چند

چن (علامت: ) زمین دوالے گھمن آلا اکو پاندھی اے۔ ایہ زمین توں 384403 کلومیٹر دے پینڈے تے آ۔ ایہ زمین دے دوالے اپنا اک پھیرہ 27.3 دناں اچ پورا کردا اے۔ ایہدا قطر زمین دے قطر دا 27%، ایہ زمین دے کنے دا 60% اے تے فیر ایہدا ماس زمین دے ماس دا 81واں انگ بندا اے۔

چن دا زمین اگے اکو ای وکھالہ رہندا اے ۔ سورج مگروں ایہ اسمان تے سب توں لشکدی چیز اے بھاویں ایہدے مکھ ہنیرا کولے ورگا اے۔ اسمان تے وکھریاں کرکے ودھیا دسن باجوں تے ایہدے وکھرے روپ ایہناں رل کے ایہنوں پرانے ویلیاں توں بولی، کیلنڈر، آرٹ تے مزہب تے گوڑھے رنگ کیتے نیں۔ چن دی کِھچ سمندر وچ موجاں بناندی آ تے دن نوں تھوڑا جیہا لماں کردی آ۔ چن توں زمین دا پینڈا سلانہ 3.82 سینٹی میٹر ودھ رییا اے۔ پر ایہ ناپ پکا نہیں۔

چن بارے کاہڈ اے پئی ایہ 4.5 ارب ورھے پہلاں بنیا سی تے ایہ زمین بنن دے نال ای مگروں بنیا سی۔ چن کلّا آسمانی انگ اے جتھوں تک زمین توں انسان اپڑیا اے۔ سوویت یونین دا لونا پروگرام 1959 وچ پہلا سی جیہڑی خلائی جہاز نال چن تے اپڑیا سی۔ امریکی ناسا دا اپالو پروگرام وچ اپالو 8 وچ پہلی واری تن انساناں نے 1968 وچ چن دے دوالے چکر کٹیا تے فیر 1968 توں 1972 تک 6 واری انسان چن تے اتریا پہلی واری اپالو 11 والی اڈاری وچ 20 جولائی 1969 نوں۔ ایہناں وچ چن توں 380 کلو پڑی زمین تے ٹؤ کے لیائی گئی جس توں چن دا مڈھ، اندرلا ٹانچہ تے تریخ بجھی گئی۔ 1972 وچ اپالو 17 دے مشن مگروں فیر کوئی انسان چن تے نہیں گیا۔ کئی دیساں نے اودے دوالے گھمن والے سیارے وی کلے۔ چن تے ہر دیس دا بندا جاسکدا اے۔

چن دا بننا

4.527 ارب ورھے پہلے چن کنج بنیا ایہدے بارے کئی سوچاں نیں۔ ایہ کم سورجی پربندھ دے بنن توں 3 توں 5 کروڑ مگروں ہویا۔ زیادہ ایہو ای گویڑہ لگایا گیا اے پئی کوئی مریخ دے ناپ دا شے زمین نال ٹکرائی تے اوہدے ملبے وچوں چن بنیا۔ سورجی پربندھ دے بنن دے مڈھ وچ ایہو جیہے ٹاکرے عام سن۔ کمپیوٹر تے ایس ٹاکرے نوں بنا کے ویکھیا گیا تے ایہو مورت بندی سی۔ شہابیۓ ایہ گل دسدے نیں پئی سورجی پربندھ دے اندرلے انگاں وچ چن تے زمین دے آئیسوٹوپس آپس وچ رلدے نیں جد کے ایہناں دے آئسوٹوپس مریخ تے وسٹا نال نہیں رلدے۔

چن دی چھلڑ، مینٹل، تے گری وکھرے ولدے بنے نیں۔ چن دی اندرلی خالص لوہے دی گری دا ریڈیس 240 کلومیٹر اے ایس توں اپر پانی سار لوہے دا انگ اے جیہدا ریڈیس 300 کلومیٹر دے نیڑے اے۔ ایس توں اپر 500 کلومیٹر دے ریڈیس دی کجھ پگھلی پٹی اے۔ چن دا لوہے نال رچیا چھلڑ 50 کلومیٹر دے نیڑے تریڑے موٹا اے۔

زمین تے چن, اوہناں دا ناپ تے پینڈا جیہڑا چانن زمین توں چن تک اپڑن لئی لیندا اے۔ 1.26 سکنٹاں وچ.

لیزر تے مورتاں نال چن دی اتلی پدھر دی کھوج ہوئی اے۔ چن دے دکھن ول 2240 کلومیٹر ریڈیس دا اک کھڈا دسد اے جیہڑا 13 کلومیٹر ڈونگا اے۔ ایہ ساڈے سورجی پربندھ دا سب توں ڈونگا کھڈا اے۔ چن دی پدھر تے سانولے رنگ دے سادے نشان نیں جنہاں نوں ماریہ کیا گیا اے یعنی سمندر۔ پرانے تارہ گرواں دی ایہ کاہڈ سی جے ایہ سمندر نے پر ہن پتہ چلیا اے جے ایہ سکے ہوۓ لاوے دے ویہڑے نیں۔ مارہ سانوں سامنے دسن والا چن دے خصے تے ای زیادہ اے تے سامنے والے حصے دے ایہ 31% حصے تے ایہ۔ چن تے لوۓ دے ایہ ویہڑے 3.0–3.5 ارب ورے پہلے بنے۔ کسے تھاں تے ایہ 4.2 ارب پرانے وی نیں۔ سب توں تازی لاوے دی نشانی 1.2 ارب ورے پرانی اے۔

چن تے زمین توں دسن والے پاسے 300,000 دے نیڑے گول کھڈے ایسے نیں جیہڑے 1 کلومیٹر توں ودھ چوڑے نیں۔ ایہناں وجوں کج سینسداناں، پڑھاکواں، کھوجیاں، آرٹسٹاں تے کھوجیاں دے ناں کیتے گۓ نیں۔ چن تے ہوا، زمینی موسمی حالات ناں ہون باجوں تے تبدیلیاں ارباں ورے پہلاں ہون باجوں ایہ گول کھڈے بلکل انج اے نیں جیوں پہلے سن۔ ایہناں توں چند دی پدھر دی عمر دا گویڑہ لگایا جاسکدا اے۔ اپالو مشن دے کھوجیاں نیں جیہڑیاں گول کھڈیاں توں مٹی کٹھی کر کے لیاندی اے اوہنی عمر 3.8 تے 4.1 دے گیڑے وچ اے۔

چن دی پدھر تے پانی سار پانی نہیں لبھیا۔ زمین توں پانی لجانا بہت مینگا اے۔ چن تے ہوا کوئی نیں تے ایہ ویکیوم وانگوں اے۔ 26 کیلون ایتھے سب توں ھوڑا گرمی ناپ ناپیا گیا جے۔ چن زمین دے دوالے 27.3 دناں وچ گھمدا اے پر زمین دے سورج دے دوالے گھمن باجوں 29.5 دن دا لگدا اے۔

چن زمین دے ناپ دے حساب نال چوکھا وڈھا اے۔ ایہدا قطر زمین دے قطر دا چوتھا حصہ تے ماس دا 81واں حصہ اے۔ اگر ایہدے سیارے نوں وی نگاہ وچ رکھیا جاۓ تے ایہ سب توں وڈھا چن اے۔ ایہ اوسے ویلے اپنے دوالے وی گھمدا اے جدوں ایہ زمین دے دوالے گھمدا اے تے ایس باجوں ایہدا اکو وکھالہ زمین نوں ویکھن والیاں اگے رہندا جے۔ اوہ حصہ جیہڑا سانوں نہیں دسدا اوہ چن والے کیلنڈر دی پہلی تریخ نوں ہنیرے وانگوں دیکھیا جاسکدا اے ہلال نال۔ چن پہلے اپنے دوالے تیز گھمدا سی تے زمین باجوں ایہدا گھمن ہن والا ہوگیا۔ اپنے چکر دے چوتھے حصے وچ جدوں چن ادھا دسدا اے پر اوہدی چاننی دسواں حصہ ہوندی اے بجاۓ ادھی ہوندے۔

سورج تے زمین دےوشکار پینڈا 356,400 توں 406,700 کلومیٹر تک ریندا اے۔ 19 مارچ 2011 نوں 1993 مگروں زیمن دے سب توں نیڑے سی تے اوہدی لشک 30٪ تے ناپ 14 ٪ ودھ سی اوس توں جدوں ایہ سب توں دور سی۔

چن دی کِھچ زمین دے سمندراں وچ موجاں بناندے نیں۔ جے چن تے سورج اک سیدھ وج آجان تاں ایہ زور ودھ جاندا اے۔ چن زمین تے زلزلے وی بناندا اے ایہ گل اپالو مشن دے خن تے رکھے ناپن والے اوزاروں توں 1969 تے 1972 دے وشکار پتہ چلی۔

گرہن اوہدوں لگدے نیں جدوں چن سورج تے زمین اک سیدھ وچ ہون۔ سورج گرہن نوین چن ویلے اودوں بندا اے جدوں چن زمین تے سورج دے وشکار ہووے۔ چند گرہن پورے چن ویلے اودوں لگدا اے جدوں زمین ےورج تے چن دے وشکار آجاوے۔ سورج وڈا اے پر دور ہون باجوں چن جڈا ای دسدا اے۔ ہر 6585.322 دناں مگروں اک سورج گرہن ہوندا جے۔

چن دی کھوج

چن دا اک مہینے دا وکھالہ.

چن بارے جانن تے ایہنوں سمجھن تے پڑھن بارے لوک تارہ پڑھت دے مڈھ ویلے ای لگ گے سن۔ 5ویں صدی م پ دے بابلی تارہ گروواں نے 18 ورھے دے چکر چن گرہن دا پت چلایا۔ ہندستانی تارہ گروواں نے مہینے وچ چن دے ودھن بارے دسیا۔ چوتھی صدی م پ دے چینی تارہ گرو شی شن نے سورج تے چن گرہن ہون بارے دسیا۔ انیکساگورس (500 – 428 م پ) اک یونانی تارہ گرو تے فلسفی سی جیہنے ایہ عقلی گل کیتی جے چن تے سورج دونویں گول پڑیاں نیں تے چن سورج دا چانن پرتا کے ساڈے ول کلدا اے تے ایہو گل ہان ٹبر دے چینیاں نوں سجھی۔ 499 وچ ہندستانی تارہ گرو آریہ بھٹ نے وی ایہ لکھیا اپنی کتاب آریہ بھاٹیا وچ جے سورج دے چانن دا چن نالوں ٹکرا کے پلٹنا ای چن دے لشکن دی وجہ اے۔ سیلیوکوس نے دوسری صدی م پ وچ بالکل ٹھیک کیا جا سمندر دیاں چھلاں چن باجوں بندیاں نیں تے اوہناں دی اچائی دا جوڑ چن دی سورج نال سیدھ نال اے۔ ایسے صدی وچ ارسٹارخس نے زمین توں چن دا پینڈا تے چن دا ناپ ناپیا جیہنوں بطلیموس نے ہور ودھیا کیتا۔ ارشمیدس نے اک پلینیٹیریم بنایا جیدے وچ چن تے تاریاں دی ٹور دسی گئی سی۔

وشکارلہ ویلہ وچ ٹیلیسکوپ دے بنن توں پہلے ک‏ی لوک ایہو ای مندے سن جے چن پدھرا اے پر ایس ول وی لوک آرۓ سن جے ایہ گول اے۔ 1609 وچ گلیلیو گلیلی نے اپنی کتاب سڈریوس ننسیس وچ ٹیلیسکوپ توں ویکھ کے مورتاں بنا کے چھاپیاں تے ایہ دسیا جے چن پدھرا ای نہیں ایدے تے پہاڑ وی نیں تے گول کھڈے وی نیں۔ ٹیلیسکوپ نے اک نویں دنیا دی کھڑکی لوکاں اگے کھولی تے چن دے نقشے لوک بنان لگ پۓ۔ رچیولی تے گریمالڈی نے 17ویں صدی وچ چن دیاں تھانواں دے ناں رکھن دے اچیچے ول کڈے تے ناں رکھے جیہڑے ہجے وی ورتے جارۓ نیں۔ ولہلم بیئر تے یوہان ماڈلر نے چن دے بہت ودھیا نقشے بناۓ تے چن پہاڑاں دیاں اچائیاں وی ناپیاں۔ چن دی پدھر تے گول کھڈے جنہاں نوں گلیلیو نے اگپہاڑ توں بنے سمجھیا سی آن والے ویلیاں وچ ایہ پتہ چلیا جے اوہ چن تے باہر توں آکے ڈگن تے ٹکران والیاں شیواں نال بنے نے۔

سوویت یونین دے کم

امریکہ تے سوویت یونین دی ٹھنڈی لڑائی وچ دوناں دیساں دے وشکار اسمان دی کھوج بارے وی کؤل ہوجاندا اے تے ایہدے وچ چن بارے کھوج وچ بہت وادھے ہوۓ۔ سویت یونین دے لونا پروگرام وچ لونا 1 زمین دی کھچ توں باہر نکلدا اے تے چن دے نیڑے جاندا اے، لونا 2 پہلی انسان دی بنائی ہوئی شے سی جیہڑی چن دی پدھر تے اتری۔ لونا 3 نے چن دے لکے پاسے دیاں مورتاں بنایاں۔ ایہ سارے کم 1959 وچ ہوۓ۔ لونا 9 چن دے اتردا اے تے لونا 10 پہلی واری چن دے دوالے چکر کٹدا اے۔ لونا 16، لونا 20 تے لونا 24 چن دی پدھر توں مٹی زمین تے لے کے آندے نیں۔

امریکہ دے کم

امریکہ نے وی سوویت یونین نال چن تے اپڑن دی دوڑ وچ سی پر جدوں یوری گاگرین اک روسی اسمان تے گیا تے امریکہ نے چن تے اپڑن دی دوڑ وچ بہت وادا کردتا تے امریکہ دا اپالو پروگرام پہلے تے سوویت یونین نالوں پجھے سی پر فیر تیزی نال اگے ودھیا۔ 1968 وچ اپالو 8 نے بندیاں نال چن دے دوالے پہلی واری چکر کٹیا۔ اپالو 11 21 جولائی 1969 نوں چن تے اتریا تے نیل آرمسٹرانگ اک امریکی، پہلا انسان سی جیہڑا ایدا ایس ااری دا آگو سی اوہ چن تے اتریا۔ امریکی فیر وی چن تے گۓ تے 382 کلو چن دی مٹی 2,196 وکھریاں گتھلیاں وچ لے کے زمین تے آۓ۔ نیل آرمسٹرانگ دا اپڑنا دوناں دیساں دے وشکار لگی دوڑ دا انت سی۔ ایس دوڑ باجوں ٹیکنالوجی تے سائینس وچ بہت وادے ہوۓ تے انسان دا زمین دے آلے دوالے دے محول بارے جاندکاری وچ جوکھا وادھا ہویا۔ چن اتے ایس تکنیکی پرزے چھڈے گۓ جیہڑے اوتھوں زمین ول خبران کلدے سن۔

دوجے دیس

لونا تے اپالو پروگراماں مکروں دوجے دیس وی اگے آندے نیں۔ جپان چن دے دوالے کمن والا روبوٹ ہائیٹن 1990 وچ ٹوریا۔ یورپی دیساں نے 2004 وچ سمارٹ 1 کلیا ایدھے دوالے۔ 2007 نوں چین اپنا بنیا سیارہ چانگی چن ول کلدا اے۔ 2008 وچ ہندستان دا بنیا چندریاں 1 چن ول جاندا اے۔ ہندستان دا ایہ وی کہنا اے جے اوہ 2020 تک چن تے اپنا بندا کلے گا۔

امریکی چن تے جاچکے نیں تے امریکہ دا چنڈا وی لگیا ہویا اے چن تے تے اینج ای سوویت یونین وی چن ول مشن کل چکیا اے پر کسے دیس نے وی چن تے کلیم نہیں کیتا جے اوہ چن دا مالک اے۔ امریکہ تے روس 1967 وچ ہون والی اک ٹریٹی دے کگی مارچکے نیں جیدے وچ خلا نوں ہتھیاراں توں پاک تے سارے انساناں لئی منیا گیا سی۔ کئی لوکاں نے اپنے ولوں ای چن تے ملکیت دے دعوے کیتے نیں پر اوہناں دی گل نوں مانتا نہیں ملی۔

چن دی پدھر دی کیمیائی بنتر^[1]

کمپاؤنڈ	فارمولا	بنتر (wt %)
		ماریا	اچے تھاں
سلیکا	SiO2	45.4%	45.5%
alumina	Al2O3	14.9%	24.0%
lime	CaO	11.8%	15.9%
iron(II) oxide	FeO	14.1%	5.9%
magnesia	MgO	9.2%	7.5%
titanium dioxide	TiO2	3.9%	0.6%
sodium oxide	Na2O	0.6%	0.6%
کل		99.9%	100.0%

بارلے جوڑ

اتہ پتہ

1. Taylor, Stuart Ross (1975). Lunar science: A post-Apollo view. New York, Pergamon Press, Inc., 64.