ग्रहविज्ञानम्

गृह्णाति - ग्रह(उपादाने) अच् (३-१-१४३) ।

नक्षत्रताराग्रहसङ्कुलापि ज्योतिष्मती चन्द्रमसव रात्रिः - रघु ६-२२

गृह्णाति इति ग्रहः । स्वं परितः विद्यमानम् अयस्कान्त-कान्तिक्षेत्राणां प्रभावं गृह्णन्तः स्वस्य प्रभावं संयोज्य परावर्तनस्य आनयनतत्त्वं भवति ग्रहाणाम् । सर्वेषां ग्रहाणाम् इदमेव तत्त्वं भवति चेदपि भूमौ स्थित्वा यः परिशीलयति तेन तु भूग्रहस्य उपरि अन्येषां ग्रहाणां प्रभावः कः इति ज्ञातव्यं भवति । भूमेः उपरि विभिनसमयेषु विभिन्नग्रहाणां प्रभावः कीदृशः इति यदि अवगम्येत तर्हि भूवातावरणस्य स्थितिः ज्ञातुं शक्या । इदं वातावरणं सामूहिकप्रभावं यदि दर्शयेत् तर्हि तस्य तीव्रता अधिका इति ज्ञातुं शक्यते ।

सौरकुटुम्बव्यवस्था

सूर्यः, सूर्यं परितः भ्रमन्तः ग्रहाः, उपग्रहाः, धूमकेतवः.... इत्यादयः सौरकुटुम्बव्यवस्थायाः भागाः । विश्वस्य अयं कञ्चन लघुः भागमात्रम् । अस्माकं वासस्थानम् इयं भूमिः सौरकुटुम्बस्था एव । सूर्यनामकस्य नक्षत्रस्य परितः विविधासु कक्षासु एते ग्रहाः परिभ्रमन्ति इत्यतः अस्य सौरकुटुम्बव्यवस्था इति निर्दिश्यते । अस्याः व्यवस्थायाः प्रकाशदाता अस्ति सूर्यः । सूर्यं परितः भ्रमन्तः सर्वे ग्रहाः अपि कान्तिहीनाः एव । सर्वेषाम् उपग्रहाणां लघुग्रहाणां धूमकेतूनां कान्तिविषयकः आधारः अस्ति सूर्यः एव । केन्द्रे विद्यमानं सूर्यं परितः दीर्घवृत्ताकारकक्षासु ग्रहाः अन्ये खगोलपदार्थाः च सञ्चरन्तः भवन्ति । खगोलशास्त्ररीत्या नव ग्रहाः निर्दिष्टाः सन्ति ।

नवग्रहाः

रविः, चन्द्रः, कुजः, बुधः, गुरुः, शुक्रः, शनिः, राहुः, केतुश्च नवग्रहाः ।

नमः सूर्याय चन्द्राय मङ्गलाय बुधाय च ।
गुरुशुक्रशनिभ्यश्च राहवे केतवे नमः॥

रवितः भूकक्षायाः मध्यभागे विद्यमानाः ग्रहाः अन्तर्ग्रहाः इति निर्दिश्यन्ते । बुधः शुक्रश्च एषु अन्तर्भवन्ति । भूकक्षायाः अनन्तरं विद्यमानाः बाह्यग्रहाः इति निर्दिश्यन्ते । कुजतः अनन्तरं विद्यमानाः अत्र अन्तर्भवन्ति । खगोलशास्त्ररीत्या एते नव ग्रहाः इति निर्दिश्यन्ते - बुधः, शुक्रः, भूमिः, कुजः, गुरुः, शनिः, इन्द्रः (युरेनस्), वरुणः (नेप्चून्), यमः (प्लूटो) ।

क्रूर-सौम्यग्रहाः

रविः, कुजः, शनिः, राहुः, केतुश्च क्रूरग्रहाः
चन्द्रः, बुधः, गुरुः, शुक्रश्च सौम्यग्रहाः

पुरुष-स्त्री-नपुंसकग्रहाः

रविः, कुजः, गुरुश्च पुरुषग्रहाः
चन्द्रः, शुक्रः, राहुश्च स्त्रीग्रहाः
बुधः, शनिः, केतुश्च नपुंसकग्रहाः

ग्रहगतयः

ग्रहणां चलनम् अनुसृत्य केचन विशेषांशाः सूच्यन्ते । बिम्बग्रहयोः रविचन्द्रयोः वक्रगतिः विद्यते । छायाग्रहयोः राहुकेत्वोः ऋजुगतिः न विद्यते । ताराग्रहाणां कुज-गुरु-शुक्र-शनिग्रहाणां वक्र-अतिचार-स्तम्भनगतयः भवन्ति । एते वस्तुतः वक्रमार्गेण न सञ्चरन्ति । भूमिः अपि सञ्चरति इत्यतः भूमौ स्थित्वा यः परिशीलयति तस्य दृष्ट्या विभिन्नाः ग्रहाः विभिन्नगतियुक्ताः इव दृश्यन्ते ।

ग्रहः	वक्रगतेः कालः	स्थिरकालः	वक्रगतेः आरम्भसमये रवेः दूरम्	पुनः ऋजुमार्गे
बुधः	२४ दिनानि	१ दिनम्	१४-२० डिग्रिपरिमितम्	१७-२० डिग्रिपरिमितम्
शुक्रः	४२ दिनानि	२ दिनम्	२९ डिग्रिपरिमितम्	२९ डिग्रिपरिमितम्
कुजः	८० दिनानि	३ दिनम्	२२८ डिग्रिपरिमितम्	१३२ डिग्रिपरिमितम्
गुरुः	२४० दिनानि	५ दिनम्	२४५ डिग्रिपरिमितम्	११६ डिग्रिपरिमितम्
शनिः	१४० दिनानि	५ दिनम्	२५१ डिग्रिपरिमितम्	१०९ डिग्रिपरिमितम्
इन्द्रः	११५ दिनानि	६ दिनम्	२५१ डिग्रिपरिमितम्	१०३ डिग्रिपरिमितम्
वरुणः	१५७ दिनानि	६ दिनम्	२५९ डिग्रिपरिमितम्	१११ डिग्रिपरिमितम्
यमः	१६० दिनानि	७ दिनम्	२६० डिग्रिपरिमितम्	१०९ डिग्रिपरिमितम्

ग्रहाणाम् दश अवस्थाः

१ स्वस्थावस्था

स्वक्षेत्रे विद्यमानः ग्रहः स्वस्थावस्थां विन्दति ।

२ दीप्तावस्था

उच्चक्षेत्रे विद्यमानः ग्रहः दीप्तावस्थां विन्दति ।

३ मुदितावस्था

मित्रक्षेत्रे विद्यमानस्य ग्रहस्य अवस्था ।

४ शान्तावस्था

समक्षेत्रे विद्यमानस्य ग्रहस्य अवस्था ।

५ शक्तावस्था

वक्रग्रहस्य अवस्था ।

६ पीडावस्था

राशौ ९ पादे विद्यमानस्य ग्रहस्य अवस्था ।

७ दीनावस्था

शत्रुक्षेत्रे ग्रहस्य अवस्था ।

८ विकलावस्था

अस्तङ्गतस्य ग्रहस्य अवस्था ।

९ खलावस्था

नीचस्थाने विद्यमानस्य ग्रहस्य अवस्था ।

१० भीतावस्था

अतिचारस्थाने विद्यमानस्य ग्रहस्य अवस्था ।
स्वस्थ-दीप्त-मुदित-शान्तावस्थासु विद्यमानाः ग्रहाः शुभफलानि यच्छन्ति ।
शक्तावस्थायां शुभग्रहाः वक्राः भवन्ति चेत् शुभफलम्, अशुभग्रहाः वक्राः भवन्ति चेत् पीडादीनि अशुभफलानि यच्छन्ति ।
पीड-दीन-विकल-खल-भीतावस्थासु विद्यमानाः ग्रहाः अशुभफलानि यथा न यच्छेयुः, घटनाः पूर्णाः यथा स्युः तथा कुर्वन्ति ।

ग्रहाणां राजादिविभागाः

कालपुरुषस्यांगविशेषसम्बन्धग्रहाः

कालात्मा च दिवानाथो मनः कुमुदबान्धवः ।

सत्त्वं कुजो विजानीयाद् बुघो वाणीप्रदायकः ॥

देवेज्यो ज्ञानसुखदो भृगुवीर्यप्रदायकः ।

विचार्यतामिदं सर्वं छायासूनुश्च दुःखदः ॥

राजानौ भानुहिमगू नेता ज्ञेयो धरात्मजः ।

बुधो राजकुमारश्च सचिवौ गुरुभार्गवौ ।

प्रेष्यको रविपुत्रश्च सेना स्वर्भानुपुच्छकौ ।

एवं क्रमेण वै विप्र ! सूर्यादीनां विचिन्तयेत् ॥ (बृहत्पाराशरहोराशास्त्रं – ३/१-४)

कालात्मादिनकृन्मनस्तुहिनगुः सत्त्वं कुजो ज्ञो वचो ,

जीवो ज्ञानसुखे सितश्च मदनो दुःखं दिनेशात्मजः ।

राजानौ रविशीतगू क्षितिसुतो नेता कुमारो बुधः,

सूरिदानवपूजितश्च सचिवौ प्रेष्यः सहस्रांशुजः ॥

अर्थात् कालपुरुषस्य आत्मा सूर्यः, चन्द्रमा मनः । मङ्गलः सत्त्वस्य, बुधः वाण्याः, गुरुः ज्ञानसुखयोः शुक्रः बलस्य प्रतिनिधिः वर्तते । पुनः सूर्यः चन्द्रश्च राजानौ स्तः । मङ्गलः नेता, बुधः राजकुमारः गुरुः शुक्रश्च मन्त्री, शनिश्च दासः भवति ।

ग्रहाः

1. रविः
2. चन्द्रः
3. मङ्गलः
4. बुधः
5. गुरुः
6. शुक्रः
7. शनिः
8. राहुः
9. केतुः
10. इन्द्रः(युरेनस्)
11. वरुणः (नेप्चून्)
12. यमः (प्लूटो)