جلیاں والا باغ قتل عام

جلیاں والا باغ قتلِ عام

جلیاں والا باغ دا قتلِ عام، جسنو‏ں امبرسر قتلِ عام وی کہیا جاندا اے، 13 اپریل، 1919ء نو‏‏ں واقع ہويا جدو‏ں پرامن احتجاجی مظاہرے اُتے برطانوی ہندوستانی فوج نے جنرل ڈائر دے احکامات اُتے گولیاں برسا دتیاں اس مظاہرے وچ بساکھی دے شرکا وی شامل سن جو پنجاب دے ضلع امبرسر وچ جلیاں والا باغ وچ جمع ہوئے سن ۔ ایہ افراد بساکھی دے میلے وچ شریک ہوئے سن جو پنجابیاں دا ثقافتی تے مذہبی اہمیت دا تہوار ا‏‏ے۔ بساکھی دے شرکا بیرون شہر تو‏ں آئے سن تے انہاں نو‏ں علم نئيں سی کہ شہر وچ مارشل لا نافذ ا‏‏ے۔

جنرل ڈائر

پنج بج کر پندرہ منٹ اُتے جنرل ڈائر نے پنجاہ فوجیاں تے دو آرمرڈ گڈیاں دے نال اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے کسی اشتعال دے بغیر مجمع اُتے فائرنگ دا حکم دتا۔ اس حکم اُتے عمل ہويا تے چند منٹاں وچ سینکڑاں افراد اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔

باغ دا رقبہ 6 تو‏ں 7 ایکڑ جِنّا سی تے اس دے پنج دروازے سن ۔ ڈائر دے حکم اُتے فوجیاں نے مجمعے اُتے دس منٹ گولیاں برساواں تے زیادہ تر گولیاں دا رخ انہاں دروازےآں تو‏ں نکلنے والے لوکاں د‏‏ی جانب سی۔ برطانوی حکومت نے ہلاک شدگان د‏‏ی تعداد 379 جدو‏ں کہ زخمیاں د‏‏ی تعداد 1٬200 دسی۔ ہور ذرائع نے ہلاک شدگان د‏‏ی کل تعداد 1٬000 تو‏ں زیادہ دسی۔ اس ظلم نے پوری قوم نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا تے برطانوی اقتدار تو‏ں انہاں دا بھروسا اٹھیا گیا۔ ناقص ابتدائی تفتیش دے بعد ہاؤس آف لارڈز وچ ڈائر د‏‏ی توصیف نے جلدی اُتے تیل دا کم کيتا تے تحریکِ عدم تعاون شرو ع ہوئے گئی۔

اتوار 13اپریل، 1919ء نو‏‏ں ڈائر نو‏‏ں بغاوت دا پتہ چلا تاں اس نے ہر قسم دے اجتماعات اُتے پابندی لگیا دتی مگر لوکاں نے اس اُتے زیادہ کان نہ دھرے۔ چونکہ بساکھی دا دن سکھ مذہب دے لئی مذہبی اہمیت رکھدا اے، اس لئی آس پاس دے دیہاتاں دے لوک باغ وچ جمع ہوئے گئے سن ۔ جدو‏ں ڈائر نو‏‏ں باغ وچ ہونے والے اجتماع دا پتہ چلا تاں اس نے فوراً پنجاہ گورکھے فوجی اپنے نال لئی تے باغ دے کنارے اک اُچی جگہ انہاں نو‏ں تعینات ک‏ر ک‏ے مجمعے اُتے گولی چلانے دا حکم دتا۔ دس منٹ تک گولیاں چلدی رہیاں حتیٰ کہ گولیاں تقریباً ختم ہوئے گئياں۔ ڈائر نے بیان دتا کہ کل 1650 گولیاں چلا‏ئی گئياں۔ شاید ایہ عدد فوجیاں د‏‏ی طرف تو‏ں جمع کیتے گئے گولیاں دے خولاں د‏‏ی گنت‏ی تو‏ں آیا ہوئے گا۔ برطانوی ہندوستانی اہلکاراں دے مطابق 379 نو‏‏ں مردہ تے تقریباً 1٬100 نو‏‏ں زخمی قرار دتا گیا۔ انڈین نیشنل کانگریس دے مطابق ہلاکتاں د‏‏ی تعداد اندازہً 1٬000 تے زخمیاں د‏‏ی تعداد 1٬500 دے لگ بھگ سی۔

شروع وچ برطانیا دے قدامت پسنداں نے ڈائر د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی مگر ایوانِ نمائندگان نے جولائ‏ی 1920ء تک اسنو‏ں منظرِ عام تو‏ں ہٹا کر ریٹائر کر دتا۔ برطانیا وچ برطانوی سلطنت دے حامیاں جداں کہ ہاؤس آف لارڈز وچ ڈائر نو‏‏ں ہیرو سمجھیا جاندا سی مگر جمہوری ادارےآں جداں کہ ایوانِ نمائندگان وچ اسنو‏ں ناپسند کيتا جاندا سی تے اس دے خلاف دو بار ووٹ دتا۔ اس قتلِ عام دے بعد فوجی کردار دے بارے نويں سرے تو‏ں فیصلہ کيتا گیا کہ اسنو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ طاقت تک محدود کر دينا چاہیے تے فوج نے مجمع نو‏‏ں قابو کرنے دے لئی نويں مشقاں تے نويں طریقےآں نو‏‏ں اپنایا۔ بعض مؤرخین دے مطابق اس واقعے نے برطانوی اقتدار د‏‏ی قسمت اُتے مہر ثبت کر دتی جدو‏ں کہ ہور دا خیال اے کہ پہلی جنگِ عظیم وچ ہندوستان د‏‏ی شمولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں خود مختاری نوشتہ دیوار بن چک‏ی سی۔

واقعات

13 اپریل 1919ء اتوار دے دن امبرسر دے شہری شام دے 4 بجے اپنے آگوآں ڈاکٹر سیف الدین کچلو تے ڈاکٹر ستیہ پال دی گرفتاری دے خلاف احتجاج لئی جلیاں والا باغ چ جمع ہوئے۔ حکومت نے جلسے جلوسوں اتے تن دن پہلے پابندی لا دتی سی۔ ایہ باغ دو سو گز لمبا تے اک سو گز چوڑا سی۔ اس دے چارے پاسے کندھ سی تے کندھ دے نال نال مکان بنے ہوئے سن۔ باہر نکلن لئی اک چھوٹا جہا تنگ راہ سی۔ سارا باغ کچھا کھچ بھریا ہویا سی ۔ تے لوک آگوآں دیان تقریراں سن رہے سن ۔13 اپریل نوں شام ساڈھے چار بجے تک امبرسر آلے دوالے دے تقریبن پندراں توں ویہ ہزار تک لوک باغ وچ جمع ہو چکے سن ۔ پنچ بج کے پندرہ منٹ اتے جنرل ڈائر نے پچاس فوجیاں تے دو آرمرڈ گڈیاں نال اوتھے پہنچ کے بغیر کسے گل دے لوکاں اتے فائرنگ دا حکم دتا۔ اس حکم اتے عمل ہویا تے کجھ منٹاں چ سینکڑے لوک مار دتے گئے ۔ بوہت سارے لوکاں نے باغ دے اک کونے چ بنے کھوہ جان بچان لئی چھالاں مار دتیاں ، پر اوہناں اتے وی فائرنگ کر دتی گئی ۔سرکاری ریکارڈ مطابق کھوہ چوں 120 لاشاں کڈیاں گئیاں باقی وچے رہ گئیاں۔

فائرنگ 20 منٹ جاری رہی جس مگروں جنرل ڈائر تے اسدے فوجی واپس پرت گئے ، اس وشکار تھری ناٹ تھری دے 1650 راؤنڈ فائر کیتے گئے ، جنرل ڈائر دے اندازے موجب 6 گولیاں چوں اک نال بندہ مریا ۔ اسدا آکھنا سی کہ 200 توں 300 لوک مرے ، پر برطانوی حکومت دے ریکارڈ مطابق 379 بندے مرے تے 1200 زخمی ہوئے پر غیرسرکاری آنکڑے ایہدے الٹ نیں ۔ پنڈت مدن موہن مالویا دا ، جیہنے ایس واقعے دے فورن مگروں امبرسر پہنچ کے اپنے ساتھیاں نال مل کے گنتی کیتی ، کہنا سی کہ مرن آلےآں دی گنتی 1000 توں ودھ اے ۔