Ермак Тимофеевич (1532 — 6 (16) атырдьах ыйын 1585, Сибиир ханствота) — казаактар атамааннара, Сибиири Нуучча государствотыгар сэриилээбит киһи.
Ермак төрдө чопчу биллибэт. Чинчийээччилэр үксүлэрэ кинини кини орто уҥуохтаах, киппэ эттээх-сииннээх, хара будьурхай баттахтаах, хара бытыктаах, хара харахтаах киһи курдук ойуулуллар[1].
Үһүйээн быһыытынан Чусовой өрүс кытылыттан төрүттээх эбит (Черепан летопиһа). Атын үһүйээн этэринэн, Дон казаактарыттан, Качалинскай станицаттан төрүттээх Дону (Броневскай). Академик А. П. Окладников этэринэн Ермак нуучча хоту сирдэриттэн төрүттээх. "Летписец старых лет бэлиэтииринэн, Ермак Двинаттан төрүттээх[2][3][4].
Ермак араспаанньата чопчу биллибэт. Ол саҕана нууччалар үгүстэрэ араспаанньата суохтара. Үксүн аҕаларын аатынан, эбэтэр хос аатынан суруллаллара. Ермак Тимофеев, эбэтэр Ермолай Тимофеевич Токмак дииллэрэ биллэр. Погодинскай летописка туттуллубут Посольскай бирикээс биир докумуонугар эбии суруллубут: «Прозвище ему было у казаков Токмак».
Тобольскай кыраайы үөрэтээччитэ, «Историческое обозрение Сибири» ааптара (1838) П. А. Словцов, уонна Иркутскай устуоруга А. Г. Сутормин, «Есиповскай летописька» олоҕуран[5], Ермак аата толору Василий Тимофеевич Аленин этэ дииллэр[6][12][13]. Бу версияны П. П. Бажов бэйэтин «Ермаковы лебеди» айымньытыгар тутуһар.
Атаман мещеряк ыҥырыллыбыт эргимтэни кэнниттэн нуучча норуотугар тыл этэргэ сорук турар. Казактар икки сыллаах бас билиилэрин кэнниттэн, аны биир сылынан саҥа күүстэринэн төннөр туһугар Сибиир хаана Кучумаҕа чугуйбуттар.
Халыып:Сс3 года хорошо снаряжённая дружина казаков под командованием Ермака выступила в поход за Каменный Пояс (Урал) из Строгановской резиденции Орёл-городок[7] водным путём по Каме, Чусовой и Серебрянке[8]. По другой версии, предложенной историком Р. Г. Скрынниковым, поход Ермака, Ивана Кольцо и Никиты Пана в Сибирь датируется следующим, 1582 годом, так как мир с Речью Посполитой был заключён в январе 1582 года, а в конце 1581 года Ермак всё ещё воевал с литовцами[9].
Ермак пааматынньыктара куораттарга уонна нэһилиэнньэлээх пууннарга туруоруллубуттар:
Сибиир XVII үйэтээҕи устуоруга Семен Ремезов этэринэн (аҕата Ермаагы кытта сылдьыспыт дьону көрбүт киһи) «велми мужествен и разумен, и человечен, и зрачен, и всякой мудрости доволен, плосколиц, чёрн брадою и власы прикудряв, возраст [рост] средней, и плоск, и плечист»[10][11]. Эмиэ кини этэринэн Ермак араспаанньата — Повольскай, дьиҥнээх аата Герман[12].
Ермак Ливон сэриитигэр сотня баһылыгынан сулууспалаабыт. Бойобуода Дмитрий Хворостинин 1581 сыллаахха Литваҕа ситиһиилээхтик сылдьыбыт бохуотугар кыттыбыт, кинилиин Днепр өрүһүнэн Могилев куоракка диэри тиийбит, Шклов аннынааҕы кыргыһыыга кыттыбыт. Могилев комендаанын Стравинскай 1581 с. бэс ыйын бүтүүтэ суруллубут суругар ахтыллар: «Ермак Тимофеевич — атаман казацкий»[13]. Ермак ол сыл күһүнүн Псков төгүрүктээһинин уһуларга кыттыбыт, онтон 1582 сыл олунньутугар Лялица аннынааҕы кыргыһыыга сылдьан шведтары тохтотууга кыттыбыт. Руслан Скрынников суруйарынан Ермак өссө 1571 сыллаахха Хворостинин салалтатынан Молоди кыргыһыытыгар Михаил Черкашенин атамаан этэрээтигэр баара.
1582 сыллаахха атамааннар Ермак Тимофеевич, Иван Кольцо, Яков Михайлов, Пан Никита, Матвей Мещеряк, Александров Черкас уонна Богдан Брязги салалталаах казактар дружиналарын (540-тан тахса киһи) Урал атыыһыттара Строгановтар бэйэлэригэр ыҥырбыттара. Казактар Ураалга Строгановтарга икки ый олорбуттара уонна Сибиир хаанын өттүттэн халабырдьыттар саба түһүүлэриттэн көмүскэнэллэригэр көмөлөспүттэрэ.
Бу бохуокка Есиповскай уонна Ремизовскай летопистарга кэпсэнэринэн, Ермак бэйэтин санаатынан аттаммыт, ким да сорудаҕын толорботох курдук. Строгановтар көннөрү күһэллэн аһынан-таҥаһынан уонна сэрии сэбинэн хааччыйбыттар. Оттон Строгановскай летопись туоһулуурунан (устуоруктар Карамзин, Соловьев маны итэҕэйэллэр), Строгановтар бэйэлэрэ хаһаактары Волгаттан Чусовойга ыҥыран ылбыттар уонна бохуокка тэрийэн ыыппыттар (кэлбит 540 киһиэхэ эбии 300 бэйэлэрин ратниктарын эбэн биэрбиттэр).[14].
Шейбанидтар уустарыттан төрүттээх Кучум Хаан Бухара хаанын Абдулла аймаҕа этэ. Кини иннинэ олобут Сибиир хаана Едигер (Тайбугиннартан төрүттээх) 1555 с. Нуучча судаарыстыбата Казань уонна Астрахань ханстволарын сэриилээн ылбытын истэн, нуучча ыраахтааҕытыгар Уордаах Уйбааҥҥа баҕа өттүнэн түһээн төлүүргэ сөбүлэспитэ. Ол гынан баран, 1563 сыллаахха Кучум Едигеры уонна кини инитин Бекбулаты өлөрөн, былааһы былдьаабыта. Кашлыкка былааһы ылаат, Кучум бастаан дипломатическай оонньууну ыыппыта. Москубаҕа бас бэринэрин туһунан биллэрэ-биллэрэ, түһээни төлүүрүн уһата-кэҥэтэ сылдьыбыта. Ремезовскай Летописка сурулларынан Кучум бэйэтин былааһын Арҕаа Сибииргэ олохтууругар кырыктаахтык дьаһаммыта. Онтуката кэлин 1582 с. хаһаактар сэриилээн киириилэригэр вогуллар (манси), остяктар (хантылар) уонна атын олохтоох омуктар эрэлэ суох буолууларыгар, кинини өйөөбөттөрүгэр тиэрдибитэ.
Холбоһуктаах казактар күүстэрэ үрдээбиттэр строка өрүс Аллараа өттүнэн уонна кини холлороонунан үөһэ Үрүҥ көмүс Сибииргэ тиийэ, бассейннары үллэрэр Камы и Обий ол иһин оҕуһунан оҥочону өрүһү туораабыппыт (Жарлю). Манна казактар кыстыыр (Ремезовская летопись) хаалыахтаахтар. Во время зимовки Ермак отправил отряд сподвижников разведать более южный путь по реке Нейве. Но татарский мурза разгромил разведывательный отряд Ермака. На месте, где жил тот мурза, ныне находится известное своими самоцветами село Мурзинка[төрүтэ ыйыллыбатах 2269 күн].
1582 с. саас Жеравля, Баранча уонна Тагил өрүстэринэн устан Туру өрүскэ түспүттэр. Туруга уонна Тавда үрэх түһүүтүгэр иккитэ Сибиир татаардарын көрсөн кыайбыттар. Кучум казактары утары Маметкулу бөдөҥ сэриилээх ыыппыт, ол эрээри Тобол кытылыгар бу дьону эмиэ кыайбыттар. Онтон Иртышка Чуваш тумулугар казактар татаардары бүтэһиктээх тиһэх кыргыһыыга үлтүрүппүттэр. Кучум ханство сүрүн куоратын Кашлыгы (Искер) көмүскүүр тоһууру хаалларан баран Ишим кэйээригэр куотан биэрбитэ.
1582 сыл алтынньы 26 (сэтинньи 5) күнүгэр Ермак татаардар бырахпыт Кашлык куораттарыгар киирбитэ[15]. Түөрт хонон баран ханты Демьянки үрэххэ олохтоох казаактарга түүлээх уонна ас-үөл аҕалбыттара. Ермак бу дьону үчүгэйдик көрсүбүтэ. («лаской и приветом») . Кинилэр кэннилэриттэн олохтоох татаардар кэлбиттэрэ. Олору эмиэ сөпкө көрсөн, олохторугар төннөллөрүгэр эппитэ, тыытыа суох буолбута, өстөөхтөртөн көмүскүөх буолбута. Бу кэнниттэн хаҥас кытылтан Конды уонна Тавда үрэхтэр олохтоохторо кэлэн барбыттара. Барыларын дьаһаах төлөппүтэ ясаком. Салайааччылартан («лучшие люди») «шерть» ылбыта, ол аата бирисээгэ. Нуучча ыраахтааҕытын подданайа оҥортообута[15].
1582 с. ахсынньыга Кучума байыаннай начальнига Маметкул, биир казаак этэрээтин Абалацкай күөл кыдыйбыта. Олунньу 23 күнүгэр казактар Вагай үрэххэ Маметкулу билиэн ылбыттара.
1583 с. сайыныгар Ермак Иртыш уонна Обь өрүстэринэн сылдьан күүстээх утарсыыны көрсө-көрсө татаардар куораттарын ылаттаабыта. Остяктар куораттарын Назымы ылбыта. Сибиир киин куоратын (Кашлык) ылан баран Ермак Строгановтарга илдьит ыыппыта уонна ыраахтааҕыга атамаан Иван Кольцону ыыппыта.
Иван Грознай казактары олус эйэҕэстик, байылыаттык көрсүбүтэ уонна кинээстэргэ күүс- көмө ыыппыта Семен Болховскай Иван Глухов, 300 Ратник. Ермак Сибииргэ ыыппыт ыраахтааҕы бэлэх ортотугар икки колчукук, ол иһигэр колчукуга кинээстээбит Петр Иванович Шуйскай. Бу белех биирдэ кердехпутэ; Ермак, Ермак бэйэтин сырыытын утумнаан, икки кольчуканан (бииртэн биирэ) уонна түүннэри- күнүстэри куутэр. Ыраахтааҕы воеводтар Ермаковка 1583 с. күһүнүгэр кэлбиттэрэ эрээри, кинилэр этэрээттэрэ казак дружинатын битэмииннэригэр улаханнык өлбүтүнэн көмө кыайан тиэрдибэтэҕэ. Атаманнар биир- биир тоһуурга түбэстилэр Богдан Брязг онтон ылыллыбыт . Назма өлбүт этэ Никита Пан; онтон 1584 сыл сааһыгар татаардар Иван кольцону өлөрбүттэр. Яков Михайлова. Атаман Матвей Мещеряк кучуму В своей стану татарам и только с большими потерями поставить кинилэри баһылык Карачу, Визир Кучума.
Фильм
6 (16) августа 1585 года погиб и сам Ермак Тимофеевич. Он шёл с небольшим отрядом в 50 человек по Иртышу. Во время ночёвки на берегу в устье реки Вагай, Кучум напал на спящих казаков и истребил почти весь отряд. Сумело спастись всего несколько казаков. Согласно воспоминаниям очевидцев событий той ночи, атаман был обременён своими доспехами, в частности, подаренными царём двумя кольчугами, и, пытаясь доплыть до стругов, утонул в Иртыше. Вполне возможно, что Ермак к тому же был ранен, ведь в него, как в военачальника, прежде всего стреляли из луков. Согласно татарским преданиям, Ермак был смертельно ранен копьём в горло татарским богатырём Кутугаем.
Ермак сотору ирбэт тоҥ сэлиэнньэтин таһыгар көспүтэ Епанчина Ньукулай сиэнэ[16]. Атамаан этин- сиинин көрөргө элбэх биллэр мурзалар, ону тэҥэ Кучумаан бааллар. Татаардар аҕыйах хонук этин- сиинин ытан, пиибэлээбиттэр да, харахтарынан этин- сиинин салгыҥҥа ыйаан баран, арахсыбакка сыталлара. Кэлин кини малын- салын, чуолаан нуучча ыраахтааҕытыгар бэлэхтээбит икки колчуканы ылан, билигин баар дэриэбинэҕэ көмпүттэрэ Баишево. Бочуоттаах сиргэ көмүллүбүттэрэ да, кылабыыһа таһыгар кылабыыһа суох буолан хаалбыта. мусульманин. Билиҥҥи кэмҥэ көмүү дьиҥнээх суолтатын туһунан боппуруос көрүллэ сылдьар.
Ермак көмүллэ сытар диэн версия баар. Мииринэй оройуона Республики Башкортостан[17].
Ермак ыраахтааҕы Иван Грознай колчуга мишенялаах (болшкалар) диэн воевода Петр Иванович Шуйскайга тиксибит, 1564 сыллаахха кинини өлөрбүт мишеняҕа бастаан кэлбит калмцкому тайдьи хараабыла, онтон 1646 сыллаахха нуучча казактарын «воровской самоеди» диэн өрө турууларын талар. селькупов. 1915 с. Сибиир столицатын хасыһан Булуугэ икки бастын орлаах куьун булуллубута, онно Ермак бэйэтэ Ермак онорбута.[18].
Аан дойдуга бастакы линейнэй ледокол «Ермак»линейнэй ледокол
Донскайдааҕы харчы-100 солк. Ермак. аверс, 1918. Үүнээйилэр
Донскайдааҕы харчы-100 солк. Ермак. реверс, 1918. Үүнээйилэр
Россия баанын манньыата, 2001 с. — «Географическая серия», Сибиири баһылааһын уонна чинчийии, XVI- XVIII В., поход Ермак 1582-1585, 25 солк.,
Пааматынньык
- Иркутскай (Ангара кытылыгар);
- Новочеркасскай[19];
- Тобольскай (Ермак садыгар, 1848 сыл);
- Тара (2019 сыл);
- Зминогорскай (пааматынньык Казахстан куоратыттан көһөрүлүннэ Аксу, 1993 с. диэри Ермак диэн ааттаммыт);
- Сургут (пааматынньык открыт 11 июня 2010 года; автор — скульптор К. В. Кубышкин)[20];
- Чусовой (пааматынньык 2013 сыл бэс ыйыгар аһыллыбыта)[21];
- Улуу Новгород (Н. «Россия 1000 сыла»пааматынньыкка);
- Новосибирскай (Толмачево аэропорка);
- Томскай;
- Омскай (Сэбиэскэй пааркаҕа бүүс,);
- Орел-Городок (Пермскэй кыраай, Кама өрүс кытылыгар).
Стелла Тобольскайга. Кэнники былааҥҥа — Тобуруокап кремлэ
Ермак памятнига Новочеркасска
Атаман Ермак «Россия 1000 сыла»пааматынньыкка в Улуу Новгород
Ермак Бюһа, Омскай. Ермак төрөөбүт күнэ 1542 курдук ыйыллыбыт.- Пааматынньык Чусовой
Уус- уран литература
- Алмааһы Б. А. Атаман Ермак табаарыстарын кытта. — СПб.: Азбука, 1997. — 596 с. — (Аҕа дойду). — ISBN 5-7684-0429-5.
- Гунов В. П. Ермак Хорсун Быһыыта. Историческай роман. — Ростов- на- Дону: Ростовскай кинигэ изд- во, 1986. — 366 с.
- Гриц Т. С. Ермак. Историческай сэһэн. — 2- с ыст. — Новосибирскай: Арҕаа Сибиирдээҕи кинигэ изд- во, 1981. — 72 с.: ил.
- Доганович А. Ермак, Сибиири баһылааччы : для шк. нр. ааҕыы : ... (1- кы ыст.) беспл. нарр. б- киьи уонна ааҕааччылар ... үөрэнээччи. б- киьи. алын сүһүөх үөрэх. заведениелар / Анна Доганович ; рис. В. Г.Курчевскай. - Изд. 2- с (4-8 тыһ.). - Москва : Изд. В. С. Спиридонов (Типо- литр. Т- ва И. Н. Кушнерева уонна Ко), 1903
- Ермак : крат. Сибиири ылыы очерката : (икки рис.) : биһирээ. Учен. ком. М-ва. норуокка сырдатыы. училище. - Санкт- Петербург : Изд. Ред. Н. сурунаал. "Мирнэй вестн."(Тип. Б. Г. Янполь), 1875
- Иванов А. С. Ермак. Историческай кэпсээн // Роман-хаһыат. — 1993. — №№ 11-12.
- Кузнецов Е. В. Ермак Библиографията [Текст] : Ыйаах уопута. соччо биллибэт. соч. руск. сороҕун омук сиригэр. тыл. Сибиир баһылыгын туһунан / ст. Е. В. Кузнецов. - Тобуруокап. : Тип. Губ. правл., 1891
- Краснов П. Н. Ермак Сибииргэ. Историческай роман. — М.: Вече, 2012. — 416 к.: ил. — (Историческай романов). — ISBN 5-905820-29-8 [оригин. изд. — Париж, 1929 с.]
- Оксенов А. Сибиир саарыстыбата Ермак эпохатыгар диэри / А. Оксенов. - Томскай. : Губерн. тип., 1888
- Сафонов В. А. Аартык киэҥ. Роман. — М.: Вече, 2006. — 4- с ыст. — 384 с. — (Сибиирада). — ISBN 5-9533-1387-X.
- Сибиинньэ П. П. Ермак дуу, Сибиир дуу: ХVI үйэ историческай романа. — СПб., 1834. — 4 т.
- Софронов В. Ү. Кучум. Историческай роман. — М.: Култуура-Элтра, 1993. — 432 с.: ил.
- Тихомиров Е. Ермак Тимофеевич, Сибиири баһылааччы : руск. история / Е. Тихомиров. - Изд. 4-с.-Москва ; Санкт- Петербург; : Кн- во А. С. Панафидина, 1910
- Федоров Е. А. Ермак. Историческай роман. — Новосибирскай: Арҕаа Сибиирдээҕи кинигэ изд- во, 1966. — 576 с.: ил. — (Сибиир романын библиотеката).
- Чакыр Л. А. Суостаах дружина. Историческай сэһэн. — М.: Современник, 1994. — 288 с. — (Россия историята оҕолорго романнарга). — ISBN 5-270-01768-7.
- Чымырев Н. Атамаан Ермак, Сибиир атамаана. Арахсыбыт ыраахтааҕы. Развенченная царина в ссылке. Роман, сэһэн. — М.: Современник, 1995. — 488 с.: ил. — (Төрөөбүт дойду историята оҕолорго романнарга).
- Ян В. Г. Ермак Похода. — СПб.: Ленинградтааҕы издательство, 2011. — 336 с. — ISBN 978-5-9942-0830-4.
- Рлеев К. Ф. Ермак Өлүүтэ. Поэма.
Киинэ
- «Ермак"(режиссердар): Валерий Усков, Владимир Краснопольский сүрүн оруолга, сүрүн оруолга: Виктор Степанов) — историческай драма, киинэ-биография. — Мосфильм, 1996 сыл. — 257 мүн.
Опера
- "Ермак», 2 көстүүлээхн опера, Дмитрий Хворостовскай аатынан Красноярскайдааҕы Опера уонна балет государственнай театра автор, автор Александр Чайковскай режиссер Георгий Исаакян. Премьера бэс ыйын 27 күнүгэр 2019 с. буолбута.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
