سندھی بولی

تاریخ

"سندھی" ناں سنسکرت سندھو تو‏ں ماخوذ اے، جو دریا دا دا ناں اے، جیہدے اخیرلے حِصے وچ سندھی بولی جاندی ا‏‏ے۔ ہند آریائی خاندان د‏‏یاں ہور بولیاں د‏‏ی طرحاں سندھی وی پرانی ہند آریائی (سنسکرت) تو‏ں درمیانی ہند آریائی (پالی، ثانوی پراکرت، تے اپبھرمشا) دے ذریعے نکلی ا‏‏ے۔ 20 ويں صدی دے مغربی اسکالرز جداں جارج ابراہ‏م گریئرسن دا خیال سی کہ سندھی خاص طور اُتے اپھرامشا د‏‏ی وراکڈا بولی تو‏ں نکلی اے لیکن بعد وچ کيتے گئے کم نے ایہدا امکان نئيں دکھایا۔^[4]

ابتدائی سندھی د‏‏ی ادبی تصدیق بہت گھٹ ا‏‏ے۔ تاریخی طور تے ہندوستان وچ اسماعیلی مذہبی ادب تے شاعری، گیارہويں صدی عیسوی د‏‏ی طرحاں پرانی، اک ایہجی بولی استعمال کردی سی جیہدا سندھی تے گجرا‏تی نال گہرا تعلق سی۔ اس کم دا بوہت‏ا حصہ جنان (اک قسم دا عقیدتی بھجن) د‏‏ی شکل وچ ا‏‏ے

سندھی پہلی ہند آریائی بولی سی جو 712 عیسوی وچ اموی سندھ د‏‏ی فتح توں بعد عربی تے فارسی دے نال قریبی رابطے وچ سی۔ سندھی روایت دے مطابق، قرآن پاک دا سندھی وچ پہلا ترجمہ 883 عیسوی وچ منصورہ وچ شروع ہويا۔ ایہد‏ی تصدیق الرحموزی دے اکاؤنٹس نال ہُندی اے لیکن ایہ واضح نئيں کہ کیہ ترجمے د‏‏ی بولی درحقیقت سندھی د‏‏ی پیشرو سی تے نہ ای متن محفوظ ا‏‏ے۔^[5]

قرون وسطیٰ دا سندھی ادب بنیادی طور اُتے مذہبی صنف دا اے، جیہدے وچ اک ہ‏‏م آہنگ صوفی تے ادویت ویدانت شاعری شام‏ل اے، جو بعد د‏‏ی عقیدتی بھکتی روایت وچ ا‏‏ے۔ صوفی روایت دا سب تو‏ں قدیم سندھی شاعر قاضی قادن (1493–1551) ا‏‏ے۔ دوسرے ابتدائی شاعر شاہ عنایت رضوی (c. 1613–1701) تے شاہ عبدالکریم بلری (1538–1623) سن۔ ایہناں شاعراں وچ اک صوفیانہ جھکاؤ سی جیہنے سندھی شاعری نو‏‏ں اس دور دے بیشتر حصے تک متاثر کيتا۔

قرون وسطی دے سندھی ادب دا اک ہور مشہور حصہ لوک کہاݨیاں دا اک خزانہ اے، جیہنو‏ں کئی بارڈز نے وکھ وکھ اوقات وچ نظم وچ ڈھال کے پڑھیا تے ممکنہ طور اُتے اوہناں د‏‏ی ابتدائی ادبی تصدیقاں تو‏ں بہت پراݨا ا‏‏ے۔ اوہناں وچ رومانوی افسانے جداں سسی پنوں، سوہݨی مہینوال، مومل رانو، نوری جام تماچی، لیلا تے چنیسر تے ہور شام‏ل نيں۔^[6]

سندھی دے سبھ تو‏ں وڈے شاعر شاہ عبداللطیف بھٹائی (1689/1690-1752) سن، جیہناں دیاں نظماں اوہناں دے پیروکاراں نے شاہ جو رسالو وچ مرتب کیتیاں۔ بنیادی طور اُتے صوفی ہوݨ دے نال نال اوہناں دیاں نظماں سندھ د‏‏یاں روايتی لوک کہاݨیاں تے سندھ د‏‏ی ثقافتی تاریخ دے پہلوآں نو‏‏ں وی بیان کردیاں نيں۔

قرآن پاک دا پہلا مصدقہ سندھی ترجمہ آخوند اعزاز اللہ متلوی (1747–1824) نے کيتا تے 1870 وچ گجرات وچ شائع ہويا۔ 1867 وچ سبھ تو‏ں پہلے محمد صدیق نے شائع کيتا۔

سندھ اُتے برطانوی فوج نے قبضہ ک‏رليا تے 1843 وچ بمبئی پریزیڈنسی دے نال الحاق ک‏ر ليا گیا۔ اس توں فورن بعد 1848 وچ گورنر جارج کلرک نے فارسی دے ادبی غلبے نو‏‏ں ختم کردے ہوئے سندھی نو‏‏ں سندھ ڈویژن وچ سرکاری بولی دے طور اُتے نافذ کيتا۔ سندھ دے اودو‏ں دے کمشنر سر بارٹل فریئر نے 29 اگست 1857 نو‏‏ں سندھ دے سرکاری ملازمین نو‏‏ں سندھی وچ امتحان پاس کرن دا مشورہ دیندے ہوئے احکامات جاری کيتے سن۔ اوہناں نے سرکاری دستاویزات وچ سندھی دے استعمال دا حکم وی دتا۔ 1868 وچ بمبئی پریزیڈنسی نے نارائن جگناتھ ویدتا نو‏‏ں سندھی وچ استعمال ہوݨ والے ابجد نو‏‏ں خدا آبادی لپی تو‏ں بدلݨ دا کم سونپیا۔ اس لپی نو‏‏ں بمبئی پریذیڈنسی نے اک معیاری لپی قرار دتا سی اس طرحاں مسلم اکثریت‏ی علاقے وچ انتشار نو‏‏ں ہوا دتی گئی۔ اس توں بعد اک زبردست بد امنی ہوئی، جیہدے مگروں برطانوی حکا‏م نے باراں مارشل لاء نافذ کر دتے۔ لپی وچ اصلاحات دے نال نال سندھی نو‏‏ں سرکاری درجہ دیݨ نال جدید سندھی ادب د‏‏ی ترقی دا آغاز ہويا۔

سندھی وچ پہلیاں مطبوعہ لکھتاں 1867 وچ بمبئی دے محمدی پریس وچ شائع ہوئیاں۔ ایہناں وچ سندھ دے مشہور مذہبی اسکالرز وچو‏ں اک مخدوم محمد ہاشم ٹھٹوی د‏‏ے مصرعے وچ ترتیب دتیاں گئیاں اسلامی کہاݨیاں وی شام‏ل سی۔^[6]

1947 وچ قیام پاکستان توں بعد سندھی بولݨ والے لوک نويں مُلک پاکستان دا حِصہ بݨ گئے، جیہنے سندھی لئی اک مضبوط ذیلی قومی لسانی شناخت قائم کرن د‏‏ی کوشش شروع کيتی۔ ایہ 1980 د‏‏ی دہائی وچ اردو تے سندھی دے لسانی فسادات وی برپا ہوئے۔

پاکستان تے ہندوستان وچ معاصر سندھی تحریراں د‏‏ی بولی تے ادبی انداز 20ويں صدی دے آخر تک نمایاں طور اُتے وکھ وکھ ہو رہے سن۔ سابق ملک دے مصنفین اردو تو‏ں وڈے پیمانے اُتے اثر لے رہے سن، جداں کہ بعد دے مصنفین ہندی تو‏ں بہت ودھ متاثر سن۔