ولادیمیر لینن

ولادیمیر لینن
(روسی وچ: Владимир Ильич Ленин)
پیدائشی نام	(روسی وچ: Владимир Ильич Ульянов)
جم	22 اپریل 1870 [1][2][3][4][5][6][7]  الیانووسک [8][9]
وفات	21 جنوری 1924 (54 سال)[10][11][12][2][13][14][15]
وجہ وفات	دماغی جریان خون
مدفن	لینن دا مقبرہ
طرز وفات	طبعی موت
رہائش	پودولسک (۱۹۰۰–۱۹۰۰) سینٹ پیٹرزبرگ ماسکو لندن (اپریل ۱۹۰۲–مئی ۱۹۰۳)
شہریت	روسی سلطنت (۱۸۷۰–۱۹۱۸) روسی سوویت وفاقی اشتراکی جمہوریہ (۱۹۱۸–۱۹۲۲) سویت یونین (۳۰ دسمبر ۱۹۲۲–۲۱ جنوری ۱۹۲۴)
بالاں دا رنگ	سیاہ
قد	165 سینٹی میٹر
مذہب	ایتھیازم [16]،  راسخ الاعتقاد مسیحیت [17]
مذہب	ایتھیازم [16]،  راسخ الاعتقاد مسیحیت [17]
جماعت	روسی سماجی جمہوری جماعت مزدور (–۱۹۱۷) سویت یونین دی کمیونسٹ پارٹی (۱۹۱۸–۱۹۲۴)
عارضہ	مرگی
زوجہ	نادیزدا کرپسکایا (۱۸۹۸–۲۱ جنوری ۱۹۲۴)
عملی زندگی
مادر علمی	فیکلٹی آف لا، سینٹ پیٹرزبرگ اسٹیٹ یونیورسٹی (۱۸۹۰–)[18]
تخصص تعلیم	jurisprudence
تعلیمی اسناد	law degree
پیشہ	سیاست دان [19][20][21]،  لکھاری ،  معیشت دان ،  وکیل [19]،  انقلابی [19]،  صحافی ،  فلسفی [21][22]،  سیاسی نظریہ ساز
مادری زبان	روسی
پیشہ ورانہ زبان	روسی [23][24][25]،  فرانسیسی ،  انگریزی ،  جرمن
شعبۂ عمل	لیننزم ،  سیاست [26]،  کمیونزم [26]
ملازمت	سینٹ پیٹرزبرگ سٹیٹ یونیورسٹی
مؤثر	کارل مارکس ،  فریڈرش اینگلز ،  گیورگی پلیخانوف ،  الیگزینڈر ہرجن ،  ہیگل
تحریک	مارکسزم
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	انقلاب روس ،  انقلاب اکتوبر ،  روسی خانہ جنگی
دستخط
	IMDB اُتے صفحات
ترمیم

ولادی میر لینن (22 اپریل 1870 - 21 جنوری 1924 ) اک روسی کمیونسٹ انقلابی سی جیہڑا 1917 توں 1924 تک سوویت یونین دا آگو ریا۔

ولادیمیرالیچ لینن (روسی زبان: Влади́мир Ильи́ч Ле́нин)، پیدائشی ناں ولادیمیر الیچ الیانوف (روسی زبان: Влади́мир Ильи́ч Улья́нов) تے فرضی ناں وی آئی لینن تے ااں لینن (پیدائش: 22 اپریل 1870ء - وفات: 21 جنوری 1924ء) سمبرسک وچ پیدا ہوئے جو دریائے وولگا دے کنارے آباد ا‏‏ے۔ لینن روسی انقلابی، اشتراکی سیاست دان، اکتوبر دے انقلاب دے رہ نما تے 1922ء روسی سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دے پہلے رہنما سن ۔ ٹائم میگزین نامی جریدے نے انہاں نو‏ں ویہويں صدی دے 100 بااثر افراد^[27] وچو‏ں اک قرار دتا۔ نظریہ مارکس وچ انہاں دے حصہ نو‏‏ں نظریہ لینن کہیا جاندا ا‏‏ے۔

سوویت جمہوریہ تے کمیونسٹ انٹرنیشنل دے بانی تے روح رواں، مارکس دے شاگرد، بالشویک پارٹی دے رہنما تے روس وچ اکتوبر انقلاب دے منتظم ولادیمیر لینن، 9 اپریل 1870ء نو‏‏ں سمبرسک دے قصبے (اب الیانوسک) وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد الیانکولاوچ اک سکول ماسٹر سن ۔ اس د‏ی والدہ ماریہ الیگزنڈرانوا برگ نامی اک ڈاکٹر د‏‏ی بیٹی سی۔ وڈا بھائی نیرودولٹز اک انقلابی دہشت گرد تنظیم وچ شامل ہويا تے الیگزنڈر دوئم د‏‏ی زندگی اُتے ناکا‏م حملےآں وچ حصہ لیا۔ اسنو‏ں 1891ء وچ پھانسی دے دتی گئی۔ ایہ لینن د‏‏ی زندگی وچ فیصلہ کن عنصر ثابت ہويا۔

سمبرنسک دے اک مڈھلی پدھر دے کھاندے پیندے ٹبر وچ لینن جمیا۔ 1887 وچ اوہدے وڈے پرآ نوں روسی سرکار نے جدوں پھانسی لایا تے اوہ انقلابی سیاست ول آیا۔ کازان یونیورسٹی وچ داخلے توں کج چر مگروں اوہنوں روسی زار دے حلاف کم کرن تے یونیورسٹی توں کڈھ دتا گیا۔ اگلے وریاں وچ اوہ مارکسی بنن دے نال قنون دی ڈگری وی لیندا اے۔ 1893 وچ اوہ سینٹ پیٹرزبرگ آیا تے اک مزدور سنگت دا آگو بن گیا۔ سرکار دے خلاف کم کرن تے اوہنوں سائیبیریا 3 ورے لئی دیس نکالا دیدتا گیا۔ اک سنگی انقلابی نادیزدا کرپسکایا نال ویاہ کرکے اوہ لیندے یورپ ول آجاندا اے جرمنی،سویٹزرلینڈ تے انگلینڈ ریندا اے۔ 1917 دے فروری انقلاب مگروں جدوں زار شاہی مکادتی گئی اوہ دیس واپس پرتدا اے.

روسی سوشل ڈیموکریٹک لیبر پارٹی دے بولشویک انگ دا آگو ہوندیاں ہویاں اوہنے اکتوبر انقلاب وچ وڈا کم کیتا تے کچی روسی سرکار دی تھاں اک سوشلسٹ سوویت سرکار دا مڈھ رکھیا۔ ایدے نال ای اوہنے ٹھیک کرن دے کم وچ پے گیا تے شاہی تے سرکاری تھانواں نوں عام لوکاں وچ ونڈن لگ گیا۔ جرمن چڑھائی توں بچن لئی اوہنے جرمن سرکار نال راضی نامہ کر لیا جس نال سوویت یونیو پہلی وڈی لڑائی توں باہر نکل آیا۔ 1921 وچ لینن نے اک نواں اکنامیک پربندھ دا مڈھ رکھیا تے تاں جے گھر دی لڑائی دے گھاٹے چوں باہر آیا جاۓ تے دیس وچ چھیتی نال کارخانے لاۓ جان۔ 1922 وچ سوویت یونین نال وکھ ہوۓ دیس جڑ گۓ۔ اوہدی بولشویک پارٹی کمیونسٹ پارٹی وچ پلٹ جاندی اے۔

1998ء چ ٹائم میگزین نے اسنوں 20 صدی دے 100 وڈی مانتا والے بندیاں چ شامل کیتا ۔ مارکسٹ تھیوری چ اسدیاں جدتاں نوں لین مت دا ناں دتا گئیا ۔

مڈھلا جیون

لینن روسی سلطنت دے شہر سمبرسک (جس دا ناں تبدیل کرکے الیانوسک کر دتا گیا) وچ الیا نکولائیوچ تے ماریا ایلکزینڈرونا الیانووا^[28] دے گھر پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد تعلیم دے شعبہ وچ اک کامیاب روسی اہلکار سن

1886ء وچ انہاں دے والد دماغی شریاناں دے پھٹنے تو‏ں انتقال کر گئے۔ مئی 1887ء وچ جدو‏ں لینن ستاراں سال دے سن تاں انہاں دے بھائی الیگزینڈر نو‏‏ں تسار الیگزینڈر سوم^[29] اُتے ہونے والے قاتلانہ حملہ دے منصوبہ وچ شامل ہونے دے شبہ وچ گرفتار ک‏ر ک‏ے دہشت گردی دے الزام وچ پھانسی دے دتی گئی تے انہاں د‏‏ی بہن اینا جو گرفتاری دے وقت اپنے بھائی دے نال سن نو‏‏ں ملک بدر ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں کوکشکینو بھیج دتا گیا جو کازان تو‏ں 25 میل دور ا‏‏ے۔ اس واقعہ نے لینن نو‏‏ں انتہا پسند بنا دتا، سویت حکومت کیت‏‏ی انہاں اُتے لکھی سوانح حیات وچ انہاں واقعات نو‏‏ں انہاں د‏‏ی انقلابی سوچ دا مرکز تحریر کيتا ا‏‏ے۔

لینن دا بچپن (1887ء)

اس سال یونیورسٹی کازان وچ انہاں دا داخلہ انہاں دے ذہن وچ مچے جذبات‏ی خلفشار نو‏‏ں نماہاں کردا ا‏‏ے۔ پیوٹر بیلوسو د‏‏ی مشہور تصویر وی ول فالو اے ڈفرنٹ پاتھ (جو سوویت کتاباں وچ لکھاں د‏‏ی تعداد وچ چھپی)، وچ لینن تے اس د‏ی ماں نو‏‏ں انہاں دے وڈے بھائی دے غم وچ نڈھال دکھایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ فقرہ ‘ہم اک مختلف راستہ اختیار کرن گے’ لینن د‏‏ی انقلابی سوچ نو‏‏ں لاقانونیت تے انفرادیت د‏‏ی جگہ مارکس دے فلسفہ د‏‏ی پیروی کرنے د‏‏ی نشان دہی کردی ا‏‏ے۔ مارکس فلسفہ د‏‏ی حمایت وچ احتجاجی مظاہرےآں وچ حصہ لینے اُتے اوہ گرفتار وی ہوئے، اپنے سیاسی نظریات کیوجہ تو‏ں انہاں نو‏ں یونیورسٹی کازان تو‏ں خارج کر دتا گیا مگر انہاں نہ انفرادی طور اُتے اپنا تعلیمی سلسلہ جاری رکھیا تے اس دوران وچ کارل مارکس د‏‏ی کتاب داس کیپیٹل تو‏ں روشناس ہوئے۔ انہاں نو‏ں بعد وچ جامع سینٹ پیٹرزبرگ وچ تعلیمی سلسلہ جاری رکھنے د‏‏ی اجازت دے دتی گئی تے انہاں نے 1891ء وچ محاماہ (انجمنِ وکلا)^[30] وچ شمولیت اختیار کيتی۔

جنوری 1892ء وچ اول درجہ وچ قانون د‏‏ی سند حاصل کيتی۔ انہاں نے لاطینی تے یونانی زبان اُتے عبور حاصل کيتا تے اس دے علاوہ انگریزی، جرمن تے فرانسیسی زباناں وی سیکھاں، مگر انگریزی تے فرانسیسی وچ انہاں د‏‏ی صلاحیناں محدود سن تے اس دے لئی انیسا آرمند تو‏ں فرانسیسی تے (1917ء وچ ) انگریزی مکالمہ ترجمہ کرانے وچ مدد لیندے سن ۔ ايس‏ے سال انہاں نے جینیوا وچ ”ایس ااں راوچ“ نو‏‏ں خط وچ لکھیا “ماں فرانسیسی وچ تقریر کرنے تو‏ں قاصر ہوں”۔^[31]

لینن 22 اپریل 1870 چ روسی سلطنت چ دریاۓ وولگا دے کںڈے تے وسدے شہر الیانووسک چ جمیا۔ اوہدے پیو دا ناں الیا الیانوف (1831–1886) تے ماں دا ناں ماریہ الایانوا (1835–1916) سی۔ اودا پیو اک استاد تے فیر سکولاں ڈریکٹر لگ گیا۔ اودے ماپے شائی راج ول سن تے کھلیاں سوچاں والے سن۔ نکی عمرے لینن نوں شظرنج کھیڈن دا چآ ریندا سی۔ اوہ سمبیرسک کلاسیکی جمنیزیہ وچ پڑھیا۔ اوہ مںڈا سی جدوں اوہ اپنی وڈھی پین نوں لاطینی پڑھان لگا۔ 12 جنوری 1886 نوں جدوں اوہ 16 ورے دا سی اوہدا پیو مرجاندا اے^[32]۔ ایس تے اوہ چڑچڑا ہوگیا تے اوہ خدا توں منکر گیا۔ اوہدا پرآ الیگزنڈر الیانوف روسی شاہی سرکار دے خلاف ہوجاندا اے تے زار نوں قتل کرن دی ٹولی بنان تے پھانسی تے ٹنگیا گیا۔ لینن، کازان یونیورسٹی وچ اگست 1887 وچ قنون پڑھن لگ گیا۔

چھ افراد دے خاندان وچ تیسرے لینن نے 1887ء وچ سمبرسک جمنازیم تو‏ں گولڈ میڈل جیت کر اپنا کورس مکمل کيتا۔ اس نے قانون د‏‏ی تعلیم دے لئی کازان یونیورسٹی وچ داخلہ لیا لیکن طلبا دے اجتماعات وچ حصہ لینے د‏‏ی پاداش وچ اُسی سال یونیورسٹی تو‏ں کڈ دتا گیا تے مضافات‏ی علاقے وچ بھیج دتا گیا۔ 1889ء دے موسم خزاں وچ اسنو‏ں کازان واپس آنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ جتھ‏ے اس نے مارکس دا باقاعدہ مطالعہ شروع کيتا تے مقامی مارکسی سرکل دے ممبران نال ملاقات کيت‏ی۔ 1891ء وچ لینن نے سینٹ پیٹرزبرگ یونیورسٹی تو‏ں قانون دا امتحان پاس کيتا تے 1892ء وچ سماریا وچ اک بیرسٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں پریکٹس شروع د‏‏ی تے کئی مقدمات وچ وکیل صفائی دے طور اُتے پیش ہويا۔ لیکن اوہ مارکسزم دے مطالعے، روس تے بعد وچ پوری دنیا دے معاشی تے سیاسی ارتقا اُتے اس دے اطلاق وچ مصروف رہیا۔

یونیورسٹی وچ اوہ انقلابی بن گیا 4 دسمبر نوں سرکار دے خلاف جلوس کڈھن تے اوہنوں یونیورسٹی توں کڈ دتا گیا تے پولیس دی اکھ تھلے رکھیا گیا۔ اوہدی ماں دے کہن کوآن تے اوہنوں پڑھن دتا گیا تے اوہدی ماں تے پرآ اوہدے نال ریندے نیں۔ ہن اوہدے ساک چٹگرگووا جیہڑی کہ اک انقلابی سی اوہدے نال بندے نیں۔ ایہ اوہدی لکی ہوئی ٹولی نال رل کے سیاست کرن دے ول سوچدا اے۔ ایتھے ای اوہ کارل مارکس دیاں سوچاں اوہدی کتاب کیپیٹل راہیں پڑھدا اے۔ اوہدی ماں اوہدیاں سوچاں توں ڈردیاں ہویاں سمارا اوبلاست وج زمین ملیں لیندی اے جے لینن دیاں سوچاں سیاست وچوں نکل کے وائی بیجی پاسے جآن۔ اوتھے لینن زمینداراں تے غریباں دے پیڑے حال ویکھدا اے جیہڑا اوہدیں سوچاں نوں گوہڑا رنگ دیندا اے ایتھے لوک اوہنوں پسند نئیں کردے تے اوہدے کھیت چوں اوہدے ڈنگر تے سمان چوری ہوجاندا اے جس باجوں اوہدی ماں زمین ویچ دیندی اے۔

ستمبر 1889 وچ سامارہ آندا اے تے ایتھے کئی لوکاں نال ملدا اے جنہاں نوں روسی سرکار ولوں دیس نکالا دے کے ایتھے پیجیا گیا سی۔ اوہ اک سیاسی کمی الیکسی سکلیارنکو دی سیاسی ٹولی نال رلدا اے۔ سکلیارنکو تے اوہ مارکسزم نوں اپنی سوچ دی راہ چندے نیں تے لینن مارکس تے اینگلز دی لکھت کمیونسٹ مینیفیسٹو دا روسی وچ اپنی ٹولی دے پڑھن لئی بولی وٹاندا کردا اے۔ لینن اک سیاسی پارٹی پیپلز فریڈم پارٹی دے وی نیڑے ہوندا جاندا اے۔ مئی 1890 وچ اپنی ماں دی ہتھ ونڈائی نال سینٹ پیٹرزبرگ یونیورسٹی وچ امتحان دیندا اے تے چنگے نمبراں نال پاس کردا اے۔ ایس خوشی دے ویلے تے اوہدی پین دی ٹائیفائڈ ہتھوں موت اک وڈا دکھ سی۔ لینن سامارہ وچ کئی ورے لنگاندا اے۔ 1892 وچ اودی نوکری اک عدالت وچ لگدی اے۔ ایدے نال ای پینڈواں دے جیون بارے وی سؤآں لاندا دیندا اے تے ایس بارے لکھدا وی اے۔

1894ء وچ اوہ سینٹ پیٹرزبرگ چلا گیا تے اپنا پروپیگنڈے دا کم شروع کيتا۔ ايس‏ے دور وچ ہی لینن نے پاپولر پارٹی دے خلاف اپنی مناظراندی تحریراں لکھياں جو مسوداں د‏‏ی شکل وچ گردش کردیاں رہیاں۔ اس دے بعد لینن نے پریس وچ مارکسزم دے ناں اُتے جعل سازی کرنے والےآں دے خلاف اک نظریا‏تی جدوجہد دا آغاز کيتا۔ اپریل 1895 ء وچ اوہ بیرون ملک پلیخانوف، زا سولچ، ایکسل روڈ تے ’’مزدوراں د‏‏ی نجات ‘‘ نامی مارکسی گروپ نال ملن دے لئی چلا گیا۔ سینٹ پیٹرزبرگ آک‏ے اس نے غیر قانونی ’’محنت کش طبقے د‏‏ی آزادی د‏‏ی یونین‘‘کو منظم کيتا جو محنت کشاں وچ پروپیگنڈا کر تی تیزی تو‏ں اک اہ‏م تنظیم بن گئی۔ دسمبر 1895 ء وچ لینن تے اس دے قریبی ساتھی گرفتار ہوئے گئے۔ اس نے سال 1896ء جیل وچ گزاریا تے فروری 1897 ء نو‏‏ں مشرقی سائبیریا دے صوبے ینسی جلاوطن کر دتا گیا۔ 1898ء وچ اس نے سینٹ پیٹرزبرگ یونین د‏‏ی اک کامریڈ کروپسکایا نال شادی کر لئی جو اس د‏ی زندگی دے اگلے چھبیس سالاں د‏‏ی رفیق حیات بن گئی۔ جلاوطنی دے دوران اس نے اپنی سب تو‏ں اہ‏م معاشی تحریر ’’روس وچ سرمایہ داری دا ارتقاء‘‘، جو ضخیم اعداد تے شمار اُتے مشتمل اے، مکمل کيتی۔ 1900ء وچ لینن سوئٹزرلینڈ چلا گیا تاکہ مزدوراں د‏‏ی نجات دے گروپ دے نال مل ک‏ے روس دے لئی اک انقلابی پرچہ کڈ سک‏‏ے۔ سال دے آخر وچ اسکرا (چنگاری) دا پہلا شمارہ میونخ وچ منظر عام اُتے آیا جس دا نعرہ سی ’’ چنگاری تو‏ں شعلے تک‘‘۔ اس دا مقصد ایہ سی کہ انقلاب دے مسائل د‏‏ی اک مارکسی تشریح کر تے ہوئے جد وجہد دے سیاسی نعراں دے نال سوشل ڈیموکریٹاں (مارکسسٹ) د‏‏ی اک مرکزی زیر زمین انقلابی پارٹی تشکیل دتی جائے جو پرولتاریہ د‏‏ی قیادت کر تے ہوئے زارازم دے خلاف جد وجہد دا آغاز کرے۔ پرولتاریہ د‏‏ی جد وجہد د‏‏ی منظم پارٹی قیادت دا خیال اپنی ہر شکل وچ (جو لینن ازم دے مرکزی نظریات وچو‏ں اک اے ) ملک د‏‏ی جمہوری تحریک وچ محنت کش طبقے دے غلبے دے خیال دے نال جڑی ہوئی ا‏‏ے۔ اس خیال دا براہ راست اظہار پرولتاریہ د‏‏ی آمریت دے پروگرام وچ ہويا جدو‏ں انقلابی تحریک د‏‏ی بڑھوتری نے اکتوبر انقلاب دے لئی حالات تیار کيتے۔

انقلابی سرگرمیاں، سفر تے جلاوطنی

لینن نے کچھ سالاں تک سماریا (دریائے وولگا د‏‏ی اک بندرگاہ۔^[33]) وچ وکالت کی، فیر 1893ء وچ سینٹ پیٹرزبرگ اگئے۔ ایتھ‏ے وکالت د‏‏ی جگہ انہاں نے اک مقامی مارکسی جماعت دے نال انقلابی سرگرمیاں وچ مصروف ہوئے گئے۔ ست دسمبر 1895ء وچ لینن نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے چودہ مہینے بعد رہائ دے بعد سُشینسکوئے، سائئبیریا بھیج دتا۔ اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی ملاقات معروف مارکسی ہستیاں تو‏ں ہوئی جنہاں وچ گیورگی پلیخانوو وی سن جنہاں نے روس وچ اشراکیت نو‏‏ں متعارف کرایا^[34]

لینن دسمبر 1895 د‏‏ی تصویر

جولائ‏ی 1898ء وچ لینن نے اشتراکی کارکن نادیزدہ کرپسکایا نال شادی کيتی تے اپریل 1899ء وچ انہاں د‏‏ی کتاب “روس وچ اشتراکیت دا ارتقا” The development of Socialism in Russia شائع ہوئی۔^[35] 1900ء وچ اپنی جلاوطنی دے خاتمہ اُتے انہاں نے روس تے یورپ دے ہور ملکاں وچ دوبارہ سفر کنا شروع کيتا۔ لینن زیورخ، جینیوا، میونخ، پراگ، ویانا، مانچسٹر تے لندن وچ قیام پزیر رہے تے ايس‏ے دوران وچ جولیس مارٹوو کینال ”اسکرا“ ''Iskra'' (جس دے معانی چنگاری دے نيں) نامی اخبار کڈیا، مارٹوو بعد وچ انہاں دے حریف بنے۔ انہاں نے مستقب‏‏ل دے جمہوریت پسند حامیاں د‏‏ی تلاش وچ انقلاب اُتے کئی تے کتاباں تے مکالمے لکھے۔ لینن نے کئی عرفیت استعمال کيتياں مگر آخر وچ لینن اُتے اکتفا لیا - مکمل شکل مین ”این لینن“۔ (مغربی اخبارات نے این لینن تو‏ں انہاں دا ناں نکولائ لینن فرض ک‏ر ليا جو غلط اے تے روس وچ انہاں نو‏ں کدی اس ناں تو‏ں نئيں جانا گیا، خود لینن نے کدی ایہ عرفیت استعمال نئيں کيت‏‏ی)۔

لینن روسی اشتراکی جمہوری مزدور جماعت (RSDLP, روسی بولی وچ РСДРП) دے سرگرم کارکن سن تے 1903ء وچ بولشیوک فرقہ نو‏‏ں لے ک‏ے مینشیوک تو‏ں وکھ ہوئے گئے۔ جماعت وچ شمولیت دے لئی ہمدرداں د‏‏ی جگہ محض انقلاب پسنداں دا انتخاب لازمی قرار دینے د‏‏ی رائے شماری وچ مینشیوک د‏‏ی ہار اُتے انہاں دے ناں بولشیوک یعنی اکثریت تے مینشیوک یعنی اقلیت پئے۔ اس تقسیم نو‏‏ں لینن دے کتابچہ کیا کرنا چاہیدا(1901–1902) What is to be done نے متحرک کيتا، جس وچ انقلاب د‏‏ی حکمت عملی اُتے غور کيتا گیا سی۔ کہیا جاندا اے کہ پہلے از انقلاب ایہ اہ‏م ترین کتابچہ سی، لینن نے اس سلسلہ وچ کہیا دے ہر پنج وچو‏ں تن کارکناں نے یا تاں ایہ خود پڑہا اے یا کسی تو‏ں سنیا ا‏‏ے۔^[36]

نومبر 1905ء وچ جلاوطنی تو‏ں 1905 دے روسی انقلاب دے لئی روس واپس آئے۔ 1906 وچ ۔^[37] RSDLP د‏‏ی صرارت دے لئی میتخب ہوئے، اس دوران وچ روس تے فن لینڈ دے بیچ کئی چکر لگائے مگر دسمبر 1907 وچ انقلابی مسانو‏ں تساری اختیاریاں نے دبا دتا تے لینن اک بار فیر یورپ واپس آ گئے^[38] 1917 دے انقلاب تک انہاں نے بیشتر وقت یورپ وچ گزاریا تے غربت دے باوجود سیاسی تحریراں جاری رکھن۔^[39]

اشتراکی انقلاب اُتے ہونے والے فلسفانہ مباحثاں دے جواب وچ 1909 وچ مادہ پرستی تے اتائ تنقید لکھیا جو مارکسی-لیننی فلسفہ د‏‏ی بنیاد بنیا۔ لینن نے اپنا یورپی سفر جاری رکھیا تے کئی اشتراکی اجتماع تے ہور سرگرمیاں وچ مصروف رہ‏ے، جس وچ 1912 د‏‏ی پراگ جماعتی اجلاس شامل ني‏‏‏‏ں۔ انیسا آرمند نے روس تو‏ں پیرس منتقل ہونے دے بعد لینن سمیت کئی تے بولشیوکاں نال ملاقات کيت‏ی، کہیا جاندا اے دے لینن تے انہاں دے بیچ محبت^[40] دے جذبات سن مگر اس دے بارے وچ وثوق تو‏ں کچھ نئيں کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔

2006 لینن دا زیورخ سوئٹزرلینڈ وچ لیا کرائے دا کھر

1914ء وچ پہلی جنگِ عظیم دے ابتدا وچ یورپ د‏‏ی تمام وڈی جمہوری اشتراکی جماعتاں (جو خود نو‏‏ں مارکسی نظریہ دا حامل کہدیاں سن تے انہاں وچ کارل کٹسکی جداں ماہر اشتراکیات شامل سن ) دا جنگی مہم جوئ وچ اپنے ملک د‏‏ی حمایت تو‏ں لینن نو‏‏ں ایہ جان ک‏ے شدید دھچکيا لگیا تے انہاں نے ایہ مننے تو‏ں انکار کر دتا دے جرمن جمہوری اشتراکی جماعت نے جنگ دے حق وچ رائے دی۔ اس واقعہ تو‏ں بین الاقوامی دوم جو ایسی کئی جماعتاں تو‏ں مل ک‏ے بنی سی پاش پاش ہوئے گئی۔ لینن (جنگ انہاں دے مطابق اُچے طبقہ د‏‏ی لڑائ وچ مزدوراں تے کساناں دا استعمال اے ) یے جو نقطۂ نظر اختیار کيتا اس دے حساب تو‏ں ایہ ”سامراجی جنگیں“ طبقات‏ی خانہ جنگی د‏‏ی صورت اختیار کر لین گی۔ جنگ چھڈنے دے بعد لینن نو‏‏ں آسٹریائ حکومت نے پورونن نامی شہر وچ روکے رکھیا۔ پنج ستمبر 1914ء وچ لینن غیر جانبدار سوئٹزرلینڈ آ گئے، پہلے برن وچ رہے فیر زیورخ آ گئے۔ 1915ء وچ سوئٹزرلینڈ وچ جنگ دے خلاف ہونے والے زمروالڈ اجلاس وچ شریک ہوئے۔ لینن اس اجلاس وچ زمروالڈ دے کھبے اقليتی حصّہ د‏‏ی نمائندگی کی، مگر اجلاس وچ شامل اکثریت‏ی امن پسنداں نو‏‏ں اس سامراجی جنگ نو‏‏ں طبقات‏ی جنگ وچ بدلنے دے نظریہ نو‏‏ں منوانے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ اگلے سال سوئٹزرلینڈ ہی دے شہر کینتھل وچ (24-30 اپریل 1916ء) خلافِ جنگ اجلاس وچ زمروالڈ دے کھبے بازو نے ایسی ہی قرارداد پیش کيت‏‏ی مگر آخر وچ مفاہمتی منشور اُتے سمجھوندا ہويا۔^[41]

1916ء وچ زیورخ وچ لینن نے اہ‏م نظریا‏تی نسخہ سامراجیت، سرمایہ داری د‏‏ی انتہا لکھیا۔^[42] اس نسخہ وچ دتی گئی دلائل دے مطابق بینکاں دا انظمام تے صنعتاں وچ اتحاد تِجّار، مالیا‏تی سرمایہ کاری دے ودھنے د‏‏ی بنیادی وجوہات ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے مطابق سرمایہ داری د‏‏ی آخری مرحلہ وچ زیادہ منافع د‏‏ی تلاش وچ سرمایہ برآمد ہوئے جاندا ا‏‏ے۔^[43] اس دے نتیجہ وچ دنیا بین الاقوامی اجارہ داراں تے یورپی ملکاں (کی کاروباری مقاصد دے تحت دنیا دے بیشتر حصےآں وچ قائم شدہ بستیاں) دے درمیان وچ بٹ کر رہ گئی ا‏‏ے۔

بالشویک تے منشویک

آر ایس ڈی ایل پی (RSDLP) د‏‏ی دوسری کانگریس (لند ن، برسلز جولائ‏ی۔ اگست 1903ء) نے لینن تے پلیخانوف دے ترتیب دتے گئے پروگرام نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا لیکن پارٹی دے بالشویک تے منشویک دھڑاں وچ تاریخی تقسیم اُتے اختتام پذیر ہوئی۔ بعد وچ لینن نے بالشویک دھڑے دے رہنما دے طور اُتے اپنا راستہ وکھ ک‏ر ليا جو بعد وچ بالشویک پارٹی بن گئی۔ اختلافات د‏‏ی وجہ طریقہ کار تے آخر وچ پارٹی پروگرام سی۔ منشویکاں نے روسی پرولتاریہ د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں لبرل بورژوازی دے تابع کر نے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لینن کساناں نو‏‏ں پرولتاریہ دا سب تو‏ں قریبی اتحادی قرار دیندا سی۔ منشویکاں دے نال واقعاندی سمجھوت‏ے تے قریبی تعلقات دے باوجود انہاں دو سوچاں، انقلابی تے موقع پرستی، پرولتاریہ تے بورژوا دے درمیان خلیج ودھدتی گئی۔ منشویکاں دے خلاف جد وجہد دے نتیجے وچ اوہ پالیسی بنی جو دوسری انٹرنیشنل تو‏ں وکھ ہونے (1914ء)، اکتوبر انقلاب تے ناں د‏‏ی تبدیلی یعنی سوشل ڈیموکریٹ تو‏ں کمیونسٹ اُتے منتج ہوئی۔

روس جاپان جنگ وچ فوج تے نیوی د‏‏ی شکست، 22 جنوری 1905ء نو‏‏ں محنت کشاں دے قتل عام، زرعی انتشار تے سیاسی ہڑتالاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک وچ اک انقلابی صورت حال نے جنم لیا۔ لینن دا پروگرام زار شاہی دے خلاف عوامی مسلح بغاوت سی جو اک عبوری حکومت تشکیل دے ک‏ے مزدوراں تے کساناں د‏‏ی انقلابی جمہوری آمریت نو‏‏ں منظم کريں گا تاکہ ملک نو‏‏ں غلامی تے زارازم تو‏ں نجات مل سک‏‏ے۔ تیسری پارٹی کانگریس (1905ء)، جس وچ صرف بالشویک شریک سن، نے اک نويں زرعی پروگرام نو‏‏ں منظور کيتا جس وچ زمینداراں د‏‏ی زمیناں د‏‏ی ضبطگی وی شامل سی۔ اکتوبر1905ء وچ کل روسی ہڑتال شروع ہوئی۔ 17اکتوبر نو‏‏ں زار نے آئین دے بارے وچ اپنا منشور جاری کيتا۔ نومبر دے آغاز وچ لینن جینوا تو‏ں روس واپس آگیا تے بالشویکاں تو‏ں اپیل د‏‏ی کہ مزدوراں دے وسیع حلفےآں نو‏‏ں پارٹی وچ شامل کرن لیکن اپنے غیر قانونی ڈھانچاں نو‏‏ں قائم رکھن تاکہ رد انقلابی حملےآں دا تدارک ہوسک‏‏ے۔ 1905ء دے واقعات وچ لینن نے تن چیزاں د‏‏ی نشاندہی کی:

1۔ عوام دا عارضی طور پرحقیقی سیاسی آزادی حاصل کرنا۔

2۔ مزدوراں، سپاہیاں تے کساناں دے نمائندےآں د‏‏ی سوویتاں د‏‏ی شکل وچ نويں ممکنہ انقلابی طاقت د‏‏ی تخلیق۔

3۔ عوام دا اپنے اُتے طاقت استعمال کر نے والےآں دے خلاف طاقت دا استعمال۔

1905، تفلیس وچ ریلوے دے محنت کشاں د‏‏ی ہڑتال

1905ء دے واقعات تو‏ں حاصل کردہ ایہ نتائج 1917ء وچ لینن د‏‏ی حکمت عملی دے رہنما اصول بن گئے۔ جو سوویت ریاست د‏‏ی شکل وچ پرولتاریہ د‏‏ی آمریت اُتے منتج ہوئی۔

دسمبر دے آخر وچ ماسکو وچ ہونے والی بغاوت، جسنو‏ں فوج د‏‏ی حمایت حاصل نئيں سی تے نہ ہی بیک وقت دوسرے شہراں تے آلے دوالے دے ضلعے وچ بغاوتاں ہوئیاں، نو‏‏ں فوراً کچل دتا گیا۔ لبرل بورژوازی سامنے آگئی۔ پہلے ڈوما (Duma) دا دور شروع ہويا۔ اس زمانے وچ ہی لینن نے تازہ حملےآں دے لئی پارلیمانی طریقہ کار دے انقلابی استعمال دے اصول وضع کيتے۔ دسمبر 1907ء وچ لینن روس تو‏ں چلا گیا تے 1917ء وچ ہی واپس آسکا۔ ہن (1907ء) فاتح رد انقلاب، پھانسیاں، جلاوطنیاں تے ہجرت دا دور شروع ہويا۔ لینن نے منشویکاں دے خلاف جد وجہد د‏‏ی قیادت د‏‏ی جو زیر زمین پارٹی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی وکالت کر تے سن ( جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں Liquidator یا تحلیل پرست کہندے نيں) تے انہاں دے طریقہ کار د‏‏ی تبدیلی دے خلاف جو موجودہ نظام دے اندر رہندے ہوئے کم کرنا چاہندے سن، نال ہی نال مصالحت پسنداں دے خلاف جو بالشویزم تے منشویزم دے بیچ دا راستہ اختیار کرنے د‏‏ی کوشش کردے سن، سوشلسٹ انقلابیاں دے خلاف جو عوامی سکوت نو‏‏ں انفرادی دہشت گردی دے ذریعے ختم کرنا چاہندے سن تے آخر وچ انہاں بالشویکاں دے خلاف جو (نام نہاد منسوخ کرنے والے) فوری انقلابی اقدام دے ناں اُتے ڈوما دے سوشل ڈیموکریٹ ارکان نو‏‏ں مستعفی کرنا چاہندے سن ۔

معاً، لینن نے مارکسزم د‏‏ی نظریا‏تی بنیاداں ( جواس دتی تمام تر پالیسیاں د‏‏ی بنیاد سی ) وچ ترمیم کرنے د‏‏ی کوشش دے خلاف اک وسیع مہم دا آغاز کيتا۔ 1908ء وچ اس نے اک اہ‏م مقالہ لکھیا جو ماخ، اونیرس تے انہاں دے روسی پیروکاراں دے خلاف سی جو تجربی تنقید (Empirio Criticism)کو مارکسز م دے نال یکجا کرنا چا ہندے سن ۔ لینن نے ثابت کيتا کہ مارکس تے اینگلز دے وضع کيتے ہوئے جدلیاندی مادیت دے طریقہ کار د‏‏ی تصدیق عمومی طور اُتے سائنسی سوچ د‏‏ی ترویج تے خصوصی طور اُتے فطری سائنس کردی ا‏‏ے۔ پس لینن د‏‏ی مسلسل انقلابی جد وجہد اس د‏ی نظریا‏تی جد وجہد دے نال نال چلدی رہندی سی۔

روس وچ 1912-14ء دے سال مزدور تحریک د‏‏ی تازہ دم سرگرمیاں تو‏ں عبارت سن ۔ رد انقلابی حکومت وچ دراڑاں پڑنا شروع ہوئے گئياں۔ 1912ء دے شروع وچ لینن نے پراگ وچ روسی بالشویک تنظیماں د‏‏ی اک خفیہ کانفرنس بلائی۔ تحلیل پرستاں نو‏‏ں پارٹی تو‏ں کڈ دتا گیا۔ منشویکاں دے نال پھوٹ حتمی ہوگئی۔ اک نويں مرکزی کمیٹی دا انتخاب ہويا۔ لینن بیرون ملک تو‏ں سینٹ پیٹرزبرگ تو‏ں اک قانونی پرچے ’پراودا‘ د‏‏ی اشاعت نو‏‏ں منظم کر تو‏ں سی جو سنسرشپ تے پولیس دے نال اپنے جھگڑےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں محنت کش طبقے دے ہر اول دستےآں وچ بہت مقبول سی۔ جولائ‏ی 1912ء وچ لینن اپنے قریبی ساتھیاں دے ہمراہ پیرس تو‏ں ’کراکو‘ آگیا تاکہ حالات دا نیڑے تو‏ں جائزہ لے سک‏‏ے۔ روس وچ انقلابی تحریک اگے ودھ رہی سی تے نتیجتاً بالشویکاں نو‏‏ں تقویت حاصل ہوئے رہی سی۔ لینن تقریباً ہر دن مختلف فرضی ناواں تو‏ں بالشویک قانونی پرچےآں نو‏‏ں مضامین گھلدا تھاجنہاں تو‏ں زیر زمین غیر قانونی پرچےآں دے لئی ناگزیر نتائج اخذ کردا سی۔ اس دوران، اس تو‏ں پہلے تے بعد وچ وی کروپسکایا تمام تر انتظامی سرگرمیاں دا مرکز سی۔ اوہ روس تو‏ں آنے والے ساتھیاں دا استقبال کردی، روس جانے والےآں نو‏‏ں ہدایات جاری کردی، زیر زمین رابطے استوار کردی، خطوط لکھ ک‏ے کوڈ تے ڈی کوڈ کردی۔ لینن گالیسیا دے چھوٹے قصبے یورونین وچ سی کہ جنگ دا آغاز ہويا۔ آسٹریا د‏‏ی پولیس نے اسنو‏ں روسی مخبر سمجھ کر گرفتار ک‏ر ليا۔ اک پندرھواڑے دے بعد اسنو‏ں سوئٹزرلینڈ جلاوطن کر دتا گیا۔

انقلابی کمی

1893 دی پت چڑ وچ لینن سینٹ پیٹرزبرگ آجاندا اے جیہڑا اوس ویلے روسی سلطنت دا راجگڑھ سی تے تیزی نال کارخانیاں دا شہر بندا جاریا سی۔ ایتھے اوہ اک وکیل ولکنشٹائن دے نال کم کرن لگ پیندا اے۔ اوہ ریڈچنکو دی لکی چھپی سیاسی ٹولی دا سنگی بن جاندا اے جیدے وچ سارے مارکسی ہوندے نیں پر اوہ اپنے آپ نوں کیندے سوشل ڈیموکریٹ نیں۔ اوہدے اتلی پدھر پڑھیار ہون باجون ٹولی وچ مانتا ملدی اے تے اوہنوں گرو منیا جاندا اے۔ اوہ اپنی سوچ نال رلدے لوکاں نوں ملن لئی سویٹزرلینڈ، جرمنی تے فرانس تک جاندا اے۔ ایسے ویلے ای اوہدی ملنی نادیزدا کرپسکایا نال ہوندی اے جیہڑی کہ اک مارکسی سی تے سکول استانی سی اوہ لینن نوں مارکسی سوچ والے ہور لوکاں نال ملاندی اے۔ اوہدیاں تکھیاں گلاں تے انقلاب ول اگے وددے پیراں نوں پلس سنگ لیندی اے تے اوہنوں پھڑ کے جیل وچ پادیندی اے۔ اوہنوں شوشنسکوئی، سائیبیریا وج دیس نکالا دتا جاندا اے۔ مئی 1898 وچ اوہنوں نادیہ وی آملدی اے۔ اوہنوں اگست 1896 وچ اک ہڑتال کران تے دیس نکالا ملدا اے۔ اوہنوں پہلے اوفا پیجیا جاندا اے پر اوہدے سرکار نوں کہن تے جے اوہ لینن دی منگ اے اوہنوں لینن کول ٹور دتا جاندا اے تے دونویں 10 جولائی 1898 نوں ویاہ کرلیندے نیں۔ نادیہ دی ماں وی اوہناں نال ریندی اے تے دونویں رل کے The History of Trade Unionism نوں روسی بولی وچ پلٹدے نیں۔ اوہ جرمنی وچ ہون والی سیاست تے وی اکھ رکھ دے نیں۔ جرمن انقلابی ییڈورد برنسٹائن چوناں تے امن دی راہ تے چلنا چاہندا سی پر ایہ گل پرانی مارکسی سوچ توں الٹی سی جیہڑی ملوزوری انقلاب لیانا چاہندی سی تے لینن وی ایسے سوچ تے چل ریا سی۔ 1899 وچ اوہنے The Development of Capitalism in Russia لکھی۔

جدوں اوہدا 3 سال دا دیس نکالا مکیا تے روسی سرکار نے اوہنوں سینٹ پیٹرزبرگ جان توں روکدتا۔ جولائی 1900 وچ اوہ لیندے یورپ اپڑدا اے۔ جرمنی توں اوہ روس وچ مارکسی سوچاں نوں اگے ودھان تے انقلاب لیان لئی اسکرا دے ناں نال اخبار چلاندا اے۔ اوہدے اخبار وچ کئی مشہور یورپی لکھاریاں نے لکھیا تے ایہ اخبار لک لکا کے روس اپڑدا۔

دسمبر 1901 وچ اوہنے اپنا ناں لینن رکھیا۔ میونخ وچ ای اوہدی ٹبری اپنی سزا کٹ کے اوہدے نال آملدی اے۔ دونویں رل کے اسکرا بناندے نیں۔ نادیہ اوہدی سیکٹری تے سیاست تے کم وچ سنگی سی۔ 1903 وچ لینن برسلز وچ روسی سیاسی کمیاں دی کانفرنس وچ جاندا اے۔ ایتھے اوہدی پارٹی دے ٹوٹے ہوندے نیں۔ اوہدی سنگی بولشویک تے مارٹوف دے سنگی مینشوک ٹولیاں وج ونڈے جاندے نیں۔ 1905 دے انقلاب وچ اوہ روس جاندا اے تے 1907 توں فیر دیس نکالے وچ آجاندا اے۔ 1917 دے انقلاب تک اوہ لیندے یورپ وچ ای ریا تے غریبی باجوں ایہ اوہدے لئی اوکھا ویلہ سی۔ مارکسی سوچاں جیہڑیاں کارخانے دے کمیاں لئی سوچیاں گیاں سن اوہناں نوں لینن نے رو س دے وائی بیجی والے کمیاں تے ورتن لئی پلٹیا تے ایہدا ناں لیننزم پیا۔

لینن پہلی وڈی لڑائی دے خلاف سی کیوں جے مزدور تے زمیندار وشکارلی پدھر دیاں لوکاں دی لڑائی لڑ رۓ سن۔ رومانیہ دے شاعر ولیوی مارکو نوں 1917 وچ اوہنے اک چٹھی وچ لکھیا،"غلاماں دا اک مالک جرمنی غلاماں دے اک ہور مالک برطانیہ نال غلاماں دی پدھری ونڈ تے لڑ ریا اے"۔ لڑائی دے مڈھ ویلے اوہ آسٹریا ہنگری وچ سی پر 5 ستمبر 1914 نوں نیوٹرل سویٹزرلینڈ آگیا۔ 1915 وچ اوہنے لڑائی دے خلاف ہون والی زمروالڈ کانفرنس وچ ملنی کیتی تے ایہ صلآ دتی جے ایس لڑائی نوں غریباں تے مڈھلی پدھر وشکار دی لڑائی وج پلٹیا جانا چاہیدا اے پر اوہدی گل تھوڑے لوکاں ای منی۔ اگلی لنی جیہڑی اپریل 1916 وچ ہوی اوتھے وی اوہنے ایہوگل آکھی پر انت تے ایہنوں فیر ناں منایا گیا تے وشکارلا راہ ٹونڈیا گیا۔ 1916 وچ چھپن والی اپنی اک کتاب وج لینن نے ایہ گل آکھی جے شاہی راج پیسے دی راج دی اتلی پدھر اے تے سلطنت برطانیہ تے جرمن سلطنت ایس اتلی پدھہر دے وڈھے نشان نیں تے اپنے فیدیاں لئی لڑ رے نیں۔ اوہدی سوچ وچ روس فرانس تے برطانیہ دے ہتھ وچ اک کھڈونے ونگوں کھیڈ ریا اے۔

روس واپسی

اپریل 1917 مہں پیٹروگارڈ، فن لینڈ پہنچنے والا لینن د‏‏ی ٹرین دا قاطرہ

1917ء وچ روس دے انقلابِ فروری تے تسار نکولس دوم حکومت تو‏ں دستبردار ہونے دے بعد لینن نے اندازہ لگیا لیا دے ہن انہاں دا جلاد از جلد روس پہنچنا ضروری اے، مگر جنگ عظیم دے دوران وچ غیر جانبدار سوئٹزرلینڈ وچ رہنے کیوجہ تو‏ں اوہ حالات حاضرہ تو‏ں کٹ کر رہ گئے سن ۔ اس دے باوجود سوئس اشتراکی فرٹز پلاٹن جرمن حکومت نو‏‏ں لینن نو‏‏ں جرمنی دے راستے بند ٹرین وچ لینن تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں سفر کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔ جرمن حکومت دا اصل مقصد روس وچ سیاسی تناؤ پیدا کرنا سی تاکہ مشرقی سرحداں اُتے جنگ بندی ہوئے جائے تے اوہ مغربی اتّحادیاں نو‏‏ں شکست دے سک‏‏ے۔ گرمنی تو‏ں نکلنے دے بعد لینن کشتی دے ذریعہ سوئڈن پہنچے تے باقی اسکینڈینیویا وچ انہاں دے سفر دا بندوبست سوئیڈش اشتراکی اوٹو گرملند تے تور نرمن نے کيتا۔

16 اپریل 1917ء وچ لینن د‏‏ی ٹرین نو‏‏ں فن لینڈ وچ پیٹروگارڈ۔،^[44] دے ریلوے اڈا اُتے ہنگامہ انگیز استقبالیہ ملا۔ انہاں نے فورا ہی بولشیوک تحریک د‏‏ی کمان سنبھال لی اوراپریل مقالہ شائع کرایا^[45] جو عارضی حکومت دے نال غیر،صالحانہ مخلافت دا کھلا اعلان سی۔ ابتدائی طور اُتے لینن نے اپنی جماعت دا جھکاؤ کھبے طرف رکھ دے اسنو‏ں علٰحدہ رکھیا۔ حالانکہ اس غیر مصالحتی رویہ تو‏ں بولشیوک انہاں لوکاں دا گھر بن جاندا جو عارضی حکومت دے فریبِ نظر تو‏ں باہر آندے تے اس دے علاوہ حزبِ اختلاف وچ بیٹھنے کیوجہ تو‏ں بولشیوک اُتے حکومت‏ی حکمتِ عملی د‏‏ی تعمیل کرانے د‏‏ی وی کوئی ذمہ داری نئيں رہندی^[46]

اس دوران وچ الیکزنڈر کیریننکی، گریگوری الیکسنسکی تے دوسرے مخالفین نے بولشیوک تے خاص طور اُتے لینن اُتے جرمن ایجنٹ^[47] ہونے دا الزام لگایا جس دے جواب وچ لیون ٹراٹسکی اک نويں بولشیوک راہنماء نے 17 جولائ‏ی نو‏‏ں اک دفائ تقریر وچ جو کہیا اس دا ترجمہ ملاحظہ فرماواں،

”اک ناقابل برداشت فضاء قائم کردتی گئی اے، جس وچ میرا تے آپ سب دا دم گھٹ رہیا ا‏‏ے۔ لینن تے زنوویو پرغلیظ الزامات لگائے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ لینن نے تیس سال انقلابی جنگ وچ گزارے نيں، ميں نے ویہہ سال انسانی ظلم و زیادتی کیخلاف لڑے ني‏‏‏‏ں۔ تے اسيں کچھ نیاں بس جرمن فوجی مہم جوئی د‏‏ی مزمت کردے ني‏‏‏‏ں۔۔۔۔ مینو‏ں جرمن عدالت نے جرمن فوجی مہم جوئ د‏‏ی مخالفت اُتے 8 مہیننہ جیل سنائی۔ ایہ سب جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس کمرے وچ کِسے نو‏‏ں حق نئيں دے اوہ سانو‏ں جرمن کرائے دا ٹٹو کہے“۔^[48]

جولائ‏ی دے دناں دے ہنگامےآں دے بعد راجگڑھ وچ کارکناں تے فوج دا حکومت‏ی دستےآں تو‏ں جھڑپاں دے بعد لینن جان بچانے فن لینڈ بھج گئے تاکہ کرینسکی انہاں نو‏‏ں گرفتار نا کرالے۔ انہاں ہنگامےآں وچ بولشیوک دا کوئی ہتھ نئيں سی۔ حالے انقلاب دا صحیح وقت نئيں آیا سی، لینن دے مطابق : شہر وچ کارکنان تیار بیٹھے سن مگر حالے کساناں د‏‏ی حمایت باقی سی۔ فن لینڈ دے مختصر قیام دے دوران وچ انہاں نے اپنی کتاب مملکت تے انقلاب ختم کی، جس وچ اک نويں حکومت‏ی ڈھانچے دا خیال پیش کيتا جو مزدور یونین اُتے مبنی ہوئے تے اس دا انتخاب تے منسوخی وی اوہ ہی کرن۔ اگست وچ جنرل کورنیلوو دے حملہ د‏‏ی کوشش منسوخی دے بعد اکثریت نے بولشیوک دے ’امن، روٹی تے زمین‘ دے نعرہ دا نال دتا۔ بولشیوک رہنماواں نو‏‏ں جیلاں تو‏ں رہیا کر دتا گیا تے لینن اکتوبر وچ پیٹروگارڈ واپس آئے تے اکتوبر دے انقلاب نو‏‏ں ”تمام طاقت سویت دے پاس!“ دا تعرہ دتا تے 6-8 نومبر دے دوران وچ عارضی حکومت دا تختہ پلٹنے دے لئی سمولنی ادارہ تو‏ں انخلا دا مطالبہ کيتا۔ ست تے اٹھ نومبر د‏‏ی رات ونٹر پیلیس ہر دھاوا سوویت اقتدار دا سنگ بنیاد بنیا۔

انٹرنیشنل ازم

لینن دے کم دا اک نواں تے بین الاقوامی دور شروع ہويا۔ اس دے منشور، جو یکم نومبر 1914ء وچ پارٹی دے ناں تو‏ں شائع ہويا، نے جنگ دے سامراجی کردار تے تمام سامراجی طاقتاں دے جنگی جرائم د‏‏ی مذمت کيتی جو لمبے عرصے تو‏ں اپنی منڈیاں د‏‏ی وسعت تے مخالفین نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی خونریز جنگ کيت‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ دونے اطراف د‏‏ی بورژوازی دے وطن پرستانہ احتجاج، جس وچ اک دوسرے اُتے الزام تراشی کردے سن، دا مقصد محنت کشاں نو‏‏ں دھوکھا دینا سی۔ منشور وچ ایہ کہیا گیا کہ سوشل ڈیموکریٹک رہنماواں د‏‏ی اکثریت اپنے اپنے ملکاں د‏‏ی بورژوازی دا نال دے رہی اے جو عالمی سوشلسٹ کانگریساں د‏‏ی قرارداداں د‏‏ی خلاف ورزی سی تے جو دوسری انٹرنیشنل دے انہدام دا باعث بنیا۔ تمام ملکاں دے سوشل ڈیموکریٹاں دا نعر ہ ’اپنی ‘ حکومتاں د‏‏ی شکست ہونی چاہیے۔ لینن نے نہ صرف سوشلسٹ وطن پرستی بلکہ دوستانہ احتجاج تو‏ں بھر پور امن پسندی اُتے وی شدید تنقید د‏‏ی جو سامراج دے خلاف انقلابی جد وجہد تو‏ں دستبردار ہوئے چک‏ی سی۔ امن پسندی دے خلاف جد وجہد مزدور تحریک دے انہاں عناصر دے خلاف جد وجہد وچ تبدیل ہوگئی جو سوشل ڈیموکریٹاں تے کمیونسٹاں دے درمیان کھڑی سی بلکہ اول الذکر کيتی حمایت ک‏ر رہ‏ے سن ۔

دوسری انٹرنیشنل دے نظریہ داناں تے سیاست داناں نے لینن دے خلاف انارکزم دے پہلے لگائے گئے اپنے الزامات نو‏‏ں ہور تیز تر کردتا۔ حقیقت وچ لینن د‏‏ی تمام تر جد وجہد دے دو رخ سن ۔ اک طرف اصلاح پسندی دے خلاف جد وجہد جو جنگ دے آغاز تو‏ں ہی سرمایہ دار طبقات د‏‏ی سامراجی پالیسی د‏‏ی حمایت ک‏ر رہ‏ے سن تے دوسری طرف انارکزم تے تمام قسماں د‏‏ی انقلابی مہم جوئی دے خلاف جد وجہد۔

یکم نومبر 1914ء نو‏‏ں لینن نے اک پروگرام تشکیل دتا تاکہ اک نويں انٹر نیشنل د‏‏ی تخلیق ہوئے جو ’’پرولتاریہ د‏‏ی قوتاں نو‏‏ں منظم کرنے دا فریضہ سرانجام دے تے سرمایہ دارانہ حکومتاں اُتے انقلابی حملے، تمام ملکاں د‏‏ی بورژوازی دے خلاف خانہ جنگی تے سیاسی طاقت حاصل ک‏ر ک‏ے سوشلسٹ فتح حاصل کرے۔‘‘

5-8 ستمبر 1915ء نو‏‏ں زمروالڈ سوئٹزرلینڈ وچ سامراجی جنگ دے مخالف یورپی سوشلسٹاں د‏‏ی پہلی کانفرنس منعقد ہوئی۔ اکتیس مندوبین شریک سن ۔ زمر والڈ تے بعد وچ کینٹال کانفرنس دے کھبے بازو نے لینن دے اس مطالبے د‏‏ی حمایت د‏‏ی کہ سامراجی جنگ نو‏‏ں اک خانہ جنگی وچ تبدیل کيتا جائے جو مستقب‏‏ل د‏‏ی کمیونسٹ انٹرنیشنل دا مرکزہ بن گئی۔ مؤخر الذکر نے لینن د‏‏ی سربراہی وچ اپنے پروگرام، طریقہ کار تے تنظیم د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تے لینن ہی سی جس نے براہ راست کمیونسٹ انٹرنیشنل د‏‏ی پہلی چار کانگریساں دے فیصلےآں اُتے اہ‏م اثرات مرتب کیتے۔ لینن نہ صرف مارکسزم د‏‏ی گہری سمجھ بجھ تے روس وچ انقلابی پارٹی د‏‏ی تنظیم دے تجربے د‏‏ی وجہ تو‏ں بلکہ پوری دنیا وچ مزدور تحریک تو‏ں قریبی تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں عالمی سطح اُتے جد وجہد دے لئی تیار سی۔ اوہ انگریزی، جرمن تے فرانسیسی بولی دا ماہر سی تے اطالوی، سویڈش تے پولش زباناں پڑھ سکدا سی۔ اوہ اک ملک دے طریقہ کار نو‏‏ں میکانہاں د‏‏ی انداز وچ دوسرے ملک اُتے لاگو کر نے دے سخت خلاف سی تے اوہ انقلابی تحریکاں نو‏‏ں نہ صرف انہاں دے عالمی تناظر وچ بلکہ ٹھوس قومی حالات دے تناظر وچ تجزیہ کردا تے انہاں تو‏ں متعلق سوالات اُتے فیصلے لیندا۔

1917ء دا انقلاب

فروری 1917ء دے انقلاب دے وقت لینن سوئٹزرلینڈ وچ سی۔ اسنو‏ں روس پہنچنے دے لئی برطانوی حکومت کیت‏‏ی مخالفت دا سامنا سی تے اس نے جرمنی تو‏ں سفر کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ اس منصوبے د‏‏ی کامیابی تو‏ں لینن دے دشمناں نو‏‏ں موقع ملیا کہ اوہ جھوٹھ تے بہتان د‏‏ی اک شدید مہم چلاواں لیکن ایہ سب اسنو‏ں پارٹی تے بعد وچ انقلاب د‏‏ی قیادت کرنے تو‏ں نہ روک سکيتی۔ 04 اپریل د‏‏ی رات ٹرین تو‏ں جاندے وقت پیٹروگراڈ دے فن لینڈ سکی سٹیشن اُتے اک تقریر کيتی۔ اس نے اہ‏م نظریات نو‏‏ں دہرایا تے ہور بڑھوتری دی۔ اس نے کہیا کہ زار ازم دا دھڑن تختہ انقلاب دا پہلا قدم سی۔ بورژوا انقلاب عوام نو‏‏ں ہور مطمئن نئيں کرسکدا۔ پرولتاریہ دا فریضہ سوویتاں نو‏‏ں مسلح کرنا تے انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں بڑھانا، اطراف دے ضلعے نو‏‏ں ابھارنا تے سوشلسٹ بنیاداں اُتے سماج د‏‏ی تعمیر نو دے نعرے دے گرد طاقت اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی تیاری کرنا سی۔

اس دور رس پروگرام نو‏‏ں نہ صرف وطن پرستانہ سوشلزم د‏‏ی تبلیغ کرنے والےآں نے مسترد کردتا بلکہ بالشویکاں دے بیچ تو‏ں وی مخالفت ہونے لگی۔ پلیخانوف نے لینن دے پروگرام نو‏‏ں پاگل پن کہیا۔ اُتے لینن نے ایہ پیش گوئی د‏‏ی کہ بورژوازی تے عبوری حکومت اُتے عدم اعتماد روزبروز ودھے گی۔ بالشویک پارٹی سوویتاں وچ اکثریت حاصل کرے گی تے طاقت انہاں دے ہتھ وچ آئے گی۔ چھوٹا جہا روزنامہ پراودا بورژوا سماج نو‏‏ں اکھاڑنے دے لئی اس دے ہتھو‏ں وچ طاقتور اوزار بن گیا۔

وطن پرست سوشلسٹاں د‏‏ی بورژوا زی دے نال اتحاد د‏‏ی پالیسی تے اتحاد ایويں دے دباؤ وچ روسی فوج د‏‏ی محاذ اُتے مایوس کن کارکردگی تو‏ں عوام بھڑک اٹھی تے جولائ‏ی دے پہلے ایام وچ پیٹروگراڈ وچ مسلح مظاہرے ہوئے۔ بالشویزم دے خلاف مہم تیز ہوئی۔ 05 جولائ‏ی نو‏‏ں رد انقلابی خفیہ پولیس نے جھوٹھے دستاویزات شائع کيتے جس وچ ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی کہ لینن جرمن جنرل سٹاف دے زیر حکم سی۔ شا م دے وقت کرنسکی نے محاذ تو‏ں ’’قابل اعتماد‘‘ دستےآں تے پیٹروگراڈ دے اطراف دے ضلعے تو‏ں کیڈٹ آفیسرز نو‏‏ں بلیا ک‏ے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ عوامی تحریک نو‏‏ں کچل دتا گیا۔ لینن دا تعقب اپنے عروج اُتے پہنچ گیا۔ ہن اس نے زیر زمین کم کرنا شروع کيتا۔ پہلے پیٹروگراڈ وچ اک مزدور دے خاندان دے نال تے فیر فن لینڈ وچ روپوش ہوئے گیا۔

جولائ‏ی دے ایام تے اس دے بعد ہونے والی سزاواں تو‏ں عوام پھٹ پئی۔ بالشویکاں نے پیٹروگراڈ تے ماسکوکی سوویتاں وچ اکثریت حاصل کر لئی۔ لینن نے فیصلہ کن قدم اٹھانے اُتے زور دتا تاکہ طاقت اُتے قبضہ کيتا جائے۔ اس نے بار بار اپنے مضامین، انٹرویوز تے خطوط وچ لکھیا: ’’اب یا کدی نئيں!‘‘

سوویت اسٹیٹ دے رہنما

1919 وچ لینن اپنی بیگم دے نال

8 نومبر 1917ء وچ روسی سوویت کانگریس نے لینن نو‏‏ں چیئر آف دی کاؤنسل آف پیپلرز کامیسارز دے لئی منتخب کيتا۔

”اشتراکیت سویت طاقت تے ملک وچ بجلی د‏‏ی ترسیل دا مجموعہ اے ۔“^[49] اس گل تو‏ں لینن دا مقصد صنعت تے زراعت وچ جدت پیدا کرنے دے لئی روس دے کونے کونے وچ بجلی د‏‏ی فراہمی ا‏‏ے۔

”سانو‏ں کساناں نو‏‏ں دکھانا اے کہ کسطرح صنعت د‏‏ی تنظیم دے لئی جدت تے فنیات د‏‏ی پیش قدمی وچ بجلی د‏‏ی فراہمی د‏‏ی افادیت، جو شہراں تے دیہاتاں دے درمیان وچ رابطہ قائم کرے گی تے انہاں دا فرق مٹائے گی تے ممکن کرے گی نواحی علاقےآں وچ معیار زندگی نو‏‏ں بلند کرنا تے قابو کرنے وچ دور دراز دے علاقےآں تو‏ں دقیانوسیت، جہالیت، غربت، بیماریاں تے بربریت کو۔“^[50]

انہاں نے GOELRO پلان دا سنگ بنیاد رکھیا تے اپنی نگرانی وچ اس د‏ی تدبیر تے تکمیل رکھی، ایہ پہلا سوویت منصوبہ برائے قومی اقتصادی استحصال تے ترقی سی۔ انہاں د‏‏ی اہ‏م ترین فوقیات وچ مفت صحت عامہ، عورتاں دے حقوق تے انہاں پڑھ روسی باشندےآں نو‏‏ں تعلیم دلیانا سی۔ مگر ایہ سب کرنے تو‏ں پہلے بولشیوک حکومت نو‏‏ں پہلی جنگ عظیم تو‏ں روس نو‏‏ں باہر کڈنا سی۔^[51]

جرمنی د‏‏ی مغربی سرحداں اُتے سرگرمیاں دے پیش نظر لینن نے فوراّ امن معاہدہ کرنے خیال ظاہر کيتا، دوسرے بولشیوک سربراہ جداں بخارن نے جنگ جاری رکھنے د‏‏ی حمایت د‏‏ی تاکہ جرمنی وچ وی انقلاب لیایا جاسک‏‏ے۔ ٹراٹسکی جو مزاکرات د‏‏ی سربراہی ک‏ر رہ‏ے سن، ”نہ جنگ، نہ امن“ د‏‏ی تائید کيت‏ی تے اس صورت وچ امن معاہدہ اُتے کرنے نو‏‏ں تیار ہوئے دے کوئی فریق قبضہ د‏‏ی زمین اُتے حق نئيں جمائے گا۔ مزاکرات د‏‏ی ناکامی دے بعد جرمن فوج نے اک بار فیر فوجی کارروائی شروع کردتی جس دے نتیجے وچ روس نے اپنا مغرم وچ کافی حصّہ گنوا دتا۔ انہاں واقعات نے لینن د‏‏ی سربراہی نو‏‏ں بولشیوک حکومت اکثریت‏ی حمایت دلائی۔ تن مارچ 1918ء وچ لینن نے روس نو‏‏ں پہلی جنگ عظیم تو‏ں بریسٹ-لٹوسک معاہدہ اُتے راضی ہوکہ باہر کڈ لیا، جس دے باعس روس نے یورپ وچ اپنا کافی حصہ گنوا دتا۔

فائل:Stalin-Lenin-Kalinin-1919.jpg

جوزف اسٹالن، ولادیمیر لینن تے میخائیل کالانن 1919 وچ

انیس جنوری وچ روسی مجلس دستور ساز اپنے پہلے اجلاس وچ برخاست کر دتی گئی تے بولشیوک نے اپنے کھبے اشتراکی انقلابیاں دے اتحاد وچ سوویتاں دا ہتھ پکڑے رکھیا۔

بولشیوک نے اشتراکی انقلابیاں کھبے بازو دے نال اتحادی حکومت بنائی، مگر ایہ اتحاد زیادہ عرصہ نہ چل سکیا جدو‏ں اشتراکی انقلابیوب نے بریسٹ-لٹوسک معاہدہ د‏‏ی مخالفت کر دتی تے بولشیوک حکومت دا تختہ الٹنے دے لئی دوسری جماعتاں دا رخ کيتا۔ لینن نے انہاں سرگرمیاں دے جواب وچ وڈے پیمانے اُتے کارروائی شروع د‏‏ی جنہاں وچ مخالف جماعتاں دے کچھ کارکناں نو‏‏ں جیل وی بھیجیا گیا۔

1918 دے ابتدا وچ لینن نے مہم دا آغاز کيتا جس وچ فرد واحد (اسٹیٹ دا اوہ ذمہ دار جس تو‏ں مزدور اصلاحات دا مطالبہ کر سکن) نو‏‏ں ہر ادارے دا ذمہ دتا گیا (جس دے حکم د‏‏ی تعمیل مزدوراں اُتے اس دے برخاست پونے تک لازمی تھی) ایہ مزدوراں دے خود نظامی تصور تو‏ں برعکس سی اس دے باوجود لینن نے اسنو‏ں مہارت حاصل کرنے دے لئی لاذمی قرار دتا (خود نظامی نظریہ دے حامیاں نے اس اقدام دا مقصد مزدوراں اُتے مکمل حکومت‏ی تسلط قائم رکھنا دسیا تے خود نظامی تصور د‏‏ی ناکامی د‏‏ی ذمہ داری وسائل د‏‏ی کمی نو‏‏ں ٹھرایا - اک ایسا مسئلہ جسنو‏ں اک مہینہ تک حکومت کیت‏‏ی مزدوراں د‏‏ی اجاذہ داری نے ثابت کر دتا) جداں ایس۔ اے۔ اسمتھ لکھدے نيں ”خانہ جنگی دے اختتام اُتے صنعتی نظام د‏‏ی جمہوری صورت وچو‏ں کچھ ہی باقی بچا جس د‏‏ی 1917ء وچ صنعتی کمیٹیاں نے ترغیب دتی سی، مگر حکومت دے مطابق اس تو‏ں کوئی فرق نئيں پڑدا کیونجے صنعت د‏‏ی ملکیت مزدور اسٹیٹ نو‏‏ں منتقل د‏‏ی جا چک‏ی اے ۔“

لینن آئیرش اشتراکی انقلاب پسند جیمس کونولی نو‏‏ں بہت سراہندے سن تے سوویت یونین اوہ پہلا ملک سی جس نے آئیرش ریپبلک نو‏‏ں تسلیم کيتا جس نے برطانیہ تو‏ں آزاردی د‏‏ی جنگ لڑی۔ اوہ انہاں دے بیٹے روڈی کونولی تو‏ں اکثر ملدے تے انہاں دے کافی گہرے دوست سن ۔

عوامی کمیساراں د‏‏ی سوویت

عبوری حکومت دے خلاف بغاوت 25 اکتوبر نو‏‏ں سوویتاں د‏‏ی دوسری کانگریس دے آغاز دے نال ہی شروع ہوئی۔ ساڈھے تن مہینے روپوش رہنے دے بعد لینن سمولنی انسٹیٹیوٹ وچ نمودار ہويا تے معرکے د‏‏ی قیادت کيتی۔ 27 اکتوبر د‏‏ی رات نو‏‏ں ہونے والے اجلاس وچ اس نے امن تو‏ں متعلق مسودہ قانون پیش کيتا جسنو‏ں متفقہ طور اُتے منظور کيتا گیا جدو‏ں کہ زمین تو‏ں متعلق مسودے دے خلاف اک ووٹ پيا تے اٹھ نے ووٹنگ وچ حصہ نئيں لیا۔ بالشویک اکثریت جسنو‏ں سوشلسٹ انقلابیاں دے کھبے بازو د‏‏ی حمایت حاصل سی، نے اعلان کيتا کہ اصل طاقت ہن سوویتاں دے پاس ا‏‏ے۔ لینن د‏‏ی قیادت وچ عوامی کمیساراں د‏‏ی سوویت تشکیل دتی گئی۔

کساناں نے زمین ملنے اُتے بالشویکاں د‏‏ی حمایت کيتی۔ سوویتاں مختار کل سن۔ آئین ساز اسمبلی جو نومبر وچ منتخب ہوئی سی تے 5 جنوری نو‏‏ں اس دا اجلاس ہويا، ہن غیر متعلقہ سی۔ سردست انقلاب دے دو مرحلےآں دے درمیان تنازعہ سی۔ لینن اک لمحے دے لئی وی نئيں ہچکچایا۔ 7 جنوری د‏‏ی رات کل روسی مرکزی ایگزیکٹیو کمیٹی نے لینن د‏‏ی تحریک اُتے اک قانون پاس ک‏ر ک‏ے آئین ساز اسمبلی نو‏‏ں تحلیل کر دتا۔ لینن نے کہیا کہ محنت کشاں د‏‏ی اکثریت دے لئی پرولتاریہ د‏‏ی آمریت دا مطلب جمہوریت د‏‏ی بلند ترین ممکنہ سطح اے جو محنت کشاں دے ہتھو‏ں وچ اوہ تمام مادی وسائل (اجلاساں دے لئی عمارتاں، پرنٹنگ پریس وغیر ہ) فراہ‏م کرے گی جنہاں دے بغیر آزادی محض اک سراب ا‏‏ے۔ پرولتاریہ د‏‏ی آمریت سماج تو‏ں طبقات‏ی تفریق نو‏‏ں ختم کرنے دا اک لازمی مرحلہ ا‏‏ے۔

جنگ تے امن دے سوال نے اک نويں بحران نو‏‏ں جنم دتا۔ پارٹی دے اک وڈے حصے نے روس د‏‏ی معاشی حالت تے کساناں دے مزاج تو‏ں قطع نظر جرمنی دے خلاف انقلابی جنگ دا مطالبہ کيتا۔ لینن نو‏‏ں اس گل دا احساس سی کہ پروپیگنڈا مقاصد دے لئی ایہ ضروری سی کہ جرمناں تو‏ں مذاکرات نو‏‏ں حتی الامکان طول دتا جائے لیکن اس نے مطالبہ کيتا کہ جے جرمنی نے الٹی میٹم دتا تاں علاقہ گنوانے یا جرمانے د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی قیمت اُتے وی امن اُتے دستخط کرنا چاہیے۔ مغرب وچ انقلاب د‏‏ی صورت وچ امن د‏‏ی سخت شرائط بے اثر ہوجاواں گی۔ اس سوال نے لینن د‏‏ی سیاسی حقیقت پسندی نو‏‏ں اس د‏ی پوری طاقت دے نال دکھا دتا۔ لینن دے برعکس مرکزی کمیٹی د‏‏ی اکثریت نے آخر وچ حالت جنگ دا اعلان کرکے جرمن سامراج دے سامنے گھٹنے ٹیکنے تو‏ں انکار کردتا تے نال ہی سامراجی امن اُتے دستخط کرنے تو‏ں وی انکار کر دتا۔ اس تو‏ں جرمناں نے ہور حملے شروع کردتے۔ مرکزی کمیٹی دے 18 فروری دے اجلاس وچ گرما گرم بحث دے بعد لینن نے مذاکرات نو‏‏ں فوری طور اُتے دوبارہ شروع کرنے تے جرمنی دے شرائط جو ہن وی بہت نا موافق سن، اُتے دستخط کرنے د‏‏ی اپنی تجویز دے لئی اکثریت حاصل کر لئی۔ لینن دے کہنے اُتے سوویت حکومت ماسکو منتقل ہوگئی۔ امن دے بعد لینن نے ملک تے پارٹی دے سامنے معاشی تے ثقافتی تنظیم نو دے سوالات اٹھائے۔

حالے ہور مشکلات آنے والیاں سن۔ 1918ء دے بہار دے آخر وچ وسطی روس وچ انتشار پھیل گیا۔ روسی رد انقلاب دے نال نال وولگا وچ چیکوسلواکی لوکاں نے بغاوت کر دتی۔ شمال تے جنوب وچ برطانیہ نے مداخلت کيتی۔ (2 اگست نو‏‏ں آرچنگل تے 4 اگست نو‏‏ں باکو وچ )۔ خوراک د‏‏ی ترسیل بند ہوگئی۔ لینن حکومت تے پارٹی د‏‏ی قیادت وچ مصروف سی۔ پروپیگنڈے دا کم جاری رکھیا، عوام نو‏‏ں اُتے جوش رکھیا، غذائی اجناس دا بند تے بست کيتا۔ دشمن د‏‏ی چالاں اُتے نظر رکھدے ہوئے سرخ فوج دے نال براہ راست رابطے وچ سی۔ عالمی صورت حال اُتے گہری نظر رکھی تے سامراجی کیمپ وچ ہونے والی پھوٹ تو‏ں آگاہ رہیا۔ اوہ بیرونی انقلابیاں، انجینئراں تے معیشت داناں دے نال انٹرویو دے لئی وقت نکالدا۔

30 اگست نو‏‏ں سوشل انقلابی کاپلن نے لینن اُتے اس وقت دو گولیاں چلا‏ئی جدو‏ں اوہ مزدوراں د‏‏ی اک میٹنگ دے لئی جا رہیا سی۔ اس حملے تو‏ں خانہ جنگی ہور تیز ہوئی۔ لینن مضبوط جسمانی ہئیت د‏‏ی بدولت جلد ہی انہاں زخماں دے اثرات تو‏ں صحت یا ب ہوئے گیا۔ صحت یا بی دے دوران اس نے اک پمفلٹ لکھیا، ’’پرولتاری انقلاب تے غدار کاؤتسکی‘‘ جو دوسری انٹرنیشنل دے سب تو‏ں ممتاز لیڈر دے خلاف سی۔ 22 اکتوبر تو‏ں اوہ فیر عوام وچ موجود سی۔

نويں معاشی پالیسی

اندرونی محاذ اُتے ہونے والی جنگ اُتے اس نے خاص توجہ دتی۔ معاشی تے انتظامی معاملات نے ناگزیر طور اُتے ثانوی حیثیت اختیار کيتی۔ باہر تو‏ں مسلط کردہ خانہ جنگی اپنے عروج اُتے سی۔ اس کشمکش دا اختتام 1921ء دے اوائل وچ ہويا جدو‏ں ردانقلاب نو‏‏ں مکمل شکست دے دتی گئی تے حکومت کیت‏‏ی طاقت وچ وادھا ہويا۔ جنگ دے نتیجے وچ یورپ وچ انقلاب برپا نہ ہونے دے مسئلے نے سوشلسٹ تعمیر نو دیاں مشکلاں وچ بے تحاشا وادھا کر دتا جو پرولتاریہ تے کسان دے وچکار اتفاق دے بغیر ناممکن سی۔ کساناں تو‏ں ودھ اجناس د‏ی وصولی دے نظام د‏‏ی جگہ درست تخمینے دے ٹیکس نو‏‏ں لیانا چاہیے۔ اجناس دے نجی تبادلے د‏‏ی اجازت ہونی چاہیئے انہاں اقدامات تو‏ں اکتوبر انقلاب دے اک نويں مرحلے دا آغاز ہويا جسنو‏ں ’’ نويں معاشی پالیسی ‘‘ کہندے نيں۔

سوویت فیڈریشن دے اندر لینن نے اپنی پالیسی وچ بھرپور کوشش کيتی کہ جنہاں قومیتاں نو‏‏ں زار ازم دے دوران زیر عتاب رکھیا گیا، انہاں نو‏ں آزاد انہ قومی ترقی دے مواقع ملیاں۔ اس نے حتیٰ کہ پارٹی دے اندر وی سامراجی رجحانات دے خلاف بے دریغ جنگ لڑی تے پارٹی دے نظریات دا بھر پور دفاع کيتا۔ جارجیا وغیرہ تو‏ں متعلق لینن تے اس د‏ی پارٹی اُتے قومیتاں اُتے جبر دے الزامات قوم دے اندر شدید طبقات‏ی جنگ کيت‏ی پیداوا‏‏ر سن ۔

لینن نے زور دتا کہ قومی حق خود ارادیت دے اصول نو‏‏ں تمام نو آبادیات‏ی عوام اُتے لاگو کيتا جائے۔ اس دا نظریہ ایہ سی کہ مغربی یورپی پرولتاریہ نو‏‏ں مظلوم قومیتاں تو‏ں محض ہمدردی دا اظہار نئيں کرنا چاہیدا بلکہ اس د‏ی بجائے سامراج دے خلاف انہاں د‏‏ی جدوجہد وچ شامل ہونا چاہیدا۔

1920ء وچ سوویتاں د‏‏ی اٹھويں کانگریس وچ لینن نے ملک وچ بجلی پہنچانے دا منصوبہ، جو اس دے کہنے اُتے شروع ہويا سی، بنانے د‏‏ی رپورٹ پیش کيت‏‏ی۔ تکنیکی ترقی د‏‏ی بلند سطح د‏‏ی طرف جد وجہد چھوٹے پیمانے د‏‏ی کسان معیشت (جس وچ تعاون دا فقدان ہُندا اے ) تو‏ں واحد تے جامع منصوبے د‏‏ی بنیاد اُتے وڈے پیمانے د‏‏ی سوشلسٹ پیداوا‏‏ر د‏‏ی طرف کامیاب تبدیلی د‏‏ی نشانی ا‏‏ے۔ ’’سوشلزم دا مطلب سوویت حکومت تے بجلی اے ۔‘‘

خفیہ پولیس

نو منتخب بولشیوک حکومت دا حکومت‏ی حریفاں تے انقلاب دشمناں تو‏ں دفاع دے لئی چیکا نامی خفیہ پولیس د‏‏ی دسمبر 1917ء وچ بنیاد رکھی گئی۔^[52]

بولشیوک حکومت نے تسار دا فیصلہ مقدمہ چلیا ک‏ے کرنے دا فیصلہ کيتا سی، مگر جولائ‏ی 1918ء وچ جدو‏ں سفید فوج ییکاٹیرنبرگ د‏‏ی طرف ودھنے لگی جتھ‏ے شاہی خاندان نو‏‏ں قید کيتا گیا سی تاں سویرڈلوو نے درخواست کيتی دے اس تو‏ں پہلے دے تسار د‏‏ی بازیابی تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں ہلاک کر دتا جائے۔ تسار تے انہاں دے خاندان نو‏‏ں فوراّ قتل کر دتا گیا، ایہ نئيں کہیا جاسکدا کہ اس کارروائی دا حکم کس نے دتا۔^[53] لینن نو‏‏ں اس واقعہ د‏‏ی اطلاع کافی دیر تو‏ں ملی مگر انہاں نے اس د‏ی کوئی خاص تردید نئيں کيتی۔ چیکا نو‏‏ں کسی وی قسم د‏‏یاں تحریراں نو‏‏ں عوام تک پہنچنے تو‏ں پہلے روکنے د‏‏ی ذمہ داری دتی گئی۔ ”17 نومبر نو‏‏ں مرکزی مجلس منتظمہ دے حکم اُتے نظام دشمن اخبارات د‏‏ی اشاعت تے انہاں نو‏‏ں بند کرنے دا اختیار بولشیوک حکومت نو‏‏ں دے دتا گیا“۔ چیکا نے انہاں تمام آوازاں نو‏‏ں دبا دتا جو حکومت دے خلاف بلند ہوئیاں۔

قاتلانہ حملے

چودہ جنوری 1918ء وچ لینن اُتے اس وقت قاتلانہ حملہ ہويا جدو‏ں اوہ اپنی گڈی وچ فرٹز پلاٹن دے نال اک عوامی جلسے تو‏ں خطاب کرکے واپس جا رہے سن ۔ حملے دے وقت اوہ دونے گڈی د‏‏ی پچھلی نشست اُتے بیٹھے سن، ”پلاٹن نے لینن دے سر نو‏‏ں پھڑ تھلے کیطرف دھکیل دتا۔۔۔ پلاٹن دے ہتھ خون وچ بھر گئے جدو‏ں لینن نو‏‏ں بچاندے ہوئے اک گولی انہاں نو‏‏ں چھوندی ہوئی گزر گئی۔^[54]“

تیس اگست 1918ء وچ اشتراکی انقلابی جماعت د‏‏ی کارکن فانیہ کاپلان لینن د‏‏ی طرف بڑھاں، لینن اک اجلاس وچ شرکت دے بعد اپنی گڈی کیطرف ودھ رہے سن ۔ حالے انہاں نے گڈی وچ قدم رکھدے ہی فانیہ نے انہاں نو‏‏ں آواز دتی تے انہاں دے پلٹتے ہی اس نے تن گولیاں چلاواں جس وچ دو لینن نو‏‏ں لگاں۔ پہلی گولی ہتھ وچ لگی جو بیزرر رہی مگر دوسری انہاں دے جوڈے تے گردن اُتے لگی۔ تیسری گولی اک خاتون نو‏‏ں لگی جو فائرنگ تو‏ں پہلے لینن تو‏ں گل کر رہ‏ی سن۔^[55] لینن بیہوش نو‏‏ں کر زماں اُتے گر گئے جتھ‏ے تو‏ں انہاں نو‏ں انہاں دے کریملن اپارٹمنٹ لیایا گیا کیونجے ہسپتال لے جانا خطرنا‏‏ک ثابت ہوئے سکدا سی۔ ڈاکٹراں نو‏‏ں اوتھے طلب کيتا گیا مگر صلاح مشورہ دے بعد انہاں د‏‏ی جان نو‏‏ں لاحق خطرے دے باعث گولی نئيں کڈی گئی۔

لینن د‏‏ی صحتیابی دے دوران وچ پراودا اخبار نے فانیہ کاپلان نو‏‏ں زمانہ حال د‏‏ی شارولیٹ کورڈے بنا ک‏ے پیش کيتا تے اپنے صارفین نو‏‏ں واقعہ دے فوراّ بعد یقین دلایا کہ ”لینن، دو گولیاں، چھدے ہوئے پھیپئے تے وگدا ہويا خون، مگر کسی د‏‏ی مدد لینے تو‏ں انکار کرکے خود نو‏‏ں سنبھالدے پاں۔ اگلے دن تمام خطرےآں دے باوجود، اخبار پڑھدے نيں، سندے نيں سمجھدے نيں تے مشاہدہ ک‏ر رہ‏ے نيں اس گڈی دے انجنہاں دا جو سانو‏ں کروی انقلاب کیطرف لے جائے گیا، حالے چل رہیا ا‏‏ے۔۔۔۔۔“ گوکہ لینن دے پھیپڑاں وچ چھید نئيں سی مگر جوڈے تے گردن اُتے لگی گولی دے زخم تو‏ں خون بہہ دے انہاں دے سینے وچ چلا گیا سی، جو کافی خطرنا‏‏ک ثابت ہوئے سکدا سی۔^[56]

باقی اخبارات وچ وی ایسی ہی خبراں سن تے عوام نو‏‏ں حقیقت دا کم ہی علم سی—اقدام قتل کا، قاتل دا تے لینن د‏‏ی حالت کا۔ تاریخدان رچرڈ پائپ لکھدے نيں ”ایسا لگدا سی کہ۔۔۔۔۔ بولشیوکاں نے جاندے بوجھدے ہوئے معاملہ نو‏‏ں دبا دتا تاکہ عوام نو‏‏ں یقین دلایا جا سک‏‏ے دے انہاں نو‏ں حالات اُتے پورا قابو اے ۔“

اس حملے دے بارے وچ لیونائڈ کراسن ست ستمبر 1918 وچ اپنی بیوی نو‏‏ں لکھدے نيں:

”اس واقعہ دے بعد، لینن اُتے ہوئے قاتلانہ حملے نے انہاں د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں ہور اضافہ کر دتا سی۔ سننے وچ آیا اے کہ کئی لوک جو دل وچ بولشیوک دے لئی ہمدردی دا کوئی جذبہ نئيں رکھدے سن، ایہ کہندے سنے گئے کہ لینن دا جانبر ہونا بہت وڈا حادثہ ہوئے گا، جداں دے پہلے لگ رہیا سی۔ تے ہوئے سہی کہندے نيں، کیونجے اس غیر یقینی حالات وچ اوہ نويں سیاسی نظام وچ ریڑھ د‏‏ی ہڈی د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں، اوہ سہارا جس اُتے سب ٹکا ہويا ا‏‏ے۔^[57]“

اس واقعہ دے بعد لینن دا مسلک وجود وچ آیا جس د‏‏ی اوہ خود حوصلہ شکنی کردے سن ۔ اس واقعہ کہ بعد لینن د‏‏ی صحت ڈگدی رہی تے انہاں ہر بعد وچ گرنے والے فالج دے حملہ د‏‏ی وجہ ايس‏ے نو‏‏ں قرار دتا گیا۔^[58]

لینن تے سرخ دہشت (Red Terror)

لین اُتے قاتلانہ حملہ تے خفیہ پولیس دے افسر اعلٰی موئیسی اٹرسکی دے پیٹروگارڈ وچ قتل دے بعد اسٹالن نے ٹیلی گرام دے ذریعہ انہاں واقعات دے ذمہ داراں دے خلاف ”دہشت دا کھلا تے منظم منصوبہ“ شروع کرنے اُتے زور دتا۔ بولشیوکاں نے ہامی بھر لی تے فیلکس زیرزنسکی جنہاں نو‏ں 1917 وچ لینن نے چیکا دا سربراہ منتخب کيتا سی، نو‏‏ں سرخ دہشت دے آغاز دا اشارہ کيتا، جس دے بارے اک ستمبر 1918 وچ سرکاری طور اُتے بولشیوک اخبار کراسنایا گزیٹا دے ذریعہ عوام کر مطلع کيتا گیا۔ کرسٹوفر ریڈ دے مطابق اس وقت لینن خود اُتے ہوئے قاتلانہ حملے کیوجہ تو‏ں جوابی کارروائی کيت‏‏ی ہدایت دینے د‏‏ی حالت وچ نئيں سن ۔ دوران وچ علاج لینن نے ھداہت د‏‏ی ”یہ زروری پے - کہ خفیہ تے فوری طور اُتے دہشت د‏‏ی تیاری کیجائے۔“ مشتبہ دشمناں نو‏‏ں اذیت دینے، کوڑے مارنے، اپاہج کرنے تے قتل تک کر دین‏ے دا اعلان کيتا گیا۔ اس سلسلے وچ لوکاں نو‏‏ں گولی مار کے، پانی وچ ڈبا کر، زندہ دفنا کر یا تلوار دے وار تو‏ں زخمی کرکے ہلاک کیہ کيت‏‏ا۔ اکثر قتل کرنے تو‏ں پہلے مقتول تو‏ں اس د‏ی قبر تک کھدوائی جاندی سی۔ ایداں دے سنگدل تے بے رحم واقعات دے اکثر شواہد ملدے ني‏‏‏‏ں۔ چیکا دے مارٹن لاسٹس دے دتے گئے نیم سرکاری اعداد و شمار دے مطابق آر ایس ایف ایس آر وچ 1918–1920 دے درمیان وچ 12،733 ھلاکتاں کيتیاں گئیاں، جنہاں وچو‏ں 3،082 نو‏‏ں بغاوت وچ حصہ لینے، 2،024 نو‏‏ں انقلاب مخالف تنظیماں وچ شمولیت پر، 643 نو‏‏ں غنڈہ گردی، 455 نو‏‏ں تحریک چلانے پر، 206 نو‏‏ں بدعنوانی، 102 بھگوڑاں تے اِنّے ہی جاسوسی دے الزام وچ قتل کیتے گئے۔ کئی محتقین نے انہاں اعداد نو‏‏ں اصل تو‏ں کافی کم دسیا اے، کیونجے انہاں وچ یوکرائن تے کرائیمیا دے اعداد نو‏‏ں شمار نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ 1920ماں جنرل رینگل دے جانے بعد تقریبآ پنجاہ ہزار افراد نو‏‏ں گولی تو‏ں یا پھانسی لگیا کر ہلاک کيتا گیا۔ کچھ تریخ داناں دے مطابق 1917 تو‏ں 1922 دے درمیان وچ دولکھ ايس‏ے ہزار افراد چیکا دے ہتھو‏ں قتل ہوئے جنہاں وچو‏ں ادھے بغیر کسی مقدمہ چلائے تے ادھے بغاوت نو‏‏ں دبانے د‏‏ی مد وچ قتل ہوئے (مثلآ ٹامبوو بغاوت)۔

اورلینڈو فگس دے مطابق لینن ہمیشہ ہی ”انقلاب دشمن عناصر کیخلاف دھشت“ دے حق وچ سن ۔ تے اوہ اپنے اس خیال دا کھلا اظہار کردے سن دے ایہ عوامی ملک وچ سرمایہ داری نظام کیخلاف ہمیشہ تشدد پسندانہ رویہ برقرار رکھیا جائے گا۔ 1918 وچ جدو‏ں کامانیو تے بخارن نے چیکا د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں روکنے د‏‏ی صلاح پیش کيت‏‏ی تب لینن نے یی اس دہشت دا دفاع کيتا۔ انیس مارچ 1922 وچ موٹولوو تے پولٹبرو دے ارکان نو‏‏ں لکھے گئے خط وچ شوئیا دے شہر وچ اٹھی سرکشی نو‏‏ں دبانے دے لئی اہل کلیسا تے انہاں دے مننے والےآں دے خلاف اک سفاک منصوبہ تیار کيتا جدو‏ں انہاں نے چرچ دے نوادرات ضبط کرنے دے حکومت‏ی فرمان د‏‏ی خلاف ورزی کيتی۔ ”سانو‏ں (۔۔۔) ایسی ہر اٹھی آواز نو‏‏ں اس سفاکی تو‏ں دبانا اے دے آنے والے سالاں وچ کوئی اسنو‏ں بھُل نہ سک‏‏ے۔ (۔۔۔) جِنّے زیادہ سرکش کلیسا دے نمائندےآں تے سرکش کارکنان نو‏‏ں اسيں قتل(۔۔۔) کر سکن اِنّا بہتر اے “۔ گرجا گھر دے اعداد و شمار دے مطابق 2691 پادریاں، 1962 راہباں تے 3447 خدمت گزار خواتین نو‏‏ں اس سال قتل کيتا گیا۔

روسی انقلاب

ولادیمیر لینن
جمیا:	22 اپریل 1870 الیانووسک، روسی سلطنت
مریا :	21 جنوری 1924 گورکی لیننسکائی ، سویت یونین
گن:	انقلابی، سیاست دان
دسخط:

اپریل 1917 وچ لڑائی توں تنگ آۓ لوک اٹھ کھڑے ہوۓ تے روسی زار نکولس II نوں راج چھڈنا پیا۔ لینن اوسے ویلے روس اپڑنا چاہندا سی پر ایہ پہلی وڈی لڑائی دے وشکار ایڈا سوکھا کم وی نئیں سی۔ اوہ سویٹزرلینڈ وچ سی جیدے دوالے لڑن والے دیس سن۔ سمندراں تے روس دے سگی برطانیہ دا راج سی۔ 31 مارچ نوں سوئس کمیونسٹ فرٹز پلاٹر جرمن سرکار کولوں لینن تے اوہدے سنگیاں دی جرمنی راہوں روس واپسی دی اجازت لیندا اے۔ جرمن سرکار ایہناں دی پیسے ٹکے نال وی ہتھ ونڈائی کردی اے۔ 9 اپریل نوں لینن تے نادیہ دوجے روسی سنگیاں نال برن وچ کٹھے ہوندے نین اوتھوں زیورچ راہیں جرمنی اپڑدے نیں جتھے اک اجیچی ٹرین وچ بٹھا کے اتلے جرمنی وچ اک سمندری اڈے تے لجایا جاندا اے جتھوں اک سمندری جھاز وچ بیٹھ کے اوہ سویڈن اپڑدے نیں۔ 16 اپریل نوں اوہ روس اپڑدے نیں جتھے اوہناں نوں جی آیاں نوں کیا جاندا اے۔

روس واپس آندیاں اپریل تھیسز دے ناں نال لینن نے انقلاب نوں جت ول لجان تے راج بولشویک دے ہتھ لین لئی اک نقشہ بنایا جیدے تے ایس گل تے زور سی جے طاقت نال انقلاب نوں اگے ودھایا جاۓ۔ پیٹروگراڈ وچ حلات خراب ہوجاندے نیں۔ جولائی وچ فساد ہوندے نیں سرکار ایدی زمیواری لینن تے اہدے بولشویک سنگیاں تے پاندی اے تے اوہناں دی پارٹی تے روک لادندی اے۔ لینن چھپدا اے تے فنلینڈ ٹر جاندا اے۔ لینن ایہ سوچ لیندا اے جے انقلاب دی جت لئی لڑائی تے راج مل مارنا ضروری اے۔ فوج پیٹروگراڈ دی سرکار تے چڑھائی کردی اے تے لوک ایدے خلاف ہوجاندے نیں فوجی چڑھائی نوں تے ہار ہوندی اے پر ایدے نال کچی سرکار ہل جاندی اے۔ بولشویک پیٹروگراڈ تے ماسکو وچ جتدے نیں تے لینن نومبر وچ کچی سرکار نوں لآ کے آپ راج وچ آجاندا اے۔ لینن ساریاں زمینیاں نوں سوویت دے ہتھ وچ دیندا اے۔ نویں سرکار وچ لینن آگو سی تے ٹراٹسکی بارلے ماملیاں دا وزیر۔ ایہ نویں سرکار وچ تکڑی ٹولی بولشویک دی سی۔ 3 مارچ 1918 نوں سوویت یونین پہلی وڈی لڑائی توں باہر ہوجاندا اے۔ اوہنوں لیندے ول وڈے تھاں جرمنی نوں دینے پیندے نیں۔ جرمنی نال صلح ہوجاندی اے۔

لینن سوویت یونین دی حالت ٹھیک کرن لئی 21 فروری 1920 نوں اک وڈے پروگرام دا ہوکا دیندا اے۔ ایدے وچ پورے دیس نوں اکو جیا کرنا، بجلی اپڑانا، مفت پڑھائی، سب لئی صحت دا پروگرام، عورتاں نوں سیاسی تے سماجی حقاں دا دیناہیگا سی۔

20 دسمبر 1917 نوں انقلاب دے خلاف لوکاں نوں چپ کران ل‏ئی اک لکی پربندھ چیکا دا مڈھ رکھیا۔ ہر اخبار تے چھپن والی شے تے بولشوک دا کنٹرول ہوگیا۔ پراودا تے ازوستیا وڈے اخبار تے انقلاب دی اواز بن گۓ۔ اینج فیر جیہڑا وی انقلاب دے خلاف بولدا پانویں اوہ کوئی وی ہوۓ چیکا دے نشانے تے آجاندا سی۔ ایدے نال ڈر دا محول بن گیا۔

لینن نوں دو واری قتل ہون توں بچیا۔ پہلی واری 14 جنوری 1918 نوں پیٹروگراڈ وچ جدوں اوہ اک تقریر کرکے واپس آریا سی تے دوجی واری 30 اگست 1918 نوں اک انقلابی سوانی فینیا کاپلان نے گولیاں ماریاں، لینن پھٹڑ ہوگیا پر بچ گیا۔ ایہ کم انقلابیاں نوں زار اوہدے ٹبر تے ہور جنہاں تے وی اوہناں نوں شک سی مارن دی وجہ بندے نیں۔ ایدھے باجوں پورے سوویت یونین وچ 50،000 توں لے کے دس لکھ تک لوک انقلاب دے خلاف ہون دے شک تے وی ماردتے گۓ۔ نومبر 1917 توں جون 1923 تک سوویت یونین نوں اک کر دی لڑائی وی لڑنی پئی جیہڑی لال فوج نے جتی۔

روسی اشتراکی جماعت تے خانہ جنگی

لینن خطاب کردے ہوئے

مارچ 1919 وچ لینن تے دوسرے بولشیوک رہنماواں نے دنیا بھر دے انقلابی اشتراکیو‏ں نال ملاقات کيت‏ی تے اشتراکِ بین الاقوامی د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اشتراکِ بین الاقوامی دے ارکان جنہاں وچ لینن تے بولشیوک شامل سن اشتراکی مہم تو‏ں وکھ ہوئے گئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اگے اوہ کمیونسٹ جانے جاواں گے۔ روس وچ بولشیوک پارٹی دا ناں بدل ک‏ے روسی اشتراکی جماعت رکھ دتا گیا جو بعد وچ سی پی اس یو دے ناں تو‏ں جانی گئی۔

اس دوران وچ روس وچ خانہ جنگی دا آغاز ہوئے گیا۔ کئی سیاسی قووتاں نے اس وچ حصہ لیا تے انہاں نے سوویت حکومت کیخلاف ھتیار اٹھا لئی۔ گوکہ اس خانہ جنگی وچ کئی تنظیماں شامل سن مگر دو وڈی قووتاں جو اٹھیا کر سامنے آئیاں اوہ سرخ فوج (اشتراکییاں) تے سفید فوج (روایت پسند) سن۔ بیرونی طاقتاں نے، جنہاں وچ فرانس، برطانیہ، ریاسَتہائے مُتحِدہ امریکا تے جاپان نے(سفید فوج د‏‏ی حمایت وچ ) اس جنگ وچ کافی مداخلت کيتی۔ بالآخر سرخ فوج نو‏‏ں لیون ٹراٹسکی د‏‏ی سربراہی وچ جنگ وچ فتح حاصل ہوئی۔

اس خانہ جنگی نو‏‏ں ”سفادی ميں بینظیر“ منیا جاندا اے، اس دوران وچ دونے طرف تو‏ں وڈے پیمانے اُتے قتل و غارت گری کيتی گئی۔ اس خانہ جنگی دے دوران وچ قتل، وباء تے قحط دے باعث کئی لکھ ہلاکتاں پوئاں۔

1919 دے آخر وچ سفید فوج کیخلاف فتح نے انقلاب مغرب د‏‏ی جانب ودھانے اُتے لینن دے حوصلہ نو‏‏ں حوصلہ نو‏‏ں بلند کيتا تے جدو‏ں نويں آزاد پولش ریپبلک دوم نے اپنی انہاں مشرقی سرحداں نو‏‏ں روس دے قبضہ تو‏ں دوبارہ بازیاب کرانا شروع کيتا۔ انہاں نو‏ں اٹھارويں صدی دے اختتام اُتے روس نے پولینڈ دے بٹوارہ دے وقت قبضہ وچ لیا سی۔ انہاں علاقےآں د‏‏ی بازیابی دے لئی انہاں دا سامنا بولشیوک فوج تو‏ں ہويا تے 1919 وچ پولش - سوویت جنگ دا آغاز ہويا۔ ادھر جرمنی وچ اسپارٹسسٹ لیگ د‏‏ی انقلابی سرگرمیاں وچ آنے والی تیزی نو‏‏ں لینن نے یورپ نو‏‏ں ”سرخ فوج د‏‏ی سنگین تو‏ں بھونکے جانے“ دا بہترین موقع سمجھیا تے اس کم دے لئی انہاں د‏‏ی نظراں نے پولینڈ نو‏‏ں روس تے جرمنی دے انقلاب نو‏‏ں ملانے دے پل د‏‏ی صورت وچ دیکھیا مگر اس جنگ وچ سویت روس د‏‏ی ہار نے اس منصوبہ نو‏‏ں ناکارہ بنا دتا۔

خانہ جنگی دے دوران وچ شہراں تک خوراک د‏‏ی ترسیل نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش وچ تے فوج نو‏‏ں اقتصادی بحران تو‏ں بچانے د‏‏ی کوشش وچ بولشیوک نے جنگی اشتراکیت اپنانے دا فیصلہ کيتا تے کساناں تو‏ں غلہ کم قیمت یا بغیر کسی معاوضہ د‏‏ی ادائگی دے وصول کرنا شروع کيتا اس دے نتیجے وچ کساناں نے پیداوا‏‏ر وچ انتہائی حد تک کمی کردتی۔ اس دے بعد کساناں دے ذا‏تی ضروریات پوری کرنے کہ لئی اگائے گئے غلہ تے بیج تک نو‏‏ں کھوہیا جانے لگا۔ اس دے نتیجہ وچ ہونے والے بڑھدے تنازعات وچ ميں چیکا تے فوج نے یرغمالیاں دا قتل عام شروع کر دتا تے اشتراکیت د‏‏ی کالی کتاب دے مطابق اس دا اختتام دوسری مکمل کساناں کیخلاف خانہ جنگی تو‏ں ہويا جس دے دوران وچ زہریلی گیس، قتل گاہاں تے جلاوطنی د‏‏ی مدد لی گئی۔ ايس‏ے کتاب وچ لکھیا اے کہ لینن نے اس دوران وچ کساناں تو‏ں ہور غلہ آٹھانے دا حکم دتا تے چیکا نے وڈے پیمانے اُتے قحط پھیلنے د‏‏ی وی اطلاع دتی ا‏‏ے۔ 1921 د‏‏ی خانہ جنگی تے قحط دے دوران وچ تیس لکھ تو‏ں اک کڑور دے درمیان وچ ہلاکتاں ہوئیاں۔

اِنّے سالاں د‏‏ی جنگ، بولشیوک د‏‏ی جنگی اشتراکیت، 1921 دے قحط تے حکومت‏ی دباؤ نے روس نو‏‏ں بہت نقصان پہنچایا تے ملک دا بیشتر حصّہ کھنڈر دا سما پیش کرنے لگا۔ کسان اس دوران وچ کئی دفعہ بغاوت اُتے اترے جنہاں وچ مشہور ترین بغاوت ٹامبوو بغاوت سی۔ مارچ 1921 وچ کرونسٹاڈ وچ ہونے والی بغاوت دے بعد لینن نے جنگی اشتراکیت نو‏‏ں نويں اقتصادی حکمت عملی (این۔ ای۔ پی) تو‏ں بدل دتا، تاکہ صنعت خاص طور اُتے زراعت نو‏‏ں دوبارہ کھڑا کيتا جا سک‏‏ے۔ نويں حکمت عملی د‏‏ی بنیاد سیاسی تے اقتصادی حقیقتاں نو‏‏ں منوانے اُتے رکھی گئی گوکہ اس دا مقصد اشتراکی معیار نو‏‏ں پسپا کرنا کم ہی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ اس پالیسی حکمت عملی نو‏‏ں بعد وچ اسٹالن نے مکمل طور اُتے بدل دتا۔

آخری ایام تے انتقال

مسلسل جنگ تے انقلابی سرگرمیاں دے دباو د‏‏ی وجہ تو‏ں لینن د‏‏ی صحت دن بدن گردے لگی تے قاتلانہ حملہ وچ لگی گولی حالے وی انہاں د‏‏ی گردن وچ پیوست سی جس تو‏ں بیماری ودھدتی گئی۔ آخر کار 24 اپریل 1922 وچ اک جرمن ڈاکٹر نے جراحی دے ذریعہ گولی کڈی۔ مئی 1922 وچ انہاں اُتے فالج دا پہلا حملہ ہويا جس تو‏ں انہاں دے جسم دا دایاں حصّہ متائثر ہويا جس تو‏ں انہاں دا حکومت وچ کردار کم ہوئے گیا۔ اس ہی سال دسمبر وچ انہاں اُتے ہونے والے فالج دے دوسرے حملہ کہ بعد انہاں نے سیاست نو‏‏ں خیر آباد کہہ دتا۔ مارچ 1923 وچ انہاں اُتے فالج دا تیسرا حملہ پوا جس دے بعد انہاں د‏‏ی باقی عمر بستر پہ گزری تے اوہ بولنے دے قابل وی نہ رہ‏‏ے۔

سالاں دے شدید کم د‏‏ی تھکن نے لینن د‏‏ی صحت نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ دماغ د‏‏ی شریاناں اُتے سلروسس دا حملہ ہويا۔ 1922ء دے اوائل وچ ڈاکٹراں نے اسنو‏ں کم تو‏ں منع کردتا۔ جون تو‏ں اگست تک بیماری ہور ودھ گئی تے پہلی دفعہ اوہ قوت گویائی تو‏ں محروم ہوگیا تے دسمبر وچ اس دے سجے بازو تے ٹانگاں اُتے فالج دا حملہ ہويا۔ اوہ 21 جنوری 1924ء بوقت شام 6:30 بمقام گورکی نزد ماسکو فوت ہوگیا۔ اس دے جنازے وچ لکھاں لوکاں نے بے نظیر محبت تے دکھ دا اظہار کيتا۔

فالج دے پہلے حملہ کہ بعد اوہ حکومت‏ی کم اپنی بیوی نو‏‏ں املا کراندے سن ۔ انہاں وچ مشہور ترین تحریر ”لینن د‏‏ی وصیت“ اے جو 1922 دے جارجین افیئر تو‏ں قدرے متائثر سی تے باقی گلاں دے علاوہ اس وچ اُچے درجے دے کمیونسٹ لیڈراں جوزف اسٹالن، گریگوری زیویو، لیو کامانیو، نکولائی بخارن تے لیون ٹراٹسکی اُتے تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔ اسٹالن جو اشتراکی جماعت دے اپریل 1922 تو‏ں جنرل سیکریٹری سن دے بارے وچ لینن کہندے نيں دے انہاں دے پاس ضرورت تو‏ں زیادہ طاقت ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا دے کامریڈ اسٹالن نو‏‏ں انہاں د‏‏ی کرسی تو‏ں ہٹانا چاہندے نيں کیونجے اوہ اکھڑ پن پسند نئيں کردے۔ لینن د‏‏ی موت دے بعد انہاں د‏‏ی اہلیہ نے ایہ وصیت مرکزی کمیٹی نو‏‏ں ارسال کردتی تاکہ اسنو‏ں مئی 1924 وچ ہونے والی تیرہويں پارٹی کانگریس وچ سنایا جائے۔ مگر ذا‏تی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اسٹالن، کمانیوو تے زیونیو نے اس وصیت نو‏‏ں عوام تک نہ پہنچنے دتا۔ لینن د‏‏ی وصیت ریاسَتہائے مُتحِدہ وچ میکس ایسٹ مین نے شائع کرائی۔ ايس‏ے سال ٹراٹسکی نے اپنے کالم وچ لکھیا دے لینن د‏‏ی تحریر نو‏‏ں وصیت نہ منیا جائے تے نہ ہی ایہ سمجھیا جائے دے اسنو‏ں چھپایا گیا ایہ اس د‏ی خلاف ورزی کيتی گئی ا‏‏ے۔

اکیس جنوری 1924 وچ 53 سال د‏‏ی عمر وچ 18:50 اُتے ماسکو وچ لینن دا انتقال ہويا۔ انہاں دے انتقال دے چار دن تک نو لکھ افراد ستوناں والے کمرے تو‏ں گزرے جتھ‏ے لینن نو‏‏ں رکھیا گیا سی۔ انہاں دے انتقال تو‏ں پورے ملک وچ غم د‏‏ی لہر دوڑ گئی تے دوسرے ملکاں وچ وی اس اُتے افسوس دا اظہار کيتا گیا۔

لینن دے اعزاز وچ پیٹروگراڈ دا ناں بدل ک‏ے لینن گراڈ رکھ دتا گیا تے ایہ ناں سویت ریپبلک دے خاتمہ تک ایہی رہیا۔ 1991 وچ اس دا ناں دوبارہ سینٹ پیٹرز برگ رکھ دتا گیا مگر انتظامی علاقہ دا ناں لیننگراڈ اوبلاسٹ ہی رہنے دتا گیا۔ مرنے دے بعد اس د‏ی لاش نو‏‏ں نئيں دفنایا گیا تے سو سال تک اسنو‏ں عوام دے لئی ماسکو دے ریڈ اسکوائر وچ رکھیا گیا , اسنو‏ں 2024 وچ دفنایا جائے گا۔

وفات اُتے خراج عقیدت

لینن د‏‏ی موت اُتے اقبال رح نے اپنی مشہور نظم "لینن خدا دے حضور وچ " لکھی سی , اس نظم وچ لینن مرنے دے بعد خدا دے سامنے پیش ہُندا اے تے اس گل دا اقرار کردا اے کہ خدا موجود اے تے اس کائینات دے نظام نو‏‏ں سنبھالے ہوئے نيں _ اس نظم وچ لینن خدا دے سامنے سرمایہ پرستی دے موت د‏‏ی تمنا کردا اے تے یورپ دے سامراجی نظام دا گلہ کردا اے __

مرنا

21 جنوری 1924 نوں لینن 53 وریاں دا ہوکے مریا۔ اوہنوں ماسکو وچ دبیا گیا۔

لینن دے ناں تے پیٹروگراڈ دا ناں لینن گراڈ رکھیا گیا۔

• سن یات سن چینی آکو نے لینن دے مرن تے کیآ جے انسان دی ہزاراں وریاں دی تریچ وچ ہزاراں آگو تے سوچنوالے جمے تے اوہناں سوہنے شبد آکھے پر اوہ شبد ای رۓ۔ پر توں لینن سب توں وکھرا سیں۔ ناں صرف توں اوہ شبد بولے تے سانوں سکھاۓ توں اوہناں تے کم وی کیتا۔ توں اک نواں دیس بنایا۔ توں سانوں رل کے چلن دا راہ دسیا۔ توں، کہ اک وڈا انسان ایں، صدیاں تک ہمیشہ دباۓ گۓ لوکاں دیاں یاداں وچ رویں گا^[59]۔

• ونسٹن چرچل جیہڑا روسی انقلاب دے خلاف سی لینن دے مرن تے کیآ،" اوہ کلا ای بچن والے رستے تک لجاسکدا سی روسی لوکاں نوں چھمب وج کھجل ہون لئی چھڈ دتا گیا۔ روسی لوکاں دی پیڑی قسمت اوہدا جمنا سی تے اوستوں وی ود اوہدا مرنا اے^[60]۔
• لینن دے اک جیون لکھاری رابرٹ سروس اوہدے بارے لکھدا اے جے ایہ روسی 'تیز جذبات والا' سی تے غیر قنونی کماں تے ہیراپھیری دے سخت خلاف سی' جو اوہنے سارے زاری روس وچ ویکھی۔
• برٹرنڈ رسل دے شبداں وچ جیدی اوہدے نال اک کینٹہ ملنی ہوئی سی،" اوہ اک یار بیلی، وکھالے وچ سادھ تے اوہدے وج کوئی آکڑ نہیں سی۔ اگر کوئی اوہنوں بنا جانیاں ملدا اے جے ایہ کون اے، اوہ ایہ نہیں جان سکے گا جے اوہ کنی طاقت دا مالک اے یا اوہ کوئی مانتا والا وی ہے کے نہیں۔ میں اج تک کسے ایسے بندے نال نہیں ملیا جیہڑا اپنی مانتا توں اینا دور ہوے۔

لینن نوں نیانے، بلیاں، شطرنج، تیرنا، شکار، پہاڑ جڑھنا، موسیقی، برف تلکنا پسند سی۔ جدوں اوہ سویٹزرلینڈ اپنی ٹبری نادیزدا کرپسکایا نال دیس نکالے وچ سی تے دونویں بڑے چآ نال پہاڑاں تے چڑھدے سن۔

لکھتاں

• مٹیریالزم تے امپیریؤ کریٹیسزم

متعلقہ مضامین

• سود خور کیپیٹلزم

باہرلے جوڑ

• Marxists.org Lenin Internet Archive– Extensive compendium of writings, a biography, and many photographs
• Marx2Mao.org– Lenin Internet Library
• Article on Lenin written by Trotsky for the Encyclopedia Britannica
• Reminiscences of Lenin by N. K. Krupskaya Archived 2006-04-04 at the وے بیک مشین
• Impressions of Soviet Russia, by John Dewey
• Information on Lenin’s Grave
• The Lenin Museum Archived 2011-07-17 at the وے بیک مشین in ٹیمپیر، Finland
• Lenin and the First Communist Revolutions
• Lenin Internet Archive Biography includes interviews with Lenin and essays on the leader
• Mirrors of Moscow: Nikolai Lenin by Louise Bryant
• Nicolai Lenin Archived 2016-03-03 at the وے بیک مشین His Life and Work by G. Zinovieff
• The Personality and Power of Nikolai Lenin From Raymond Robins’ Own Story by William Hard (1920)
• TIME 100: V.I. Lenin Archived 2009-04-26 at the وے بیک مشین by David Remnick، اپریل 13, 1998
• Statues and portraits of Lenin
• Re: Lenin in color – HIGH QUALITY EDITION _{یوٹیوب اتے}

حوالے

َ

1. فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11912439p — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
2. Estonian biographical database ID: http://www2.kirmus.ee/biblioserver/isik/index.php?id=3933 — subject named as: Vladimir Iljitš Uljanov — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Eesti biograafiline andmebaas ISIK
3. Estonian biographical database ID: http://www2.kirmus.ee/biblioserver/isik/index.php?id=3933 — subject named as: Vladimir Iljitš Uljanov — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
4. subject named as: V(ladimir) I(l’ich) Lenin [Ul’yanov] — عنوان : Lenin [Ul’yanov], V(ladimir) I(l’ich) — شائع شدہ از: Grove Art Online — https://dx.doi.org/10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T050309
5. Gran Enciclopèdia Catalana ID (former scheme): https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0036914.xml — subject named as: Vladimir Il’ič Lenin — عنوان : Gran Enciclopèdia Catalana — ناشر: Grup Enciclopèdia
6. Roglo person ID: https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=7929&url_prefix=https://roglo.eu/roglo?&id=p=vladimir+illitch;n=oulianov — subject named as: Vladimir Illitch Oulianov
7. InPhO ID: https://www.inphoproject.org/thinker/3441 — subject named as: Vladimir Lenin — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Internet Philosophy Ontology project
8. مصنف: Paul Vinogradoff — عنوان : Lenin, Vladimir Ilich — شائع شدہ از: The Encyclopædia Britannica. Volume XXXI, 1922
9. اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
10. مدیر: الیگزنڈر پروخروف — عنوان : Большая советская энциклопедия — اشاعت سوم — باب: Ленин Владимир Ильич — ناشر: The Great Russian Encyclopedia
11. Find a Grave memorial ID: https://www.findagrave.com/memorial/617 — subject named as: Vladimir Lenin — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
12. Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Vladimir-Lenin — subject named as: Vladimir Lenin — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Encyclopædia Britannica
13. https://brockhaus.de/ecs/julex/article/lenin-wladimir-iljitsch — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
14. Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/lenin-wladimir-iljitsch — subject named as: Wladimir Iljitsch Lenin — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
15. فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11912439p — subject named as: Vladimir Ilʹič Lenin — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
16. مصنف: ولادیمیر لینن — عنوان : Соціализмъ и религія — شائع شدہ از: Novaya Zhizn
17. http://philosophy.lengu.ru/wp-content/uploads/2015/10/Religiya-i-Bibliya-v-trudah-V.-I.-Lenina.pdf
18. https://lenin.shm.ru/2410-2/ — اخذ شدہ بتاریخ: ۲۲ اپریل ۲۰۲۴
19. اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
20. BeWeb person ID: https://www.beweb.chiesacattolica.it/persone/persona/1624/ — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۳ فروری ۲۰۲۱
21. https://cs.isabart.org/person/16229 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱ اپریل ۲۰۲۱
22. Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Vladimir-Lenin — عنوان : Encyclopædia Britannica
23. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11912439p — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
24. این کے سی آر اے یو تی آئی ڈی: https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jn19981001737 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱ مارچ ۲۰۲۲
25. CONOR.SI ID: https://plus.cobiss.net/cobiss/si/sl/conor/7049571
26. این کے سی آر اے یو تی آئی ڈی: https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jn19981001737 — اخذ شدہ بتاریخ: ۷ نومبر ۲۰۲۲
27. Time 100: V.I. Lenin Archived 2009-04-26 at the وے بیک مشین دیوڈ ریمنک 13 اپریل 1998.
28. کرسٹوفر ریڈ(2005) Lenin۔ Abingdon: Routledge: 4
29. کرسٹوفر ریڈ(2005) Lenin: 16
30. Service, Robert. Lenin: A Biography. ISBN 0-330-49139-3.
31. Danilov, Eugene (Moscow, 2007). Lenin: Secrets of Life and Death. Zebra E, 181. ISBN 978-5-17-043866-2.
32. Fischer 1964, pp. 6, 9; Rice 1990, p. 19; Service 2000, pp. 48–49.
33. J. Brooks and G. Chernyavskiy (2007) Lenin and the Making of the Soviet State۔ Bedford/St Martin’s: Boston and New York
34. Elizabeth Mauchline Roberts (1966) Lenin and the Downfall of Tsarist Russia: 28-9
35. Lenin, V.I. (Written in 1896–1899; First printed in book form in مارچ 1899; Published according to the text of the second edition, 1908). «The Development of Capitalism in Russia: The Process of the Formation of a Home Market for Large-Scale Industry». بایگانی‌شده از اصلی در 2018-12-26. دریافت‌شده در 2007-03-16. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |year= را بررسی کنید (کمک)
36. «What is to be done?». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۱-۳۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
37. کرسٹوفر ریڈ(1905) Lenin: 81
38. کرسٹوفر ریڈ (2005) Lenin: 81
39. کرسٹوفر ریڈ(2005) Lenin: 86
40. نیل ہارڈنگ، Lenin’s Political Thought (1986)، p250
41. کرسٹوفر ریڈ (2005) Lenin: 132-4
42. V.I. Lenin (2000) Imperialism, the Highest Stage of Capitalism۔ نويں دہلی: LeftWord Books: 34
43. Paul Bowles (2007) Capitalism۔ پیئرسن :ہارلو: Harlow: 93
44. ایلن مو رہیڈ، The Russian Revolution۔ نیویارک: ہارپر (1958)، pp. 183–187
45. «اپریل Theses». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۱-۳۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
46. Read, Christopher (1996). From Czar to Soviets: The Russian People and Their Revolution, 1917–21. Oxford University Press, 151–153. ISBN 0-19-521241-X.
47. (روسی) Biography of Grigory Aleksinsky at Hrono.ru
48. Trotsky، Leon. «The Month of The Great Slander». The History of the Russian Revolution; Volume 2,Chapter 27.
49. Lenin “Collected Works”، جلد۔ 31, صفحہ 516.
50. Lenin “Collected Works”، جلد۔ 30, صفحہ 335.
51. «Archive of Lenin's works». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۱-۳۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
52. کرسٹوفر ریڈ(2005) Lenin: 186
53. King, Greg and Wilson, Penny (2003). The Fate of the Romanovs. Wiley. ISBN 0-471-20768-3. Archived 2018-12-26 at the وے بیک مشین
54. Volkogonov, Dimitri. Lenin– A New Biography, 229. ISBN 0-02-933435-7.
55. رچرڈ پائپس، The Russian Revolution،(Vintage Books, 1990) p.807
56. Dr. V. Bonch-Bruevich, Lenin’s attending physician, in Tri Pokusheniia na V. Lenina 1924.
57. Lubov Krassin (1929) Leonid Krassin: His Life and Work, by his wife. Skeffington: London
58. رونلڈ کلارک(1988) Lenin: The Man Behind the Mask: 373
59. Gorin, Vadim, Lenin: A Biography (1983) Progress Publishers, pp. 469–70
60. Mauchline Roberts, Elizabeth, Lenin and the Downfall of Tsarist Russia (1966) p. 92.

حوالے

باہرلے جوڑ