Remove ads
हरिदासाः (Haridasa) नाम हरेः दासाः। हरिः नाम भगवान् भगवदः दास्य भावः येषु जागरितः भवति ते हरिदासाः भवन्ति । भारतस्य दक्षिणे विद्यमाने कर्णाटकराज्ये काचित् विशिष्टा परम्परा अस्ति हरिदासपरम्परा इति । दैवभक्तिं जागरयन्तः अनेन मार्गेण एव इहपरयोः आनन्दः प्रप्तुं साध्यः अनेन मार्गेणैव सायुज्यमपि प्राप्तुं शक्यते इति दर्शितवन्तः । एते भक्तिमार्गस्य प्रवर्तकाः इति एव ख्याताः । एतत् हरिदासभक्ताः अन्दोलनेन भारतस्य सांस्कृतिकेतिहासस्य श्रेष्ठं परिवर्तनम् आनीतवन्तः । ६शतककाले सन्तः योगिनः विशेषतः दक्षिणभारते संस्कारस्य प्राचीनतत्त्वस्य कलायाः च निरूपणे अधिकं सहाय्यं समाचरन् । एते हरिदासाः दक्षिणभारतस्य राज्यानि प्रशसितानां शसने अपि प्रभावं कृतवन्तः । [1] अयं हरिदासपथः १३-१४तमशतकेषु आन्दोलनस्य रूपम् अवाप्नोत् । तदा कर्णाटके विजयनगरसाम्राज्यस्य प्रशासनस्य ऊर्जितः कालः । अस्य आन्दोलनस्य प्रधानः उद्देशः मध्वाचार्यस्य तत्त्वशास्त्रं सामान्यजनेषु दाससाहित्यरूपेण प्रसरणम् । [2] श्रीपादरायः व्यासतीर्थः पुरन्दरदासः कनकदासः इत्यादयः प्रमुखाः हिन्दुधर्मस्य तत्त्वज्ञानिनः, कवयः, विद्वासः महत्तमं पात्रम् निरवहन् । [2] आन्दोलनमेतत् कर्णाटकराज्ये आरब्धं दक्षिणभारतस्य अन्यराज्येषु अपि विकीर्णं चेदपि क्रि.श.१२शतके बसवण्णः इत्यादिभिः आरब्धस्य वीरशैवान्दोलनस्य, क्रि.श.दशमशतकस्य तमिळुनाडुराज्यस्य आळ्वार् सताम् आन्दोलनस्य च फलम् एव । [3][4] अग्रे वल्लभाचार्यः गुरुः चैतन्य मध्वाचार्यः इत्यादीनां बोधनैः प्रभाविताः जनाः । तस्य भक्ताः विश्वे सर्वत्र इस्कान्(ISKCON) हरिभक्त्यान्दोलनम् आरब्धम् । [5] हरिदाससन्तः अधिकाः परिव्राजः गायकाः च भवन्ति स्म । इदमान्दोलनं ब्राह्मणैः एव आरब्धा चेदपि समाजस्य सर्ववर्गीयानं योगदानम् अत्र अस्ति । .[6] कन्नडभक्तिसाहित्यक्षेत्रे हरिदासान्दोलनस्य योगदानं तु अपरिमितम् अस्ति ।[7]
Remove ads
हरिदासान्दोलनस्य मूलं समीचीनतया निश्चेतुं नैव शक्यते । क्रि.श.नवमशतके अस्य आन्दोलनस्य आरम्भः इति केचन वदन्ति । किन्तु क्रि.श.त्रयोदशशतके उडुपीक्षेत्रे मध्वाचार्यस्य आश्रयेण (क्रि.श.१२२८तः क्रि.श.१३१७पर्यन्तम्) दासकूटः इति नाम्ना वैष्णवान्दोलनं कर्णाटाकराज्ये समाराभत । [3] अस्मिन् कालखण्डे आन्दोलनमेतत् प्रबला धार्मिकी शक्तिः अभवत् । अनेन दक्षिणभारते हैन्दवभावः नवचैतन्ययुक्तः अभवत् । तदानीमेव उत्तरभारतं मुसल्मानविप्लवकारिभिः आक्रान्तम् आसीत् । हरिदासपरम्परा विजयनगरसाम्राज्येन पोषिता ।[8]व्यासतीर्थः कृष्णदेवरायस्य गुरुः इति प्रतीतिः अस्ति ।[9][10][11] हरिदासाः हिन्दुधर्मस्य वैष्णवभक्ताः विष्णोः अवतारस्य विठ्ठलस्य श्रीकृष्णस्य च पूजां कुर्वन्ति स्म । [12] हरिदासानां महाराष्ट्रस्य पण्डरपुरस्य भीमानद्याः तीरस्य विठ्ठलस्य मन्दिरम्, कर्णाटकस्य हम्पीमध्ये विद्यमानः विठ्ठलस्वामिनः देवालयः अपि च आन्ध्रप्रदेशराज्यस्य तिरुमलस्य श्रीनिवासदेवालयः अतिपवित्रस्थानानि भवन्ति ।
Remove ads
हरिदासाः सामान्यतः कर्णाटकीयाः आसन् । जयतीर्थाचार्यः केवलं महाराष्ट्रस्य पण्डरपुरस्य समीपे विद्यमानस्य मङ्गळ्वेधे स्थानीयः आसीत्,[13] अपि च श्री नरहरितीर्थः इति दासः मध्वाचार्यस्य भक्तः आन्ध्रप्रदेशस्य दासः आसीत् । [14]
- माधवतीर्थः - क्रि.श. १२१५ - १३५० ।
- अक्षोभ्यतीर्थः
- विजयीन्द्रतीर्थः
- जयतीर्थः
- श्रीपादरायः क्रि.श.१४०४ - १५०२ ।
- व्यासतीर्थः क्रि.श.१४४७ - १५३९ ।
- पुरन्दरदासः क्रि.श.१४८० - १५६४ ।
- कनकदासः क्रि.श.१५०८ - १६०६ ।
- वादिराजतीथः क्रि.श.१४८० - १६०० ।
- जगन्नाथदासः क्रि.श.१७२७ - १८०९ ।
- महिपतिदासः क्रि.श.१६११ - १६८१ ।
- प्रसन्नवेङ्कटदासः क्रि.श.१६८० -१७५२ ।
- वेणुगोपालदासः क्रि.श.१८मशतकम् ।
- मोहनदासः क्रि.श.१८मशतकम् ।
- नेक्कर कृष्णदासः क्रि.श.१८मशतकम् ।
- नरहरितीर्थः क्रि.श १२१४ तः १२२१।
हरिदासान्दोलने श्रीपादरायः व्यासतीर्थः वादिराजः इति त्रीन् दासान् यतित्रयः इत्येव कथयन्ति स्म । किन्तु वैष्णवत्रिमूर्तयः इत्युक्ते श्रीपादराजः , पुरन्दरदासः, कनकदासः च इति ख्यतिः । .[15]
हरिदासान्दोलनेन तु कन्नडसाहित्यक्षेत्राय महत् योगदानम् कृतम् । भक्तिपथेन जातं साहित्यं दाससाहित्यम् अथवा दासरपदगळु (दासानां पद्यानि) इति कथयन्ति । जगन्नाथदासः , विजयदासः, गोपालदासः च कन्नडसाहित्यसमृद्धिं कृतवन्तः अन्यदासकवयः सन्ति ।[16][17]
- एतेषां लेखनानि त्रिधा विभक्तुं शक्यते ।
- काव्यम् ।
- तत्त्वम् ।
- सार्वत्रिकरूपम् ।
प्रत्येकं हरिदासः स्वस्य कीर्तनेषु अथवा पद्येषु स्वस्य काव्याङ्कितं लिखति स्म । केषाञ्चन प्रसिद्धहरिदासानां काव्याङ्कितनामानि एवं सन्ति । [18]
-
- नरहरितीर्थः - नरहरिरघुपति ।
- श्रीपादरायः - रङ्गविठ्ठल ।
- व्यासतीर्थः - श्री कृष्ण ।
- वादिराजतीर्थः - हयवदन ।
- राघवेन्द्रः - धीरवेणुगोपाल ।
- पुरन्दरदासः - पुरन्दरविठ्ठल ।
- कनकदासः - आदिकेशव ।
- विजयदासः - विजयविठ्ठल ।
- गोपालदासः - गोपालविठ्ठल ।
- हेळवनकट्टे गिरियम्म - हेळवनकट्टे रङ्ग ।
- जगन्नाथदासः - जगन्नाथविठ्ठल ।
- महिपतिदासः - महिपति ।
- प्रसन्न वेङ्कटादासः - प्रसन्नवेङ्कट ।
- वेणुगोपालदासः - वेणुगोपालविठ्ठल ।
- मोहनदासः - मोहनविठ्ठल ।
- नेक्कर कृष्णदासः - वराहतिम्मप्प ।
Remove ads
हरिदासान्दोलनेन कर्णाटकसङ्गीतक्षेत्रं हिन्दुस्तानीसङ्गीतात् पृथक् संवर्धितम् । अनेन भारतीयसङ्गीतक्षेत्रे नूतनस्य शास्त्रीयसङ्गीतस्य उदयः अभवत् । अतः पुरन्दरदासं कर्णाटकसङ्गीतस्य पितामहः इति ख्यतिः अस्ति । [19][20][21] तस्य कृतिषु पदगळू कृतिः, उगाभोगः, सुळदिः, व्रुत्तनाम, दण्डकः, त्रिपदिः, षट्पदिः, साङ्गत्यम् इति भेदाः सन्ति ।[22] ಹಾಗು ರಗಳೆ .
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads