрэйдииргэ ити фигуралары тэҥнээн көрөр туспа мээрэйдэр баар буолуохтаахтар. Оннук мээрэйдэринэн метргэ дуу, дециметргэ дуу, сантиметрга дуу, миллиметрга дуу тэҥ өрүттээх квадраттар буолаллар. Улахан иэннэри мээрэйдииргэ километрга тэҥ өрүттээх квадрат мээрэй буолуон сөп. Ханнык эмэ уста единицата өрүттээх квадрат квадратнай единица диэн ааттанар. Онон квадратнай метр, квадратнaй сантиметр, квадратнай километр о. д. а. диэн единицалар бааллар, ол мээрэй единицата буолар квадрат өрүтүн метринэн дуу, сантиметрынан дуу, километрынан дуу мээрэйдииртэн тутулуктаах.

Палетка

Ханнык эмэ фигура иэнин адьас туочунандык мээрэйдиир наадата суох эбэтэр иэнэ мээрэйдэнэр фигура кытыыта токур линиянан чэрчилэммит буоллаҕына, кини иэнин мээрэйдээһиҥҥэ палетка диэн оһуобай прибор туттуллар. Палетка — масштабтаах квадратнай сетка. Кини квадратын өрүтэ хайа талбыт, холобур 1 см, өрүттээх буолуон сөп. Палетканы курдары көстөр пластинкаттан оҥороллор. Бу пластинка мээрэйдэнэр фигура үрдүгэр саба ууруллар. Бастаан бэриллибит фигура иһигэр сытар бүтүн квадраттары ааҕыллар. Онтон фигура контура быһа охсон ааһар квадраттарын ааҕыллар. Ситэтэ суох квадраттар биир квадрат аҥарынан ааҕыллаллар. Онон иэнэ мээрэйдэнэр фигураҕа барыта хас квадрат баарын суоттаан таһаарыллар. Палетка көмөтүнэн иэннэри ити курдук мээрэйдээһин туочунайа суох, сылаалаах. Ол иһин практикаҕа иэннэри ордук туочунайдык булар тупсаҕай ньымалар туттуллаллар. Ол ньымалар кэрчиктэр усталарын сатаан мээрэйдээһиҥҥэ уонна туспа формулалары туһаныыга олохтоноллор.

Көнө-муннук иэнэ

Көнө-муннук олоҕор уонна үрдүгэр биирдии сантиметрдаах кэрчиктэри бэлиэтиэҕиҥ уонна бэлиэтэммит точкалартан көнө-муннук өрүттэригэр параллельнай буолар гына көнөлөрдө ыытыаҕыҥ. Оччоҕо көнө-муннук квадраттар сеткаларынан (палетканан сабар курдук) сабыллар. Маннык палекткаҕа хас квадрат киирэрин, о.э. көнө-муннук иэнин буларга кини олоҕун устатын көрдөрөр чыыһыланы көнө-муннук үрдүгүн көрдөрөр чыыһылаҕа төгүллүөххэ наада. Кылгастык бу курдук этиллэр: көнө-муннук иэнэ кини олоҕо үрдүгэр төгүллэммит үөскэмигэр тэҥ.

Литература

• Никитин Н. Н. Геометрия: 6-8 кылаастарга үөрэнэр кинигэ. — Якутск: Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1963.