Piruwpa Manchay Pacha

Piruwpa manchay pacha nispaqa Piruwpi 1980 watakunapi mamallaqtayuq maqanakuytam sutichanku qhichwa simipi.^[1][2][3] Chaypacha K'anchaq Ñan icha Akchiq Ñan (Sendero Luminoso) nisqa maoista, terrorista nisqa ankalli tantanakuymi Piruw mamallaqtatam awqanakurqan. Senderista nisqa ankallikuna, piruwanu awqaqkunapas 70.000-chá runakunata sipirqan, paypura lliwmanta aswan Qhichwa runakunatas. Wak awqanakuy sutinmi Piruwpi ukhu maqanakuypas utaq Piruwpi sasachakuy pachapas.^[4]

Ima pacha karqan

Maypim K'anchaq Ñan maqanakurqan.

1980 watapi umalliq akllanakuypi Chuschi llaqtachapi akllana p'anqakunata kañispa maqanakuyta qallarirqan. Antikunapi, Ayakuchu, Apurimaq, Wankawillka suyukunapi karulla k'itikunapi kamachinatam hap'irqan. Fernando Belaúnde Terry sutiyuq Piruwpa umalliqninqa awqaqkunamanta manchakuspa, qallariypi mamallaqta pulisiyallatam maqanakuyman kacharqan. 1982 K'anchaq Ñan Wamanqapi samk'ay wasita ch'utispa masikunata qispichispa, pulitiku hayu runakunatataq sipiptin, Belaúndeqa Ayakuchu suyupi maqanakuy kamachiytam rimarirqan. Alberto Fujimori piruwanu umalliq kachkaptin, piruwanu awqaqkunam Akchiq Ñanta yaqata k'asuyachirqan, ichataq kunankamapas aslla pachakchá senderista nisqakuna Amarumayu sach'a-sach'a suyupi maqanakun. Antikunapitaq manañam kankuchu. 12 ñiqin tarpuy killapi 1992 p'unchawpiqa GEIN (Grupo Especial de Inteligencia) nisqa pakasqa pulisiyam Abimael Guzmánta Lima llaqtapi hap'irqan.

Maqanakuy puchukaptinpas, Antikunapiqa llik'isqa ayllukuna, llaqtakuna kakunmi. Tukuy millay rurasqamanta willanapaqqa, disimri killapi 2000 Valentín Paniagua sutiyuq umalliq Piruwpa Chiqappaq Allinyanakapunapaq Kacharimuynin (Comisión de la Verdad y Reconciliación de Perú) nisqata kamarqan. Chay kacharimusqa runakunaqa 16985 runata willachispa 21 tantaykunapi 9500 ñak'arichisqa runata uyarispa hatun willayta qillqarqan, 28 ñiqin chakra yapuy killapi 2003 p'unchawpi Alejandro Toledo sutiyuq umalliqman willaspa.

Ruraqkuna llakiqkunapas

Chay Piruwpi ukhu maqanakuyqa Ayakuchu suyupi, huk suyukunapipas Qhichwa runakunapaq ancha sasachakuymi pacha karqan. Lliwmanta aswan maqanakuqkunaqa manam Qhichwa llaqtayuq runakunachu karqan, manam Qhichwa runakunapaq muchuypaqchu karqan. Ichataq lliw sipisqa runakunamantaqa 56%-nin chakra runam, 75%-nin qhichwa rimaqmi, 68%-nin wakcham, 79%-nin ayllu llaqta, mana hatun llaqta k'itikunamantam.^[5] Chay sipisqakunata ruraqkunamanta 57%-ninsi ankallikuna karqan - Senderista nisqakunam, 1,5 %-ninsi MRTA-pa ankallikuna, wakinkunataq piruwanu wardyakunam, awqaqkunam.^[6] Chay ankallikunaqa hinallataqmi wardyakuna, awqaqkuna mana ayñiyuq chakra runakunatam, wawakunatapas sipirqan. Hinaptinmi chay maqanakuyqa Piruw Republikap wiñay kawsayninpi lliwmanta aswan yawarchaq maqanakuymi karqan.

Sipisqakuna

Piruwanu awqaqkunaqa k'apak qhichwa ayllu llaqtakunata puchukachirqan (ahinataq Matara, Chiyara, Suqus, Tutus, Walla, Tikiwa, Wankaraylla, Sirkamarka, Qispillaqta, Aqumarka, Askipata, Iripampa, Pampay ayllu llaqtakunapi), hinallataqmi K'anchaq Ñanmi qhichwa runakunata ñak'aykurqan, lliw Lukanamarka llaqtayuq runakunatam wañuchispa, achka Uchuraqay llaqtayuq runakunatapas.

Tukuy chay terror nisqa manchachiyninwan K'anchaq Ñanqa maqanakuyta tukuy Piruq mama llaqtapi, Lima llaqtamanpas mast'arqan. Chaypi 15 ñiqin hatun puquy killapi 1992 watapi María Elena Moyano illapayayarqanku.

Ichataq Piruwpi atiyniyuqkunap wañuy iskadrunninkunapas achka runakunatam, pulitiku hayunkunatam sipirqanku - ahinataq 18 ñiqin qhapaq raymi killapi 1992 watapi Grupo Colina nisqaqa Pedro Huillca Tecse sutiyuq sindikatukunap pusaqninta.

Simi kapchiypi

Huk qillqaqkunam Sasachakuy pacha nisqamanta qhichwa simipipas qillqarqanku. Carlos Falconí Aramburú sutiyuq takichaq taki qillqaqmi chaypachaña chay hatun sasachakuymanta takikunata qillqarqan, ahinataq Ofrenda (1982), Viva la patria (1986), Tierra que duele (1987), Justicia punkupi suyasaq (2002) nisqa takikunatam. Huk takinkunatam Manuelcha Pradopas takirqan, ahinataq Ofrenda nisqa, qhichwa simipi takita. Pablo Landeo Muñoz 2016 watapi Aqupampa sutiyuq kawsay rikch'anpipas chay Sasachakuy pachapi hatun llaqtaman ayqisqa runakunamantam willan.

Kaypipas qhaway

• K'anchaq Ñan
• MRTA

Pukyukuna

1. Starn, O. (1995). Maoism in the Andes: The Communist Party of Peru-Shining Path and the Refusal of History. Journal of Latin American Studies, 27(2), 399–421, p. 419. doi:10.1017/S0022216X00010804. URL=<https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-latin-american-studies/article/abs/maoism-in-the-andes-the-communist-party-of-perushining-path-and-the-refusal-of-history/89D6FE39EE3672C50ACED3708B31FB54>.
2. Manrique, N. (1990). Time of Fear. Report on the Americas, 24, 28-39. https://doi.org/10.1080/10714839.1990.11724672
3. Manrique, Nelson (2002). El tiempo del miedo: la violencia política en el Perú, 1980-1996. Fondo Editorial del Congreso del Perú. ISBN 978-9972-890-07-9.
4. Servicios Educativos Rurales (SER) (2004). «Sasachacuy tiempo (En tiempos difíciles)». Servicios Educativos Rurales (SER). 2024-05-27 rikusqa.
5. Hatun Willakuy, Capítulo 1: Los hechos: La magnitud y extensión del conflicto, págs. 21-23.
6. Comisión de la Verdad y la Reconciliación (2003). Informe final. Anexo 3: Compendio estadístico. Lima

Qillqasqakuna

• Mark R. Cox: Sasachakuy tiempo. Memoria y pervivencia. Editorial Pasacalle, 2010. 158 p'anqa.

Hawa t'inkikuna

• Qayna ñakariyninchik, paqarintaq hawkalla kawsakuyninchik. 20 wata sipinakuy 1980 watamanta 2000 watakama. Kaymi Comisión de la Verdad y Reconciliacionpa riqsichisqan qillqa. Instituto de Democracia y Derechos Humanos, Pontificia Universidad Católica del Perú, 2008 watapi ruwasqa (iskay kaq yupay)
• Punkupa Chakampi Yuyarinapaq. Imaynam kawsarqa Wankawillka llaqta hayna pachakunapi, sarutasqa usuchisqa ima chayta yuyarispa imatam kunampas, hamuq pachakunapipas rurachwan (qhichwapi), kaypi: El umbral de la memoria Pasado, presente y futuro en las memorias de la violencia en Huancavelica. Instituto de Defensa Legal, IDL, Lima, setiembre 2007, pp. 153–174 (PDF)
• Gustavo Buntinx, Gabriela Germaná: Éxodo / Llaqta puchukay (t'ikraqnin: Leo Casas, Sarwa llaqtapi llimphisqakuna)

Piruw
Uma Llaqta · Limaq
Piruwpa wiñay kawsaynin · Tawantinsuyu · Piruw Harushakay · Piruwpi Sasachakuy pacha
Allpa saywachi: Sinru qillqa: Llaqtakuna (Piruw) · Piruwpi amachasqa sallqa suyukuna · Piruwpa pulitika rakiynin
Llaqta pusay · Piruwpa hatun kamachin · Amirika Mamallaqtap Pachakutinapaq Huñunakuynin · Piruwanu Nasyunalista Partidu · Piruwpaq Huñu
Piruw suyupi runa llaqtakuna · Piruwpi rimaykuna · Lista: Yachay sunturkuna (Piruw) · Piruwpa llaqta takin · Piruwpa unanchan · Piruwpa wallqanqan