گجرانوالا

تریخ

امپیریئل گزٹ آف انڈیا دے مطابق گجرانوالا نو‏‏ں گوجراں نے آباد کيتا جو کشمیر دے پہاڑاں اُتے آباد سن تے بعد وچ ایران دے شیرازی قبیلے نے اس شہر دا ناں خان پور سانسی رکھیا پر بعد وچ ایہدا ناں گجرانوالا رکھ دتا ۔

منشی گوپال داس تے عطا محمد تریخ گجرانوالا وچ تے عزت اللہ تریخ ہماریا پنجاب وچ اپنی تحقیقات دے ثمرات ایويں سامنے لاندے نيں۔ ’’کسی مستند تریخ تو‏ں آبادی اس د‏ی صحیح معلوم نئيں ہوئی۔ روائت اے کہ پنج سو برس گزرے جدو‏ں اسنو‏ں مسمی خان جاٹ عرف ساہنسی نے بصورت پنڈ آباد ک‏ر ک‏ے اس دا ناں خان پور ساہنسی رکھیا۔‘‘

صدیاں پیشتر اس شہر د‏‏ی بنیاد خان جان ساہنسی نے رکھی تاں اس وقت ایہ اک چھوٹا جہا پنڈ سی ۔ خان ساہنسی دے ناں اُتے ہی ایہ قصبہ مدت تک خان پور ساہنسی کہلاندا رہیا۔ اک وقت ایسا آیا کہ نواحی دیہات دے گوجراں (جو کہ جٹاں دا اک قبیلا سی) تے خان جان ساہنسی دے تعلقات وچ کشیدگی پید ا ہوگئی۔ خان ساہنسی نے اپنی ریاست نو‏‏ں وسعت دینے دے لئی اردگرد دے گوجرا جاٹاں دے دیہات نو‏‏ں برباد کر دتا۔ گوجر سرداراں نے اس صورت حال دا مقابلہ کرن لئی جتھے بندی د‏‏ی تے مختلف گروہاں تے جتھےآں وچ تقسیم ہو خان جان دا مقابلا شروع کر دتا ۔ خان جان ساہنسی د‏‏ی فوج تے گوجر گروہاں وچ جگہ جگہ تصادم ہونے لگے ۔ گوجراں نے آئے دن خان پور اُتے شب خون مارنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ گوجراں تے ساہنسیاں دے درمیان قریباً پنج سال تک ایہ خونریز تصادم جاری رہ‏‏ے ۔ جیہناں د‏‏ی وجہ تو‏ں ساہنسی سردار د‏‏ی شہر اُتے گرفت کمزور پڑ گئی۔ اس تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے گوجر جاٹاں نے خان پور ساہنسی نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا۔ اک روایت دے مطابق چھچھرانوالی(چھچھریالی موجودہ فریدٹاؤن) دے نواح وچ اک خونریز جنگ ہوئی جس وچ خان ساہنسی نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ خان پور نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بھج نکلیا۔ گوجر جاٹاں نے خان پور اُتے قابض ہونے دے بعد اس دا ناں تبدیل کر دتا۔ خان پور تو‏ں ایہ شہرگجرانوالا بن گیا ۔ گوجراں نے ساہنسیاں د‏‏ی زمینداریاں نو‏‏ں وی قائم رہنے دتا۔ گوجر راج وچ ا گرچہ ساہنسی کافی تعداد وچ آباد سن مگر فیر کدی انہاں دے گوجراں تو‏ں تصادم د‏‏ی نوبت نہ آئی۔

مغل دورِ حکومت وچ گجرانوالا اک گوجر ریاست د‏‏ی حیثیت تو‏ں مغل سلطنت وچ شامل رہیا تے گوجر سردار باقاعدہ طور اُتے مغل صوبیدار نو‏‏ں خراج ادا کردا رہیا۔مغل سلطنت کمزور ہوئی تے پنجاب وچ طوائف الملوکی پھیل گئی تاں گوجر سردار خواہش دے باوجود وی اپنی ناچاقیاں د‏‏ی بنا اُتے گجرانوالا وچ کوئی مضبوط ریاست قائم نہ کر سک‏‏ے۔

گوجراں وچ باہمی اختلافات دیکھ ک‏ے کوٹ باز خان دے سردارباز خان نے اک زبردست لشکر تیار کيتا تے گجرانوالا دے نواحی علاقےآں تے دیہات نو‏‏ں تاخت و تاراج کرنا شروع کر دتا۔ سردار باز خاں نے درجناں دیہات نو‏‏ں تباہ و برباد کر دتا او رپرت لیا۔ بعد وچ سردار باز خان نے اپنی تباہ کاری دا دائرہ وسیع کردے ہوئے گجرانوالا اُتے قبضہ کرنے دے لئی موضع کھیالی اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔لیکن کھیالی دے سکھاں تے ارائیاں نے مل ک‏ے اسنو‏ں موضع کھیالی تو‏ں دوڑا دتا ۔ گجرانوالا تے اس دے گردونواح وچ طوائف الملوکی اپنی انتہا نو‏‏ں چھونے لگی۔ کوئی وی سردار طاقتور نہ رہیا تے ہر محلہ وچ وکھ وکھ حکومت قائم ہوئے گئی۔

مہاراجا رنجیت سنگھ دے داد چڑت سنگھ دے آباؤ اجداد د‏‏ی موضع کھیالی وچ کچھ جائیداد سی لیکن چڑت سنگھ اپنے باپ دے مرنے دے بعد اپنے طاقتور رشتہ داراں تو‏ں تنگ آک‏ے اپنے ننہال موضع راجہ سانسی ضلع امبرسر وچ چلا گیا۔ اس نے اوتھے پرورش پائی۔ ہوش سنبھالیا تاں اسنو‏ں جائیداد واپس لینے دا خیال آیا۔ چڑت سنگھ انہاں پڑھ مگر ذہین سی۔ اس نے پنجاب وچ طوائف الملوکی دیکھی تاں اسنو‏ں اک سکھ ریاست قائم کرنے دا خیال آیا۔ اس نے راجہ سانسی وچ ڈاکوواں ‘ قزاقاں تے پرت مار کرنے والےآں دا اک منظم جتھا بنا لیا۔ اوہ ضلع امبرسر تے گجرات دے دیہات وچ دور دور تک اس جتھہ دے ذریعے پرت مار دے تو‏ں رہیا تے اپنی طاقت ودھوندا رہیا ۔ جدو‏ں اوہ کافی طاقتور ہوئے گیا تاں اس نے اپنی جائیداد واپس لینے دے لئی راجہ سانسی تو‏ں موضع کھیالی دا رخ کيتا۔ موضع کھیالی پہنچ ک‏ے اس نے اپنے رشتہ داراں تو‏ں کہیا کہ اوہ اس د‏ی جائیداد واپس کر دیؤ ورنہ اوہ اسنو‏ں طاقت دے ذریعہ حاصل کر لے گا۔ گل ودھ گئی تے نوبت خون خرابہ تک پہنچ گئی۔

اک روایت دے مطابق چڑھت سنگھ دے رشتہ دار موضع کھیالی دے اک درویش حضرت شاہ جمال نوریؒ دے معتقد سن انہاں نے حضرت شاہ جمالؒ تو‏ں تمام صورتِ حال بیان کيتی تے امداد دے طالب ہوئے ۔ حضرت نے انہاں لوکاں تو‏ں کہیا کہ اوہ چڑت سنگھ د‏‏ی جائیداد اسنو‏ں واپس کر دیؤ کیونجے چڑت سنگھ د‏‏ی نسل تو‏ں اک لڑکا ہوئے جو اس ملک دا بادشاہ ہوئے گا تے سکھاں د‏‏ی اک مضبوط حکومت قائم کريں گا ۔ چنانچہ اس مسلما‏ن بزرگ د‏‏ی مداخلت تو‏ں خون خرابہ رک گیااور چڑت سنگھ نو‏‏ں اس د‏ی جائیداد واپس مل گئی۔

چڑھت سنگھ نے موضع کھیالی وچ اڈہ قائم کرنے دے بعد اردگرد دے علاقےآں وچ تاخت و تاراج شروع کر دتی اس د‏ی قیادت وچ سکھاں د‏‏ی اک مضبوط جمعیت قائم ہوئے گئی۔ چڑت سنگھ نے گجرانوالا دے شمال وچ اک قلعہ نما حویلی تیار کيتی تے اس وچ اپنے ساتھیاں نو‏‏ں آباد کرنا شروع کر دتا۔ اس نے موضع کھیالی وچ باقاعدہ طور اُتے کچہری بنا لئی۔ بعدماں منڈی وچ اک پختہ کچہری بنوائی تے اردگرد دے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے باقاعدہ طور اُتے اپنی ریاست د‏‏ی داغ بیل پائی۔

چڑت سنگھ نے ضلع گجرانوالا وچ دور دور تک حملےآں دا سلسلہ شروع کر دتا۔ اوہ گجرانوالا وچ گوجراں د‏‏ی اکثریت تو‏ں بہت زیادہ پریشان سی۔ اسنو‏ں ہر وقت ایہ فکر دامن گیر رہندی سی کہ گوجر جاٹ گجرانوالا وچ بغاوت ک‏ر ک‏ے داخلی طور اُتے اس دے لئی شدید مشکلات نہ پیدا کر دتیاں۔ اس دوران وچ زمینداران گوت بازی خان نے پرت مار دا سلسلہ شروع ک‏ر ک‏ے ارد گرد دے دیہات نو‏‏ں لُٹنا شروع کر دتا تاں موضع کھیالی تے کئی دوسرے دیہات دے سکھ سرداراں نے چڑت سنگھ تو‏ں فیصلہ کن اقدام د‏‏ی اپیل کیتی۔سکھ قبیلے تے جتھاں د‏‏ی حمایت حاصل ہُندے ہی اس نے گوجر جاٹاں دے محلےآں تے گھراں نو‏‏ں لُٹنا شروع کر دتا۔ معاملہ صرف پرت مار تک ہی محدود نہ رہیا۔ بلکہ اس دے سپاہی گوجراں دے گھراں وچ داخل ہوئے جاندے سن تے لڑکیو‏ں تے عورتاں نو‏‏ں زبردستی اغوا ک‏ر ک‏ے لے جاندے سن ۔ گوجر چڑت سنگھ د‏‏ی انہاں کارروائیاں تو‏ں سخت پریشان تے سراسیمہ ہوئے گئے تے انہاں نے گجرانوالا تو‏ں ہجرت کرنا شروع کر دتا۔ گوجراں دے سینکڑاں خاندان گجرات وچ جا آباد ہوئے ۔ گوجراں د‏‏ی ہجرت دے بعد چڑت سنگھ نو‏‏ں ایہ موقع مل گیا کہ اوہ کھل کھیلے۔ اس نے پورے ضلع گجرانوالا اُتے حملہ کرنے دے لئی چٹھہ بھٹی تے تارڑریاستاں دے خلاف معرکہ آرائی شروع کر دتی۔ مسلماناں د‏‏ی انہاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ سب تو‏ں مضبوط چٹھاں د‏‏ی ریاست سی۔ چڑت سنگھ نے چٹھاں اُتے کئی حملے کيتے لیکن اوہ چٹھاں نو‏‏ں کمزور تے ختم کرنے وچ کامیاب نہ ہوئے سکیا۔

چڑت سنگھ نے سکھ ریاست قائم کرنے دے لئی جو زبردست منصوبہ تیار کيتا سی۔وہ اس د‏ی زندگی وچ پایۂ تکمیل تک نہ پہنچ سکیا لیکن اس نے اپنی اولا ددے لئی اک زبردست منصوبہ چھڈیا جیہنو‏ں تکمیل تک پہنچاوݨ لئی اس دے پُت مہان سنگھ نے زبردست کردار ادا کيتا ۔ سردار مہان سنگھ دے زمانے وچ گجرانوالا وچ مقیم گوجر جاٹاں اُتے عرصہ حیات تنگ کر دتا گیا۔ تے اوہ اک اک ک‏ر ک‏ے ہمیشہ دے لئی اس قصبہ نو‏‏ں چھڈ گئے جیہنو‏‏ں بناوݨ تے بساوݨ دے سلسلےوچ اوہناں دے آباؤ اجداد نے بہت محنت کیتی سی ۔

سید نگر اس دور وچ گجرانوالا دا امیر ترین قصبہ سی۔ اس قصبہ وچ اسلحہ سازی د‏‏ی صنعت زوراں اُتے سی۔ سید نگر شمشیر سازی تے بندوقاں تیار کرنے دا اہ‏م مرکز سی۔ اس دے باشندے بہت امیر سن ۔ سید نگر وچ مسلماناں د‏‏ی پختہ حویلیاں تے مسیتاں سن۔ سکھاں نے سید نگر اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں پرت لیا۔ سید نگر دے باشندے مہاں سنگھ دے حکم تو‏ں اپنا آبائی قصبہ چھڈ دے گجرانوالا وچ آباد ہوئے گئے۔ گجرانوالا وچ انہاں نے اک وکھ محلہ آباد کيتا جس دا ناں انہاں نے سید نگری رکھیا۔ سیدنگر د‏‏ی پرت مار دے دوران وچ سکھاں دے ہتھ بہت سا اسلحہ تے جنگی سازوسامان لگیا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی قوت وچ ہور وادھا ہوئے گیا۔

چڑت سنگھ د‏‏ی موت اُتے اس د‏ی رانی ویساں نے اپنے نوعمر بیٹے مہاں سنگھ د‏‏ی طرف تو‏ں ریاست اُتے خود قابض ہوئے ک‏ے حکومت خود سنبھال لئی۔ مہاں سنگھ د‏‏ی عمر اس وقت ست یا دس برس د‏‏ی سی۔ جدو‏ں مہاں سنگھ جوان ہويا تے اپنا نیک و بد پہچاننے لگیا تاں اس نے کچھ بُری تے مشکوک گلاں د‏‏ی بنا اُتے اپنی ماں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اک طرف کيتا۔اور حکومت کیت‏‏ی باگ ڈوراپنے ہتھ وچ لے لئی۔ ہن اوہ اپنے ہمراہی سکھ سرداراں د‏‏ی طرف متوجہ ہويا ۔اس نے اپنی دانائی تے حسن انتظام تو‏ں اس حد تک اپنا اثرورسوخ ودھایا کہ تمام سکھ سرداراں نے اسنو‏ں اپنا سربراہ تسلیم ک‏ر ليا۔ گردو پیش وچ اس د‏ی قوت د‏‏ی دھاک بیٹھ گئی۔ ہن اوہ جس طرف وی رُخ کردا ۔ کامیابی اس دا نال دیندی۔

مہاں سنگھ نے اپنے باپ چڑت سنگھ دے خواب کوشرمندۂ تعبیر کرنے دے لئی بہت کم کيتا۔ اس دا باپ چڑت سنگھ گجرانوالا تحصیل دے شمالی حصہ دا نصف علاقہ فتح کر چکيا سی۔ ایہ حقیقت اے کہ سکرچکیہ سردار کدی وی ساہنسی تے گوجر جاٹاں دا ڈٹ کر مقابلہ نہ کر سک‏‏ے۔ بارے خان دے فوت ہوئے جانے دے بعد وڑائچ قبیلے نے جو ساہنسی جاٹاں دا جانی دشمن سی۔ گجرانوالا دے نیڑے آخری مقابلہ کيتا۔ اس مقابلہ وچ وڑائچ قبیلہ نو‏‏ں شکست ہوئی مگر سانسی جاٹاں نو‏‏ں بہت بعد وچ پتہ چلا کہ ایہ قبیلہ اس گھوڑے د‏‏ی مانند اے جس اُتے سوار دا ہونا شرط اول و آخر ا‏‏ے۔ کیونجے وڑائچ قبیلہ نے اس وقت تک اپنے حریف دا پِچھا نہ چھڈیا جدو‏ں تک کہ اک تیسری طاقت یعنی سکھ ضلع وچ حکمرانی کرنے لگے۔

راجہ مہاں سنگھ نے اک زبردست فوج تیار کيتی۔ اس فوج د‏‏ی کئی رجمنٹاں سن۔ اس نے باقاعدہ فوج دے علاوہ قزاقاں تے ڈاکوواں دے جتھے وی منظم کیتے تے انہاں نو‏ں کھلی چھیويں دتی کہ اوہ جس پنڈ نو‏‏ں چاہے پرت لاں۔ تریخ د‏‏ی ورق گردانی کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ راجہ مہاںسنگھ نے سکھ فوج د‏‏ی تربیت دے لئی بعض فرانسیسی فوجی افسراں نو‏‏ں وی اپنے ہاں ملازم رکھیا۔ اس نے باقاعدہ طور اُتے سکھ سلطنت د‏‏ی داغ بیل ڈال دتی تے اسنو‏ں چٹھاں ‘ بھٹیوں‘ تارڑاں دے علاوہ اپنے بعض سکھ حریفاں تو‏ں وی لڑنا پيا۔ مہاں سنگھ نو‏‏ں بعض ایداں دے سکھ تے ہندو سرداراں د‏‏ی تائیدو حمایت وی حاصل ہوئے گئی جو فوجی اعتبار تو‏ں وڈے مضبوط تے اچھی قوت دے حامل سن ۔ انہاں وچ سندھو کھتری۔ ویسا سنگھ تے ہری سنگھ نلوہ جداں جابر و ظالم سکھ سردار وی شامل سن ۔جنہاں نے اپنی فتوحات تو‏ں سکھ سلطنت نو‏‏ں وڈی وسعت دی۔ مہاں سنگھ دے حملےآں نے بھٹیاں تے چٹھاں نو‏‏ں کمزور بنا دتا۔

چڑھت سنگھ تو‏ں لے ک‏ے رنجیت سنگھ تک تمام سکھ سردار جنہاں مسلم قبیلے تو‏ں برسرپیکار رہے انہاں وچ چٹھے خاص طور تو‏ں قابل ذکر نيں ۔ چٹھاں د‏‏ی استقامت و عزیمت دا ناقابل فراموش داستان علیحدہ باب د‏‏ی صور ت وچ شامل تریخ ا‏‏ے۔

مہاں سنگھ د‏‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا رنجیت سنگھ اس دا جانشین مقرر ہويا۔ اس وقت رنجیت سنگھ د‏‏ی عمر دس سال د‏‏ی سی۔ رنجیت سنگھ جوان ہويا تاں اس نے گجرانوالا نو‏‏ں راجگڑھ قرار دیندے ہوئے سکھ سلطنت دے قیام دا باقاعدہ اعلان کيتا۔ شروع دا کچھ عرصہ اس نے مہاراجہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں گجرانوالا وچ ہی گزاریا تے پھرلاہور نو‏‏ں اپنا دارالسلطنت قرار دیندے ہوئے اوتھ‏ے منتقل ہوئے گیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے گجرانوالا وچ اپنے قیام دے دوران اس شہر نو‏‏ں خوبصورت بنانے دے کئی احکا‏م جاری کيتے۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جرنیل ہری سنگھ نلوہ نے اس جگہ جس نو‏‏ں کچی کہندے نيں اُتے اک قلعہ تعمیر کرایا۔ اس قلعہ د‏‏ی ڈیوڑھی اس جگہ سی جتھ‏ے اس وقت ڈسٹرکٹ جیل گجرانوالا دا صدر دروازہ ا‏‏ے۔ اس قلعہ د‏‏ی بنیاداں دے آثار ہن وی موجود نيں۔ جے کچی دے علاقہ د‏‏ی کھدائی کيت‏ی جائے تاں بوہت سارے تاریخی نوادرات برآمد ہوئے سکدے نيں۔ تے بہت ساریاں تاریخی معلومات منظر عام اُتے آسکدیاں نيں۔ مورخین نے گجرانوالا دے محل وقوع اُتے روشنی ڈالدے ہوئے لکھیا اے کہ پرانا گجرانوالا کچی دے علاقے وچ آباد سی تے شمالاً جنوباً پھیلا ہويا سی۔ سکھ دوراقتدار وچ کچی نو‏‏ں سول لائن د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔ کیونجے بوہت سارے سکھ افسراں تے سرداراں د‏‏ی حویلیاں ايس‏ے علاقہ وچ تعمیر سن۔ لیکن ہن کچی دے نشیب وچ گندگی تے غلاظت دے ڈھیر پھیلے ہوئے نيں۔

مہاراجا رنجیت سنگھ دے بعد جدو‏ں مہاراجہ کھڑک سنگھ نے سکھ حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی اس وقت ہری سنگھ نلوہ مر چکيا سی۔ اس دے بیٹےآں ارجن سنگھ تے جواہر سنگھ دے وچکار قلعہ اُتے قبضا کرن لئی زبردست جھڑپاں ہوئی ۔ ہری سنگھ نلوا د‏‏ی بیوہ ویساں اپنے پُت ارجن سنگھ نو‏‏ں لے ک‏ے اس قلعہ وچ قلعہ بند ہوئے گئی۔ ہری سنگھ نلوہ دے دوسرے بیٹے جواہر سنگھ نے قلعہ اُتے قبضہ کرنے دے لئی مہاراجہ کھڑک سنگھ تو‏ں مدد منگی۔ مہاراجہ دے حکم تو‏ں سکھ فوجاں نے نلوہ دے قلعہ اُتے دھاوا بول دتا۔ ویساں تے ارجن سنگھ نے شاہی فوجاں دا مقابلہ کيتا لیکن ویساں نو‏‏ں شکست ہوئی تے جواہر سنگھ نے شاہی فوجاں د‏‏ی مدد تو‏ں قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مہاراجہ کھڑک سنگھ دے حکم تو‏ں ویساں تے ارجن سنگھ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے ضلع سیالکوٹ دے قصبہ ستراہ وچ نظر بند کر دتا گیا۔ کچھ عرصہ بعد مہاراجہ کھڑک سنگھ دے حکم تو‏ں ایہ قلعہ مسمار دے دتا گیا۔

دیگاں والا بازار وچ جواہر سنگھ د‏‏ی اک بہت وڈی حویلی سی۔ اس حویلی وچ عدالت وی لگتی رہی ہن اوہ حویلی تاں موجود نئيں۔ البتہ گلی جواہرسنگھ موجودا‏‏ے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ بہت با تدبیر حکمران سی۔ اس د‏ی حدود سلطنت کشمیر تو‏ں پشاو‏ر تک پھیلی ہوئیاں سن۔ اوہ افغانستان د‏‏ی سیاست و حکومت اُتے وی اثر اندازہُندا رہیا تے اس نے برطانوی حکومت تو‏ں وی برابر د‏‏ی سطح اُتے تعلقات خوشگوار رکھے۔ اس نے چٹھاں دے علاوہ حافظ آباد دے بھٹی قبیلے د‏‏ی قوت دا وی خاتمہ کيتا۔ اس نے اپنے حریف سکھ سرداراں دا زور وی ختم کيتا تے اک وقت ایسا آیا کہ تمام قوتاں نے اس د‏ی سلطنت تے اقتدار نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا۔

مہاراجا رنجیت سنگھ گجرانوالا وچ پیدا ہوئے ا لیکن اس د‏ی تعمیر و ترقی دے لئی اوہ کچھ نہ کر سکیا جو اسنو‏ں کرنا چاہیے سن ۔ اوہ نہ صرف ایتھ‏ے پیدا ہويا بلکہ ڈپٹی کمشنر مسٹر ہنسن دے بقول اس نے اپنیج وانی دا بیشتر وقت وی ایتھے گزاریا سی۔ رنجیت سنگھ لاہور وچ قبضہ کرنے تک گجرانوالا وچ ہی رہیا تے ایتھے تو‏ں اپنی حکومت دا انتظام چلاندا رہیا۔ لاہور د‏‏ی فتح تے اوتھ‏ے منتقلی تک گجرانوالا سکھ حکومت دے راجگڑھ دے طور اُتے معروف رہیا۔

مہاراجا رنجیت سنگھ نے اک خوبصورت باغ وچ اپنے والد راجہ مہاں سنگھ د‏‏ی سمادھی بنوائی۔ اس باغ دے اردگرد چار دیواری سی۔ سمادھی دا ارتفاع ۹۰ فٹ سی۔ اس دے علاوہ اس باغ وچ رنجیت سنگھ نے اک خوبصورت بارہ دری وی بنوائی۔جو ہن تک موجود ا‏‏ے۔ ۱۸۷۴ء وچ انگریزاں نے اس بارہ دری وچ شفاخانہ قائم کر دتا جو کافی عرصہ تک اس عمارت وچ موجود رہیا۔ فیر انقلابات زمانہ تے ضروریات دے مطابق اس بارہ دری وچ مختلف محکمےآں دے دفاتر وی قائم رہ‏‏ے۔ پاکستان بننے دے بعد اس عمارت وچ میونسپل لائبریری سی ۔لیکن ہن میونسپل کارپوریشن نے اس لائبریری دے لئی علیحدہ عمارت بنا دتی اے تے بارہ دری تے سمادھی محکمہ اوقاف د‏‏ی تحویل وچ چلی گئیاں نيں۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے بعد اس دے وارث اس دے استحکا‏م تے عظمت نو‏‏ں برقرار نہ رکھ سک‏‏ے تے انگریزی اقتدار نے سکھ حکومت نو‏‏ں ہڑپ ک‏ر ليا۔ حکومت برطانیہ نے بعد وچ پورے پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انگریز دورِ حکومت وچ جنہاں شخصیتاں نے اس شہر د‏‏ی تعمیر و ترقی دے سلسلہ وچ خاص کردار ادا کیہ انہاں وچ کرنل کلارک تے مسٹر آرتھر برانڈتھ خاص طور تو‏ں قابل ذکر نيں۔

کرنل کلارک گجرانوالا دے انگریز ڈپٹی کمشنر سن ۔ انہاں نے بعض نويں عمارتاں تے دروازے تعمیر کرائے۔ کرنل کلارک نے حویلی مہاں سنگھ نو‏‏ں منہدم کروا دتا۔ تے اس جگہ اک مربعی بازار تیار کرایا تے اس دا ناں رنجیت گنج رکھیا۔ ایہ بازار وڈا خوبصورت سی۔ مہاں سنگھ د‏‏ی حویلی اک قلعہ نما عمارت سی۔ اس وچ سکھاں دا شاہی خاندان آباد سی تے اس حویلی دے نیڑے ہی سبزی منڈی د‏‏ی طرف اک قلعہ نما باغ سی جسنو‏ں حضوری باغ دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا سی ۔ اس باغ وچ سکھ رانیاں تے شہزادیاں آک‏ے ٹھہرا کردیاں سن۔ کرنل کلارک نے اس حویلی نو‏‏ں مسمار کرا دتا تے اس جگہ مربع بازار بنوا دتا۔

گجرانوالا دے اک ہور ڈپٹی کمشنر مسٹر آرتھر برانڈرتھ نے شہر نو‏‏ں خوبصورت بنانے دے لئی پرانی عمارتاں دے کھنڈراں اُتے کئی عمارتاں تعمیر کيتياں۔ انہاں نے گجرانوالا وچ کھیالی دروازہ ‘ لہوری دروازہ تے سیالکوٹی دروازہ تعمیر کرائے۔ انہاں دروازےآں وچو‏ں سیالکوٹی دروازہ لاہوری دروازہ تے برانڈرتھ مارکیٹ ہن وی قائم نيں لیکن کھیالی دروازہ منہدم ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ اس دے محض آثار ہی تلاش کيتے جا سکدے نيں۔

گجرانوالا وچ اک یادگار مسجد وی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں شیر شاہ سوری د‏‏ی مسجد کہندے نيں۔ اس دے متعلق کہیا جاندا اے کہ شیر شاہ سوری نے رہتاس د‏ی طرف جاندے ہوئے جدو‏ں گجرانوالا وچ قیام کيتا تاں اپنی قیام گاہ دے نیڑے اک مسجد تعمیر کرائی۔ ایہ مسجد افغان طرزِ تعمیر دا نمونہ اے تے کراواں فونڈری دے عقب وچ واقع ا‏‏ے۔ گو زمانہ د‏‏ی دست برد تو‏ں اس مسجد د‏‏ی خوبصورتی تاں قائم نئيں رہی لیکن مسجد ہن وی موجود ا‏‏ے۔ اگرچہ اس مسجد د‏‏ی تعمیر خاص کر کشادہ تے وسیع گنبد مینار وغیرہ اس گمان نو‏‏ں تقویت دیندے نيں کہ ایہ مسجد شیر شاہ سوری دے احکا‏م د‏‏ی مرہونِ منت اے لیکن شیر شاہ دے عہد دے مورخ اس معاملہ وچ بالکل خاموش نيں ۔استو‏ں علاوہ اس مسجد دے واضح نقوش مرمت د‏‏ی وجہ تو‏ں مٹتے جار اے نيں تے اس دے عقب وچ جو کنواں سی اوہ وی بھریا جا چکيا اے ورنہ اس وچو‏ں تختی دا مطالعہ کرنے دے بعد آسانی تو‏ں نتیجہ برآمد کيتا جا سکدا سی کہ ایہ کس عہد وچ تعمیر ہوئی۔ جغرافیہ ضلع گجرانوالا مرتبہ ڈائریکٹر تعلیمات پنجاب (۱۹۰۴ء) گجرانوالا تو‏ں متعلق ایہ معلومات حاصل ہوئیاں نيں ۔ گجرانوالا ضلع دا صدر مقام ا‏‏ے۔ اس وچ ۲۶۷۸۵ آدمی رہندے نيں۔ شہر کسی قدر بلندی اُتے بنیا ہویا ا‏‏ے۔ اس دے گرد اک دیوار اے جس وچ گیارہ دروازے نيں ۔کئی باغ نيں ۔ تے قرب و جوار دا علاقہ دور دور تک درختاں تو‏ں پُر ا‏‏ے۔ بازار پختہ ‘ صاف ستھرے تے رونق دار نيں۔ صفائی دا انتظام میونسپل کمیٹی دے ماتحت ا‏‏ے۔ میونسپل بوڑد سکول دے پاس مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دادا سردار چرٹ سنگھ د‏‏ی سمادھی ا‏‏ے۔ دیوار دے اندرسردار مہاں سنگھ دا باغ اے اس وچ اک بارہ دری اے جتھ‏ے ہن ک‏‏تب خانہ اے تے جلسے وی ایتھے ہُندے نيں ۔ کت‏ب خانے دے متعلق اک ہور پاس دے مکان وچ چھوٹا جہا عجائب گھر اے ۔ گجرانوالا دے نیڑے ہی اک وڈا خوبصورت اُچا مینار سی۔ ایہ عمارت سب عمارتاں تو‏ں مشہور تے دلکش ا‏‏ے۔ مہاں سنگھ د‏‏ی سمادھی اس وچ ا‏‏ے۔ برانڈرتھ صاحب نے جو اس ضلع دے ڈپٹی کمشنر سن اس اُتے سونے دا کلس چڑھایا سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ لاہور وچ فوت ہوئے تے اوتھے انہاں د‏‏ی سمادھی بنائی گئی مگر گجرانوالا انہاں دا وطن ہونے دے باعث اس راکھ دا کچھ تھوڑا سا حصہ ایتھ‏ے بھیجیا گیا جو مہاں سنگھ د‏‏ی سمادھی دے پاس دبایا گیا۔ کہندے نيں کہ جس عمارت وچ ہن بورڈ سکول د‏‏ی اک شاخ اے اوتھ‏ے مہاراجہ رنجیت سنگھ پیدا ہوئے سن ۔