From Wikipedia, the free encyclopedia
Саха уобалаһа (нууч. Якутская область) — Ыраахтааҕылаах Арассыыйа саҕана Саха сиригэр үөскүү сылдьыбыт административнай биирдэм.
1764 сыллаахха Иркутскай күбүөрүнэтин төрүттүүр туһунан докумуоҥҥа Саха сирэ ааттаммат (Иркутскай, Нерчинскэй, Селенгинскэй, Илимскэй уйуостар эрэ ааттаналлар). 1766 сыллаахха Иркутскай күбүөрүнэтэ 6 провинцияҕа араарыллыбыт, онно дьэ ааттанар – Иркутскай, Нерчинскэй, Селенгинскэй, Илимскэй, Охотскай уонна Саха (Дьокуускай) провинциялара. Ол кэннэ, императрица Екатерина II 1775 сыллаахха тохсунньу 31 (олунньу 11) таһаарбыт ыйааҕар Иркутскай күбүөрүнэ 3 провинцияҕа араарыллыбыт – Иркутскай, Удинскай, Саха.
1783 сыллаахха кулун тутар 6 (17) күнүгэр Иркутскай наместничествотын төрүттүүр туһунан ыраахтааҕы ыйааҕа тахсыбыта.
Онно Иркутскай, Нерчинскай, Охотскай уонна Саха (Дьокуускай) уобаластар киирбиттэрэ.
Саха уобалаһыгар биэс уокурук үөскээбитэ: Дьокуускай, Өлүөхүмэ, Оленскай (Бүлүү),Эдьигээн уонна Зашиверскай.
1796 сыл ахсынньы 12 (23) күнүгэр импэрээтэр Павел I ыйааҕынан Иркутскай наместничество күбүөрүнэ буолбута.
Саха уобалаһа 1805 сыллаахха муус устар 22 күнүгэр Иркутскай губерния састаабыттан таһаарыллыбыта. Саха уобалаһын бырабылыанньата үөскээбитэ. Ол уобалас бырабылыанньатын бэрэстээтэлэ Саха сиригэр гражданскай муҥур тойон буолбута, Сибиир генерал-күбүрүнээтэригэр бас бэринэрэ. 1822 сылтан импэрээтэр Александр I ыйааҕынан Илин Сибиир генерал-күбүрүнээтэристибэтэ тэриллэн, онно бас бэринэр буолбута (1887 сылтан Иркутскайдааҕы генерал-күбүрүнээтэристибэ). Уобалас бырабылыанньата полицияны, үбү-харчыны уонна сууту бас билэрэ. Суут өттүнэн Сенаакка бас бэринэрэ. Бырабылыанньа штаатыгар сэкирэтээр тойонноох кэнсэлээрийэлээҕэ, 4 столоначальниктааҕа (биирдии көмөлөһөөччүлээх), икки тылбаасчыттааҕа, суруналыыстааҕа, архивариустааҕа уонна суруксуттааҕа, уобаластааҕы землемердааҕа, уобаластааҕы мэдиссиинэ иниспиэктэрдээҕэ уонна икки үөрэнээччилээх лиэкэрдээҕэ.
1852 сыл тохсунньу 1 күнүттэн (Григориан халандаарынан тохсунньу 13) Арассыыйа импиэрийэтин туспа субъегын быһыытынан ааҕыллар буолбута[1].
1920 сыллаахха былаас былдьаһыы саҕана Сибревком быһаарыытынан Иркутскай уобаласка оройуон быһыытынан бэриллэ сылдьыбыта. Онтон ол сыл балаҕан ыйыгар Саха губернията буолбута.
1851 сыл от ыйын 11 күнүгэр "Саха уобалаһын салайыы туһунан" балаһыанньа бигэргэммит. Бу балаһыанньа быһыытынан 1852 сыл тохсунньу 1 күнүттэн (саҥа истиилинэн тохсунньу 13 күнэ) Саха уобалаһа Иркутскай күбүөрүнэттэн араарыллыбыт, Илин Сибиир күбүрүнээтэристибэтигэр күбүөрүнэ бырааптах туспа уобалас (самостоятельная область на правах губернии) буолбут. Онон бастакы күбүрүнээтэр анаммыт.
XX үйэ саҕаланыытыгар уобаласка 5 уокурук киирэрэ:
| № | Уокурук | Уокурук куората | Иэнэ[2] | Нэһилиэнньэтэ[3] (1897), киһи. |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Үөһээ Дьааҥы уокуруга | Верхоянскай (354 киһи) | 947 085 | 14 259 |
| 2 | Бүлүү | Бүлүү (куорат) (611 киһи) | 883 402 | 67 942 |
| 3 | Халыма | Среднеколымскай (538 киһи) | 604 756 | 7885 |
| 4 | Өлүөхүмэ | Өлүөхүмэ (куорат) (1144 киһи) | 330 159 | 36 227 |
| 5 | Дьокуускай уокуруга | Дьокуускай (6535 киһи) | 719 287 | 143 567 |
Уокуруктар полиция учаастактарыгар хайдаллара, учаастактар — буоластарга уонна сельские общества, оттон туора урдустар (инородецтар) сирдэрэ — улуустарга, нэһилиэктэргэ уонна уустарга. Уобаласка барыта 12 полиция учаастага, 8 нуучча уонна 1 инородецтар буоластара баара, 169 олорор сир (ол иһигэр 99 инородецтар уонна 12 көскө кэлбит аттакылар олорор сирдэрэ), саха улуустара 15 (251 нэһилиэк), 36 уус атын инородецтар.
Куораттара Дьокуускай уонна 4 уокурук куораттара: Өлүөхүмэ, Бүлүү, Верхоянскай, Среднеколымскай.
Саха уобалаһын олохтоохторун 91,5 % инородецтар этилэр; нууччалар 7,5 %, атын омуктар — 1 %.
1900 с. уобаласка 262703 (134134 эр киһи, 128569 дьахтар) олорор этэ. Мантан нууччата — 21045, сахата — 224110, атын инородецтара — 17539, тас дойду омуктара — 9.
100 эр киһиэхэ 96 дьахтар тиксэр эбит.
Православнайдар 256737, католиктар — 193, эрмээн-григорианнар — 2, протестааннар — 23, раскольниктар уонна сиэктэлэр — 1731 (ол иһигэр 1240 аттакы), иудейдар — 510, мусульмааннар — 1896, ойууну итэҕэйээччилэр — 1610.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.