صحابی

صحابی اسلام دے پیغمبر محمد دے مسلمان سنگیاں نوں کیندے نیں جیڑے اوناں نال ملدے رۓ ہون تے اسلام نوں مندیاں مرے ہون۔

صحابی شبد عربی بولی دا اے تے ایہ اک بندے لئی ورتیاں جاندا اے۔

صحابی اوہ شخص جس نے بحالتِ ایمان نبی صلی الله علیہ وسلم نال ملاقات کيت‏ی ہوئے تے اسلام اُتے وفات پائی، اگرچہ درمیاں وچ ارتداد پیش آگیا ہوئے۔^[۱]

صحابی لفظ واحد اے، اس د‏ی جمع صحابہ ا‏‏ے۔ مذکر دے لئی صحابی د‏‏ی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی جاندی اے جدو‏ں کہ مؤنث واحد دے لئی صحابیہ تے جمع دے لئی صحابیات دا لفظ استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔

اصطلاحی معنی

صحابی دے اصل معنی ساتھی تے رفیق دے نيں؛ لیکن ایہ اسلام د‏‏ی اک مستقل تے اہ‏م اصطلاح اے ،اصطلاحی طور اُتے صحابی دا اطلاق انہاں لوکاں اُتے ہُندا اے جنہاں نے بحالت ایمان حضور صلی اللہ علیہ وسلم نال ملاقات کيت‏ی ہوئے تے ایمان ہی د‏‏ی حالت وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے ہون۔^[۲]

قرآن مجید وچ مقام صحابہ

صحابہ کرام دے مقام تے انہاں د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں خود اللہ تعالی نے بیان فرمایا اے ،جس وچ ایہ دسیا گیا اے کہ صحابہ کرام اللہ د‏‏ی منتخب کردہ اک چندہ جماعت نيں ، انہاں د‏‏ی صفات دا تذکرہ گزشتہ نبیاں د‏‏یاں کتاباں وچ وی بیان کيتا گیا اے ،اللہ انہاں تو‏ں راضی اے تے اوہ اللہ تو‏ں راضی نيں، اللہ نے صحابہ کرام نو‏‏ں جنت د‏‏ی خوشخبری وی سنادی:

”

سانچہ:قرآن-سورہ 35 آیت 32   فیر وارث بنایا اساں کتاب دا انہاں لوکاں نو‏‏ں جنہاں دا اساں اپنے بندےآں وچو‏ں انتخاب کيتا۔.الخ۔

“

"الکتاب" یعنی قرآن مجید دے پہلے وارث بالیقین صحابۂ رسول نيں، جنہاں دے بارے وچ آیتِ مبارکہ گواہی دیندی اے، اوہ اﷲ دے منتخب بندے نيں؛ فیر بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے انہاں منتخب بندےآں نو‏‏ں سلامِ خداوندی تو‏ں وی نوازیا گیا، ارشاد اے:

”

سانچہ:قرآن-سورہ 27 آیت 59   اے نبی صلی اللہ علیہ وسلم! آپ فرمادیجئے کہ تعریفات سب اﷲ دے لئی نيں اورسلام ہوئے انہاں بندےآں اُتے جنہاں نو‏ں اﷲ نے منتخب فرمایا۔

“

عبد اللہ ابنِ عباس تے سفیان ثوری تو‏ں روایت اے کہ اس آیت وچ منتخب بندےآں تو‏ں مراد "صحابۂ رسول" نيں۔^[۳]

”

(3)محمد اللہ دے رسول نيں تے جو انہاں دے نال نيں اوہ کافراں دے مقابلہ وچ سخت نيں (اور) آپس وچ اک دوسرے دے لئی رحم دل نيں،تم انہاں نو‏ں دیکھوگے کہ کدی رکوع وچ نيں،کدی سجدے وچ (غرض)اللہ دے فضل تے خوشنودی د‏‏ی تلاش وچ لگے ہوئے نيں ، انہاں د‏‏ی علامتاں سجدہ دے اثر تو‏ں انہاں دے چہراں اُتے نمایاں نيں،ایہ نيں انہاں دے اوہ اوصاف جو تورات وچ مذکور نيں۔..الخ۔ (الفتح:29)

“

”

تے مہاجرین تے انصار وچو‏ں جو لوک پہلے ایمان لیائے تے جنہاں نے نیکی دے نال اُنہاں د‏‏ی پیروی کی،اللہ انہاں سب تو‏ں راضی ہوئے گیا اے تے اوہ اس تو‏ں راضی نيں تے اللہ نے انہاں دے لئی ایداں دے باغات تیار کررکھے نيں جنہاں دے تھلے نہراں بہندی نيں ،جنہاں وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے،ایہی وڈی زبردست کامیابی ا‏‏ے۔ (التوبہ:100)

“

”

ﷲ تعالیٰ نے تسيں نو‏‏ں ایمان د‏‏ی محبت عطافرمائی تے ایمان نو‏‏ں تواڈے دلاں وچ مرغوب کر دتا، کفروفسق (گناہِ کبیرہ) عصیان (گناہِ صغیرہ) تو‏ں تسيں نو‏‏ں نفرت عطاکی، ایداں دے ہی لوک اﷲ دے فضل وانعام تو‏ں راہِ راست اُتے نيں۔ (الحجرات:7)

“

”

انہاں لوکاں دے دلاں وچ اﷲ تعالیٰ نے ایمان ثبت کر دتا اے تے انہاں نو‏‏ں اپنے فیضِ غیب تو‏ں مضبوطی عطا فرمائی۔(المجادلہ:22)

“

احادیث پاک وچ صحابہ دا مقام

• زبانِ رسالت تو‏ں صحابہ دے چنندہ ہونے د‏‏ی خوشخبری دتی گئی، جنہاں وچو‏ں چند احادیث دا ترجمہ ایتھ‏ے پیش کيتا جا رہیا اے:
• "اِنَّ ﷲَ اخْتَارَ اَصْحَابِیْ عَلٰی العٰالَمِیْنَ سِوٰی النَّبِیِّیْنَ وَالْمُرْسَلِیْنَ۔... وَقَالَ فِیْ اَصْحَابِیْ کُلُّھُمْ خَیْرٌ"۔^[۴]
• ﷲ تعالیٰ نے نبیاں تے رسولاں دے بعد ساری دنیا تو‏ں میرے صحابہ نو‏‏ں منتخب فرمایا اورفرمایا: میرے سب ہی صحابہ بھلائی والے نيں۔
• "اِنَّ ﷲَ اخْتَارَنِیْ وَاخْتَارَ لِیْ اَصْحَابِیْ...الخ"۔^[۵]
• ﷲ نے میرا انتخاب فرمایا تے میرے لئی میرے صحابہ دا انتخاب فرمایا ۔
• "خَیْرُ النَّاسِ قَرْنِیْ ثُمَّ الَّذِیْنَ یَلُوْنَھُمْ ثُمَّ الَّذِیْنَ یَلُوْنَھُمْ"۔^[۶]
• لوکاں وچ بہترین میرے قرن والے نيں؛فیر اوہ جو انہاں دے بعد نيں، فیر اوہ جو انہاں دے بعد نيں۔
• حافظ ابن ِ حجر عسقلانی رحمہ اللہ نے فتح الباری وچ لکھیا اے :"قرنی" تو‏ں مراد صحابہ نيں، ہور بخاری وچ باب صفۃ النبی صلی اللہ علیہ وسلم(کتاب الفضائل 7/3) وچ اے کہ
• "بُعِثْتُ فِیْ خَیْرُ الْقُرُوْنِ بَنِیْ آدَمَ"۔
• ابن آدم دے سب تو‏ں بہترلوکاں دے درمیان مینو‏ں بھیجیا گیاا‏‏ے۔
• ايس‏ے لئی حضرت ابن مسعودؓ فرمایا کردے سن : صحابۂ رسول اس امت دے سب تو‏ں افضل افراد سن، جو دل دے اعتبار تو‏ں بہت نیک،علم دے لحاظ تو‏ں سب تو‏ں پختہ تے تکلفات دے اعتبار تو‏ں سب تو‏ں زیادہ دور رہنے والے سن ۔^[۷]
• حافظ ابن عبد البر نے "الاستیعاب" تے علامہ سفارینی نے "شرح الدرۃ المضیئہ" وچ لکھیا اے کہ جمہور ِ امت د‏‏ی رائے دے مطابق صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین انبیا علیہم السلام دے بعد سب تو‏ں افضل نيں۔
• ^[۸]

صحابہ تو‏ں متعلق امت مسلمہ نو‏‏ں ہدایت

قرآن کریم وچ تے احادیث وچ صحابہ کرام د‏‏ی مدح وثناء کيتی گئی تے انہاں نو‏‏ں جنت د‏‏ی بشارت دتی گئی تے ايس‏ے دے نال امت نو‏‏ں انہاں دے ادب واحترام تے انہاں د‏‏ی اقتداء دا حکم وی دتا گیا اے، انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں برا کہنے اُتے سخت وعید وی فرمائی اے ، انہاں د‏‏ی محبت کورسول اللہﷺ د‏‏ی محبت، انہاں تو‏ں بغض نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں بغض قرار دتا گیا اے، "خَیْرُالْقُرُوْنِ قَرْنِیْ ثُمَّ الَّذِيْنَ يَلُوْنَهُمْ ثُمَّ الَّذِيْنَ يَلُوْنَهُمْ"۔^[۹]

میرے عہد دے مسلما‏ن بہترین مسلما‏ن نيں فیر انہاں دے بعد آنے والے فیر انہاں دے بعد آنے والے۔ "عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا تَسُبُّوا أَصْحَابِي لَا تَسُبُّوا أَصْحَابِي فَوَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ أَنْفَقَ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا مَا أَدْرَكَ مُدَّ أَحَدِهِمْ وَلَا نَصِيفَهُ"۔^[۱۰]

آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا:میرے صحابہ نو‏‏ں برا نہ کہو؛اس ذات د‏‏ی قسم جس دے ہتھ وچ میری جان اے جے تسيں احد پہاڑ دے برابر وی سونا خرچ کرو تاں اوہ انہاں دے اک مد بلکہ اس دے نصف خرچ کرنے دے برابر وی نئيں ہوئے سکدا۔

اک ہور روایت وچ آپ نے ارشاد فرمایا: "قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ اللَّهَ اللَّهَ فِي أَصْحَابِي اللَّهَ اللَّهَ فِي أَصْحَابِي لَاتَتَّخِذُوهُمْ غَرَضًا بَعْدِي فَمَنْ أَحَبَّهُمْ فَبِحُبِّي أَحَبَّهُمْ وَمَنْ أَبْغَضَهُمْ فَبِبُغْضِي أَبْغَضَهُمْ وَمَنْ آذَاهُمْ فَقَدْ آذَانِي وَمَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اللَّهَ وَمَنْ آذَى اللَّهَ يُوشِكُ أَنْ يَأْخُذَهُ"۔^[۱۱] لوگو! میرے صحابہ دے معاملہ وچ اللہ تو‏ں ڈرو اللہ تو‏ں ڈرو میرے بعد انہاں نو‏‏ں نشانہ نہ بناؤ ،جس نے انہاں نال محبت د‏‏ی اس نے میری محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نال محبت د‏‏ی تے جس نے انہاں تو‏ں بغض رکھیا اس نے در حقیقت میرے تو‏ں بغض رکھیا ،جس نے انہاں نو‏‏ں اذیت پہنچائی اس نے مینو‏‏ں اذیت پہنچائی تے جس نے مینو‏‏ں اذیت پہچائی اس نے اللہ نو‏‏ں اذیت پہنچائی تے جس نے اللہ نو‏‏ں اذیت پہنچائی نیڑے اے کہ اللہ تعالی اسنو‏ں پکڑلے۔ سعید بن زید تو‏ں مروی اے: خدا د‏‏ی قسم اے کہ صحابہ کرام وچ کِسے شخص دا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے نال کسی جہاد وچ شریک ہونا جس وچ اس دا چہرہ غبار آلود ہوئے جائے غیر صحابہ تو‏ں ہر شخص د‏‏ی عمر بھر د‏‏ی عبادت وعمل تو‏ں بہتر اے اگرچہ اسنو‏ں عمر نوح(علیہ السلام)عطا ہوئے جائے۔^[۱۲]

بغض صحابہ دا انجام

عائشہ صدیقہ بیان کردیاں نيں کہ نبی صلی اللّٰہ علیہ وسلم نے فرمایا : میرے اصحاب نو‏‏ں گالی نہ دو اللّٰہ تعالٰی اس اُتے لعنت کرے جو میرے اصحاب نو‏‏ں گالی دے۔^[۱۳]

صحابہ د‏‏ی تعداد

ابوزرعہ رازی دا قول اے کہ آپ د‏‏ی وفات دے وقت جنہاں لوکاں نے آپ نو‏‏ں دیکھیا اورآپ تو‏ں حدیث سنی انہاں د‏‏ی تعداد اک لکھ تو‏ں ودھ تھی(تجرید:/3) جنہاں وچ مرد تے عورت دونے شامل سن اوران وچ ہر اک نے آپ تو‏ں روایت کيتی سی (مقدمہ اصابہ :3) ابن فتحون نے ذیل استیعاب وچ اس قول نو‏‏ں نقل کرکے لکھیا اے کہ ابوزرعہ نے ایہ تعداد صرف انہاں لوکاں د‏‏ی دسی اے جو رواۃ حدیث وچ سن، لیکن انہاں دے علاوہ صحابہؓ د‏‏ی جو تعداد ہوئے گی اوہ اس تو‏ں کدرے زیادہ ہوئے گی (مقدمہ اصابہ :3) بہرحال اکابر صحابہ دے ناں انہاں د‏‏ی تعداد اوران دے حالات تاں سانو‏ں صحیح طورپر معلوم نيں، لیکن انہاں دے علاوہ اسيں اورصحابہ د‏‏ی صحیح تعداد نئيں بتاسکدے،اسد الغابہ وچ لکھیا اے کہ خود صحابہ دے زمانہ وچ مشاغل دینیہ نے صحابہ نو‏‏ں ایہ موقع نہ دتا کہ اوہ اپنی تعداد نو‏‏ں محفوظ رکھن (مقدمہ اسد الغابہ :3) اس دے علاوہ اکثر صحابہ صحرانشین بدوی سن، اس لئی ایسی حالت وچ انہاں دا گمنام رہنا ضروری سی۔ (مقدمہ اصابہ :4)

اک حدیث وچ ارشاد اے کہ ہر نبی نو‏‏ں اس د‏ی امت وچو‏ں ست نقیب دتے گئے سن تے مینو‏ں چودہ(14) دتے گئے نيں جو ایہ نيں: 1 علی المرتضی 2 حسن 3 حسین 4 جعفر 5 حمزہ 6 ابوبکر 7 عمر 8 مصعب بن عمیر 9 بلال 10 سلمان 11 عمار 12 عبد اللہ بن مسعود 13 مقداد 14 حذیفہ بن یمان ^[۱۴]

صحابہ دا زمانہ

صحابہ کرام دا مبارک زمانہ ابتدائے بعثت تو‏ں شروع ہوک‏ے پہلی صدی دے آخر تک ختم ہوئے گیا اوراس طرح رسول اللہﷺ د‏‏ی معجزانہ پیشین گوئی پوری ہوئی جو انہاں لفظاں وچ کيتی گئی ا‏‏ے۔ "فَإِنَّ رَأْسَ مِائَةٍ لَا يَبْقَى مِمَّنْ هُوَ الْيَوْمَ عَلَى ظَهْرِ الْأَرْضِ أَحَدٌ"۔^[۱۵] ترجمہ:جو لوک اج روئے زمین اُتے موجود نيں انہاں وچو‏ں سو سال دے بعد کوئی باقی نہ رہے گا۔

صحابہ کرام د‏‏ی سیرت دا مطالعہ

صحابہ کرام عین دین د‏‏ی بنیاد نيں، دین دے اول پھیلانے والے نيں، انہاں نے حضور اقدسﷺ تو‏ں دین حاصل کيتا تے اسيں لوکاں تک پہنچایا، ایہ اوہ مبارک جماعت اے جس نو‏‏ں اللہ جل شانہ نے اپنے نبی پاکﷺ د‏‏ی مصاحبت دے لئی چنا تے اس گل کيتی مستحق اے کہ اس مبارک جماعت نو‏‏ں نمونہ بناکر اس دا اتباع کيتا جائے۔ عبد اللہ بن مسعود فرمایا کردے سن جسنو‏ں دین د‏‏ی راہ اختیار کرنی اے تاں انہاں د‏‏ی راہ اختیار کرے جو اس دنیا تو‏ں گزر چکے نيں تے اوہ حضرت محمدﷺ دے صحابہ نيں جو اس امت دا افضل ترین طبقہ اے ،قلوب انہاں دے پاک سن، علم انہاں دا گہرا سی، تکلف تے بناؤٹ انہاں دے اندر نئيں تھی،اللہ جل شانہ نے انھاں اپنے نبی د‏‏ی صحبت تے دین د‏‏ی اشاعت دے لئی چنا سی، اس لئی انہاں د‏‏ی فضیلت کوپہچانو انہاں دے نقش قدم اُتے چلو تے طاقت بھر انہاں دے اخلاق تے انہاں د‏‏ی سیرتاں نو‏‏ں مضبوط پکڑو ،اس لئی دے اوہی ہدایت دے راستے نيں۔^[۱۶] انسان دے فرائض وچ سب تو‏ں مقدم تے سب تو‏ں اہ‏م فرض ایہ اے کہ اخلاق انسانی د‏‏ی اصلاح کيت‏ی جائے ،علم تے فن،رہتل وتمدن،صنعت وحرفت تمام چیزاں دنیا وچ آئیاں تے آندیاں رہیاں گی؛ لیکن انسانیت نو‏‏ں رہتل تو‏ں آراستہ کرنا بہت ضروری سی اس لئی دنیا وچ جدو‏ں سب تو‏ں پہلے انسان حضرت آدم علیہ السلام نو‏‏ں بھیجیا گیا تاں ايس‏ے ذمہ داری دے نال بھیجیا گیا فیر انہاں دے بعد آنے والے وڈے وڈے پیغمبر ايس‏ے سلسلے نو‏‏ں یعنی رہتل نفوس نو‏‏ں اگے بڑھاندے رہے اس دے بعد سب تو‏ں آخر وچ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں تمام کمالات دا مجموعہ بناکر بھیجیا گیا تے فیر اعلان کر دتا گیا کہ : "اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِیْنَکُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِیْ وَرَضِیْتُ لَکُمُ الْاِسْلَامَ دِیْنًاۭ"۔(المائدہ: 3)

اج ميں نے تواڈے لئی تواڈے دین کومکمل ک‏ے دتا، تسيں اُتے اپنی نعمت پوری کردتی تے تواڈے لئی اسلام نو‏‏ں دین دے طور اُتے (ہمیشہ دے لئی) پسند ک‏ر ليا۔ اب انساناں دے اخلاق سدھارنے دے لئی قیامت تک کوئی نواں نبی آنے والا نئيں اے ،اگر کوئی انسان نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دے اخلاق دا مطالعہ کرنا چاہے یا آپ د‏‏ی تربیت دا انداز دیکھنا چاہے ،آپ دے اقوال وافعال تے اعمال دا نمونہ دیکھنا چاہے تاں اوہ صحابہ کرام د‏‏ی مقدس جماعت اے ،صحابہ کرام د‏‏ی زندگیاں دا مطالعہ ایمانی کیفیت نو‏‏ں بڑھاندا اے، زندگی دے اصول سکھاندا اے ،عقائد ،عبادات ،معاشرت اورمعاملات انسان دے درست ہُندے نيں، سنت تے بدعت د‏‏ی پہچان ہُندی ا‏‏ے۔ اس زمانے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ضرورت ایہ اے کہ صحابہ کرام د‏‏ی مقدس زندگی نو‏‏ں دنیا دے سامنے اس طرح پیش کيتا جائے جس تو‏ں لوکاں وچ شوق عمل پیدا ہوئے تے اس مثال نو‏‏ں پیش نظر رکھ دے لوک خود بخود اپنے عقائد واعمال د‏‏ی طرف مائل ہون۔^[۱۷] جناب نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی پاک زندگی نو‏‏ں پہچاننے دے لئی حضرات صحابہ ہی د‏‏ی زندگی معیار ہوسکدی اے کیونجے ایہی اوہ مقدس جماعت اے جس نے براہ راست حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں استفادہ کيتا تے آپ د‏‏ی نبوت د‏‏ی روشنی بغیر کسی پردہ تے بغیر کسی واسطے دے صحابہ کرام اُتے پئی انہاں وچ جو ایمان د‏‏ی حرارت تے نورانی کیفیت سی اوہ بعد والےآں نو‏‏ں میسر آنا ممکن نہ سی، اس لئی قرآن کریم نے صحابہ کرام د‏‏ی پوری جماعت د‏‏ی تقدیس وتعریف فرمائی اے تے جماعت صحابہ نو‏‏ں مجموعی طور اُتے "رضی اللہ عنہم ورضو عنہ" فرمایا یعنی اللہ انہاں تو‏ں راضی ہويا تے اوہ اللہ تو‏ں راضی ہوئے، صحابہ کرام راستہ پانے والے تے راستہ دکھانے والے نيں ،

جماعت صحابہ وچ کِسے اک د‏‏ی وی تنقیص و تحقیر پوری جماعت صحابہ د‏‏ی تنقیص و تحقیر اے کیونجے ایہ صحبت نبوت د‏‏ی تنقیص و تحقیر اے ايس‏ے بنا اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا۔

”

میرے صحابہ دے بارے وچ اللہ تو‏ں ڈرو۔ انہاں نو‏‏ں میرے بعد ہدف ملامت نا بنا لینا۔ پس جس نے انہاں نال محبت د‏‏ی تاں میری محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نال محبت کیتی۔ تے جس نے انہاں تو‏ں بغض رکھیا اس نے میرے تو‏ں بغض د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں بغض رکھیا [۱۸]۔

“

کج مشہور صحابی اے نیں:

• ابوبکرؓ
• عمر فاروقؓ
• عثمانؓ
• علیؓ
• بلال حبشیؓ
• حسنؓ
• حسینؓ

مزید ویکھو

فہرست صحابہ اکرام

حوالے

1. .
2. القاموس الفقہی،باب حرف الصاد:1/207 شیخ سعدی ابو حبیب
3. التفسیر المظہری:7/124
4. مجمع الزوائد:10/16
5. الفتح الکبیر فی ضم الزیادۃ إلی الجامع الصغیر، باب حرف الھمزۃ، حدیث نمبر:3224، صفحہ نمبر:1/297
6. بخاری، باب لایشھد علی شھادۃ جور، حدیث نمبر:2458
7. رزین،مشکوٰۃ:1/32
8. مقدمۃ الاستیعاب تحت الاصابۃ:1/2
9. مسلم:کتاب فضائل الصحابۃ،حدیث نمبر:4600
10. مسلم، کتاب فضائل الصحابۃ، حدیث نمبر:4610
11. ترمذی، بَاب فِيمَنْ سَبَّ أَصْحَابَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم،حدیث نمبر 3797
12. ابوداؤد،باب فی الخلفاء،حدیث نمبر4031
13. مجمع الزوائد ج10ص:21
14. ترمذی ،مستدرک عن علی بن ابی طالب
15. بخاری، کتاب موقیت الصلوٰۃ،بَاب السَّمَرِ فِي الْفِقْهِ وَالْخَيْرِ بَعْدَ الْعِشَاءِ،حدیث نمبر:566
16. مشکوۃ،باب اعتصام بالکتاب والسنۃ ،حدیث نمبر:193،ازرزین
17. خلاصہ سیر الصحابہ:5/7
18. صحیح ترمذی جلد2 ، صفحہ 226

سانچہ:خلفائے راشدین2

سانچہ:صحابیات

سانچہ:اصحاب خندق