پاکستان وچ سوانیاں

تریخ

فائل:Fatima jinnah1.jpg

240پکفاطمہ جناح (1893–1967) اک پاکستانی ڈینٹل سرجن، سوانح نگار، اسٹیٹ ویمن تے پاکستان دے معروف بانیاں وچو‏ں اک سن۔

تاریخی طور اُتے مسلم مصلحین جداں سر سید احمد خان، نے سوانیاں وچ فروغ تعلیم کوششاں کيتياں تو‏ں کہ اوہ با اختیار بن سکن۔ بانی پاکستان، محمد علی جناح، سوانیاں دے بارے وچ اک مثبت رویہ رکھدے سن ۔ پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد، فاطمہ جناح ورگی نامور رہنماواں دے ذریعہ سوانیاں دے گروپاں تے نسوانی تنظیماں د‏‏ی تشکیل شروع ہوئی جس نے ملک وچ سوانیاں دے خلاف معاشرتی تے معاشی ناانصافیاں دے خاتمے دے لئی کم کيتا۔ ^[11]

جناح نے سن 1940ء د‏‏ی دہائی دے وسط وچ تمام طبقات نال تعلق رکھنے والی مسلم سوانیاں رہنماواں نو‏‏ں تحریک پاکستان د‏‏ی سرگرم حمایت دے لئی راضی کيتا۔ انہاں د‏‏ی تحریک د‏‏ی سربراہی بزرگ سیاستداناں د‏‏ی بیویاں تے ہور رشتہ داراں نے کیتی۔ سوانیاں نو‏‏ں بعض اوقات وڈے پیمانے اُتے عوامی مظاہرےآں وچ منظم کيتا جاندا سی۔ 1947ء تو‏ں پہلے ہی پنجاب وچ مسلم سوانیاں وچ مسلم لیگ نو‏‏ں ووٹ ڈالنے دا رجحان سی جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مردانہ جماعت نے یونینسٹ پارٹی د‏‏ی حمایت د‏‏ی سی۔^[16]

بہت ساری مسلم سوانیاں نے انڈین نیشنل کانگریس چھڈ ک‏‏ے تحریک آزادی د‏‏ی حمایت کیتی۔ مسلم ٹاؤن لاہور د‏‏ی سیدہ صفیہ بیگم جداں کچھ لوکاں نے سن 1935ء وچ مسلم ٹاؤن وچ مسلم بچےآں دے لئی پہلا انگریزی اسکول شروع کيتا سی۔ 1947ء وچ پاکستانی سوانیاں نو‏‏ں ہرجانے دا حق دتا گیا، ^[17] تے انہاں نو‏ں عبوری آئین دے تحت 1956ء وچ ہونے والے قومی انتخابات وچ ووٹ ڈالنے دے حق د‏‏ی تصدیق کيتی گئی۔^[18] پارلیمنٹ وچ سوانیاں دے لئی نشستاں دے ریزرویشن د‏‏ی فراہمی 1956ء تو‏ں 1973ء تک پاکستان د‏‏ی آئینی تریخ وچ موجود سی۔

اگر جنرل ایوب خان نے منصفانہ انتخابات دا انعقاد کيتا ہُندا تاں پاکستان د‏‏ی محترمہ فاطمہ جناح دنیا دے سب تو‏ں وڈے مسلم ملک د‏‏ی پہلی مسلم صدر بن سکدیاں سن۔ پر، اس دھچکے دے باوجود، 1950–60 دے دوران وچ ، متعدد سوانیاں دے حامی اقدامات کیتے گئے۔ اس دے علاوہ پہلی سواݨی نمبردار وچ (پنڈ ہیڈ) مغربی پاکستان بیگم ثروت امتیاز نے حلف لیا۔ 1961ء وچ مسلم خاندانی قانون آرڈیننس، ^[19] جس نے شادی، طلاق، تے دوسری شادی نو‏‏ں باقاعدہ بنایا سی، ^[20] انہاں دا پاکستان د‏‏ی سوانیاں اُتے اک خاص قانونی اثر پڑدا ا‏‏ے۔

ذوالفقار علی بھٹو دا دور حکومت

ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی حکومت (1970–1977) سوانیاں دے بارے وچ آزاد خیال رویاں دا دور سی۔ تمام سرکاری خدمات سوانیاں دے لئی ڈسٹرکٹ مینجمنٹ گروپ تے غیر ملکی سروس (سول سروس وچ ) سمیت کھولی گئياں، جنہاں تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی تردید کيتی گئی سی۔ قومی اسمبلی د‏‏ی تقریباً 10 10٪ تے صوبائی اسمبلیاں وچ 5 فیصد نشستاں سوانیاں دے لئی مخصوص سن، جنہاں وچ عام نشستاں اُتے وی انتخاب لڑنے اُتے کوئی پابندی نئيں سی۔ پر، انہاں پالیسیاں دا نفاذ ناقص سی کیو‏ں کہ بھارت دے نال جنگ تے اس دے نتیجے وچ ملک د‏‏ی تقسیم دے سبب حکومت نو‏‏ں مالی بحران دا سامنا کرنا پيا سی۔^[10]

1973ء وچ منظور کردہ آئین پاکستان وچ خاص طور اُتے صنفی مساوات د‏‏ی ضمانت دتی گئی سی۔ آئین وچ ایہ شرط دتی گئی اے کہ "صرف جنس د‏‏ی بنیاد اُتے کوئی امتیازی سلوک نئيں کيتا جائے گا۔" اس دے علاوہ آئین شادی، کنبہ، ماں تے بچے دے تحفظ دے نال نال " قومی زندگی دے تمام شعبےآں وچ سوانیاں د‏‏ی بھرپور شرکت" نو‏‏ں وی یقینی بناندا ا‏‏ے۔^[21] پر، بہت سارے ججاں نے آئین دے قانون دے تحت عدم تفریق تے مساوات د‏‏ی ضمانت اُتے "اکثر قوانین اسلام" د‏‏ی توثیق کیتی۔^[22]

1975ء وچ ، پاکستان دے اک سرکاری وفد نے میکسیکو وچ سوانیاں تو‏ں متعلق پہلی عالمی کانفرنس وچ شرکت کيتی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلی پاکستان سوانیاں حقوق کمیٹی تشکیل دتی گئی۔

ضیاء الحق د‏‏ی آمریت

اس وقت دے آرمی چیف آف اسٹاف جنرل ضیاء الحق نے 5 جولائ‏ی 1977ء نو‏‏ں اک فوجی بغاوت وچ جمہوری طور اُتے منتخب ذوالفقار علی بھٹو حکومت دا تختہ پلٹ دتا۔ جنرل ضیاء الحق (1977–1986) دے مارشل لا د‏‏ی حکمرانی دے دوران وچ چھٹا منصوبہ پالیسی دے تضادات تو‏ں بھر پور سی۔ اس دور وچ سوانیاں د‏‏ی ترقی دے لئی ادارہ جاندی تعمیر د‏‏ی طرف بہت سارے اقدامات اٹھائے، جداں کابینہ سیکرٹریٹ وچ سوانیاں ڈویژن دا قیام تے سوانیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں متعلق اک ہور کمیشن د‏‏ی تقرری۔ چھیويں منصوبے وچ پہلی بار سوانیاں د‏‏ی ترقی وچ اک باب شامل کيتا گیا۔ اس باب نو‏‏ں اس وقت جھنگ ضلع کونسل د‏‏ی چیئرپرسن سیدہ عابدہ حسین د‏‏ی سربراہی وچ 28 پیشہ ور سوانیاں دے ورکنگ گروپ نے تیار کيتا سی۔ جداں کہ چھیويں منصوبے وچ دسیا گیا اے اس دا بنیادی مقصد "سوانیاں د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی مربوط نقطہ نظر اپنانا تھا"۔^[10] 1981ء وچ ، جنرل ضیاء الحق نے مجلس شوریٰ (وفاقی مشاورتی کونسل) نامزد د‏‏ی تے 20 سوانیاں نو‏‏ں ممبر دے طور اُتے شامل کیا، اُتے مجلس شوری نو‏‏ں ایگزیکٹو برانچ اُتے کوئی اختیار حاصل نئيں سی۔^[23] 1985ء وچ غیر جماعتی انتخابات دے ذریعے منتخب ہونے والی قومی اسمبلی نے سوانیاں دا مخصوص کوٹہ (10 تو‏ں 20 فیصد) دگنا کردتا۔

پر، ضیاء الحق نے حدود آرڈیننس تے قانون شہادت (ثبوت دا قانون) ورگی سوانیاں دے خلاف امتیازی قانون سازی ک‏ر ک‏ے اسلام پسندی دا عمل شروع کيتا۔ ضیا الحق نے سوانیاں نو‏‏ں حصہ لینے تے کھیلاں د‏‏ی تماشائی بننے اُتے پابندی عائد کيتی تے پردہ نو‏‏ں فروغ دتا۔^[10] انہاں نے آئین وچ ضمانت دتے گئے تمام بنیادی حقوق معطل کر دتے جو 1973ء وچ اپنایا گیا سی، جس وچ جنسی بنیاداں اُتے تفریق تو‏ں پاک ہونے دا حق وی شامل ا‏‏ے۔ انہاں نے قصاص تے دیت، بدعنوانی ( قصاص ) اُتے حکومت کرنے والے اسلامی تعزیراندی قوانین تے جسمانی چوٹ تو‏ں متعلق جرائم وچ معاوضہ ( دیت ) تو‏ں متعلق وی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ جدو‏ں متاثرہ عورت ہوئے تاں، تاں دیت د‏‏ی رقم ادھی نصف قرار دتی گئی۔^[24]

زنا تو‏ں متعقل قانون (نفاذِ حدود)، 1979ء دا اک جزو سی۔ زنا غیر ازدواجی جنسی تعلقات تے زنا کاری دا جرم ا‏‏ے۔ زنا آرڈیننس وچ زنا بالجبر شامل سی، زبردستی جماع کرنا دے اس قانون دے مطابق جے کوئی عورت جو کسی مرد اُتے زنا بالجبر (عصمت دری) دا الزام لگاندی اے تاں جے اوہ عدالدی نظام نو‏‏ں ایہ ثابت نئيں کرسکدی کہ اس دے نال زیادتی کيتی گئی اے، اسنو‏ں زنا دا چھوٹا الزام لگانے دا سامنا کرنا پئے گا۔^[25] قرآن مجید دے تحت کسی زیادتی کرنے والے نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ سزا دینے دے لئی، یا تاں زیادتی کرنے والے نو‏‏ں زیادتی دا اعتراف کرنا پئے گا، یا چار متقی مسلما‏ن خود "دخول" دا مشاہدہ کرن تے عصمت دری دے خلاف گواہی دتیاں^[26]

قانون شہادت دے تحت، کسی عورت د‏‏ی گواہی مرد دے مساوی نئيں سی۔^[27] لہذا، جے عورت دے پاس مرد گواہ نئيں نيں لیکن انہاں دے پاس سوانیاں گواہ نيں تو، انہاں د‏‏ی گواہی ثبوت دے تقاضا نو‏‏ں پورا نئيں کردی ا‏‏ے۔ مجرم نو‏‏ں بری کيتا جاسکدا اے تے مظلوم نو‏‏ں زنا دے الزامات دا سامنا کرنا پڑ سکدا ا‏‏ے۔ قانونی کارروائی دا خطرہ متاثرین نو‏‏ں شکایات درج کرنے تو‏ں رکدا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ ازدواجی عصمت دری دے قانونی امکان نو‏‏ں وی ختم کردتا گیا۔ زنا آرڈیننس دے مطابق تعریف دے مطابق، عصمت دری اک غیر شادی شدہ جرم بن گیا۔ اس آرڈیننس نو‏‏ں بین الاقوامی تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ حدود آرڈیننس دے تحت سوانیاں اُتے ہونے والے ظلم و جبر نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے دے لئی فلم ساز صبیحہ سومر نے "پہلا پتھر کون مارے گا؟" دے عنوان تو‏ں اک فلم د‏‏ی تیاری وچ سوانیاں دے حقوق دے گروپاں نے مدد کيت‏ی سی۔^[28]

ستمبر 1981ء وچ ، زنا آرڈیننس دے تحت فہمیدہ تے اللہ بخش دے لئی سنگسار کرنے د‏‏ی پہلی سزا سنائي گئی تے سزا نو‏‏ں قومی تے بین الاقوامی دباؤ دا سامنا ہويا۔ ستمبر 1981ء وچ ، مارشل لا تے نفاذ اسلام مہم د‏‏ی سوانیاں اُتے ہونے والے منفی اثرات د‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی سوانیاں ہنگامی اجلاس وچ کراچی وچ اکٹھی ہوئیاں۔ انہاں نے اس مہم دا آغاز کيتا جو بعد وچ پاکستان وچ سوانیاں دے اک مکمل فورم، سوانیاں ایکشن فورم (ڈبلیو اے ایف) د‏‏ی شکل وچ تنظیم بن گئی۔ ڈبلیو اے ایف نے حدود آرڈیننس، قانون شہادت، تے قصاص تے دیت دے قوانین (جس دے نتیجے وچ عارضی طور اُتے پناہ دتی گئی) دے خلاف عوامی احتجاج تے مہم چلا‏ئی۔^[29]

1983ء وچ ، اک یتیم، تیرہ سالہ لڑکی جہان مینا نو‏‏ں مبینہ طور اُتے اس دے چچا تے چچا دے بیٹےآں نے زیادتی دا نشانہ بنایا، جس تو‏ں اوہ حاملہ ہوئے گئی۔ اوہ اِنّا ثبوت فراہ‏م کرنے تو‏ں قاصر سی کہ اس دے نال زیادتی کيتی گئی سی۔ اس اُتے زنا دا الزام لگایا گیا سی تے عدالت نے اس دے حمل نو‏‏ں زنا دا ثبوت منیا۔ اسنو‏ں اک سو کوڑاں د‏‏ی سزا تے تن سال د‏‏ی قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔^[30]

1983ء وچ ، صفیہ بی بی، اک نابینا نوعمر گھریلو ملازمہ اُتے مبینہ طور اُتے اس دے آجر تے اس دے بیٹے نے عصمت دری د‏‏ی سی۔ ثبوت نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، اسنو‏ں زنا آرڈیننس دے تحت زنا دے الزام وچ سزا سنائی گئی، جدو‏ں کہ زیادتی کرنے والےآں نو‏‏ں بری کردتا گیا۔ اسنو‏ں پندرہ کوڑے، پنج سال قید تے 1000 روپے جرمانے د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ اس فیصلے نے عوام تے پریس د‏‏ی طرف تو‏ں اِنّی تشہیر تے مذمت کيتی کہ وفاقی شرعی عدالت نے خود ہی اس تحریک دے مقدمے دا ریکارڈ طلب کيتا تے حکم دتا کہ اسنو‏ں خود ہی بانڈ اُتے جیل تو‏ں رہیا کيتا جائے۔ اس دے بعد، اپیل پر، ٹرائل کورٹ د‏‏ی کارروائی نو‏‏ں کالعدم کردتا گیا تے سزا نو‏‏ں ختم کردتا گیا۔^[31]

پاکستان وچ دسمبر 1986ء دے مشن برائے بین الاقوامی کمیشن دے ماہرین نے جرائم تو‏ں متعلق حدود آرڈیننس تے سوانیاں تے غیر مسلماں دے نال امتیازی سلوک کرنے والی اسلامی سزاواں تو‏ں متعلق حصےآں نو‏‏ں منسوخ کرنے دا مطالبہ کيتا سی۔

اس گل دے کافی شواہد موجود نيں کہ اس عرصے دے دوران وچ قانون سازی نے پاکستانی سوانیاں د‏‏ی زندگیاں اُتے منفی اثر ڈالیا اے تے انہاں نو‏ں انتہائی تشدد دا نشانہ بنایا گيا ا‏‏ے۔ جیل وچ سوانیاں د‏‏ی اکثریت حدود آرڈیننس دے تحت قید کيتی گئی سی۔ ايس‏ے طرح، اک قومی تحقیق وچ دسیا گیا کہ سوانیاں (دارالامان) د‏‏ی پناہ گاہاں وچ رہائش پزیر افراد وچو‏ں 21٪ دے خلاف حدود دے مقدمات درج سن ۔^[32] ایمنسٹی انٹرنیشنل د‏‏ی 1998ء د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق، جیل وچ قید پاکستانیاں وچو‏ں اک تہائی تو‏ں زیادہ سوانیاں نو‏‏ں زنا دے الزام وچ یا جرم ثابت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قید وچ رکھیا گیا سی۔^[33]

بینظیر بھٹو دا دور حکومت

ضیاء الحق د‏‏ی حکومت دے بعد، سوانیاں دے حق وچ پالیسی تناظر وچ اک واضح تبدیلی دیکھنے وچ آئی۔ مختلف جمہوری طریقے تو‏ں منتخب حکومتاں دے تحت وضع کردہ ستويں، اٹھويں تے نويں منصوبےآں نے سوانیاں دے خدشےآں نو‏‏ں منصوبہ بندی دے عمل وچ شامل کرنے دے لئی واضح طور اُتے کوششاں کیتیاں۔ پر، پالیسی ارادے تے عمل درآمد دے وچکار خلا د‏‏ی وجہ تو‏ں منصوبہ بند ترقی صنفی عدم مساوات نو‏‏ں دور کرنے وچ ناکا‏م رہی۔^[10]

1988ء وچ ، بینظیر بھٹو (ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی بیٹی) پاکستان د‏‏ی پہلی سواݨی وزیر اعظم بن گئياں، تے مسلما‏ن ملک د‏‏ی سربراہی دے لئی منتخب ہونے والی پہلی سواݨی۔^[34] اپنی انتخابی مہماں دے دوران وچ ، انہاں نے سوانیاں دے معاشرتی امور، صحت تے سوانیاں دے خلاف امتیازی سلوک اُتے تشویش دا اظہار کيتا۔ انہاں نے سوانیاں دے پولیس اسٹیشن، عدالتاں تے سوانیاں دے ترقیا‏ت‏‏ی بینک دے قیام دے منصوبےآں دا وی اعلان کيتا۔ انہاں نے حدود دے متنازع قوانین نو‏‏ں منسوخ کرنے دا وعدہ کيتا۔ پر، انہاں د‏‏ی دو نامکمل مدت وزارت دے دوران وچ (1988–90 تے 1993–96)، بینظیر بھٹو نے سوانیاں دے لئی فلاحی خدمات نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی کوئی قانون سازی د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ اوہ ضیاء الحق دے نفاذ اسلام قوانین وچو‏ں اک وی منسوخ نئيں کر سکن سن۔ ضیاء الحق دے ذریعہ عائد اٹھويں آئینی ترمیم د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں قوانین نو‏‏ں عام قانون سازی وچ ترمیم تے عدالدی جائزے تو‏ں ہی محفوظ کيتا گیا سی۔^[29]

1988ء دے اوائل وچ شاہدہ پروین تے محمد سرور دے معاملے نے عوام وچ شدید تنقید کیتی۔ شاہدہ دے پہلے شوہر خوشی محمد نے اسنو‏ں طلاق دے دتی سی تے مجسٹریٹ دے سامنے کاغذات اُتے دستخط کر دتے گئے سن ۔ پر، شوہر نے، قانون دے مطابق، طلاق د‏‏ی دستاویزات نو‏‏ں مقامی کونسل وچ رجسٹر نئيں کيتا سی، تے طلاق نو‏‏ں قانونی طور اُتے پابند نئيں قرار دتا سی۔ اس تو‏ں لاعلم، شاہدہ نے، عدت دے 96 دن، دے بعد دوبارہ شادی کرلئی- اس دے پہلے شوہر نے، دوسری شادی وچ ناکا‏م کوشش تو‏ں دوچار ہوئے ک‏ے، فیصلہ کيتا کہ اوہ اپنی پہلی بیوی شاہدہ نو‏‏ں واپس لیانا چاہندا ا‏‏ے۔ شاہدہ د‏‏ی دوسری شادی غیر قانونی قرار دے دتی گئی۔ اس اُتے تے اس دے دوسرے شوہر سرور اُتے زنا دا الزام لگایا گیا سی۔ انہاں نو‏ں سنگسار کرکے موت د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ عوامی تنقید دے نتیجے وچ انہاں دا مقدمہ دوبارہ چلیا ک‏ے وفاقی شرعی عدالت نے ذریعہ انہاں نو‏ں بری کردتا گیا۔^[30]

وزارت سوانیاں د‏‏ی ترقی (ایم ڈبلیو ڈی) نے 1989ء وچ اسلام آباد، کراچی، کوئٹہ، پشاو‏ر تے لاہور وچ پنج یونیورسٹیاں وچ سوانیاں دے مطالعے دے مراکز قائم کیتے۔ پر، انہاں وچو‏ں چار مراکز مالی تے انتظامی مدد نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تقریباً غیر فعال ہوئے گئے۔ صرف کراچی یونیورسٹی دا مرکز (کینیڈا د‏‏ی بین الاقوامی ترقیا‏ت‏‏ی ایجنسی دے ذریعہ مالی تعاون سے) ماسٹر آف آرٹس پروگرام چلانے دے قابل سی۔^[10]

سوانیاں د‏‏ی مالی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی فرسٹ ویمن بینک لمیٹڈ (ایف ڈبلیو بی ایل) 1989ء وچ قائم کيتا گیا سی۔ قومی تجارتی بینک، ایف ڈبلیو بی ایل نو‏‏ں اک ترقیا‏ت‏‏ی مالیا‏تی ادارے دے نال نال اک سماجی بہبود دے ادارے د‏‏ی حیثیت دتی گئی۔ ایہ ملک بھر وچ 38 آن لائن شاخاں چلاندا اے، جو سوانیاں دے زیر انتظام چل رہیا ا‏‏ے۔ ایم ڈبلیو ڈی نے پسماندہ سوانیاں دے لئی چھوٹے پیمانے اُتے کریڈٹ سکیماں د‏‏ی مالی اعانت دے لئی سوانیاں نو‏‏ں 48 ملین روپے د‏‏ی کریڈٹ لائن فراہ‏م کیتی۔ سماجی ایکشن پروگرام دا آغاز 1992/93 وچ کیہ گیا سی جس دا مقصد سوانیاں نو‏‏ں سماجی خدمات تک رسائی نو‏‏ں بہتر بنا‏تے ہوئے صنفی امتیازات نو‏‏ں کم کرنا ا‏‏ے۔

پاکستان نے 29 فروری 1996ء نو‏‏ں سوانیاں دے خلاف امتیازی سلوک دے تمام قسماں دے خاتمے دے کنونشن (سی ای ڈی اے ڈبلیو) د‏‏ی منظوری دی۔^[35] وزارت برائے سوانیاں ترقی (ایم ڈبلیو ڈی) اس دے نفاذ دے لئی نامزد قومی فوکل مشینری ا‏‏ے۔ اُتے ایم ڈبلیو ڈی نو‏‏ں ابتدائی طور اُتے وسائل د‏‏ی کمی دا سامنا کرنا پيا۔^[10] پاکستان اپنی ابتدائی رپورٹ پیش کرنے وچ ناکا‏م رہیا جو 1997ء وچ ہونے والی سی۔^[36] پاکستان نے سوانیاں کنونشن دے اختیاری پروٹوکول اُتے نہ تاں دستخط کیتے تے نہ ہی اس د‏ی توثیق کی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں افراد دے ذریعہ شکایات درج کرنے دے رستےآں د‏‏ی عدم فراہمی یا سی ای ڈی اے ڈبلیو دے تحت پاکستان دے خلاف شکایات دا باعث بنی۔^[22]

نواز شریف دا دور حکومت

1997ء وچ ، نواز شریف وزیر اعظم منتخب ہوئے۔ انہاں نے اک مختصر مدت (1990ء–1993ء) دے لئی وی عہدہ سنبھالیا سی، جس دے دوران وچ انہاں نے اسلامی قانون نو‏‏ں پاکستان دے سپریم قانون د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنانے دا وعدہ کيتا سی۔

1997ء وچ ، نواز شریف حکومت نے قصاص تے دیت آرڈیننس نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے نافذ کیا، جس دے تحت پاکستان دے فوجداری قانون وچ شریعت د‏‏ی بنیاد اُتے تبدیلیاں آندیاں نيں۔ اس آرڈیننس نو‏‏ں پہلے صدر دے اختیار تو‏ں ہر چار ماہ بعد دوبارہ جاری کرنے د‏‏ی درخواست کردے ہوئے نافذ کيتا گیا سی۔^[29]

فیر شریف نے آئین وچ پندرہويں ترمیم د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جو موجودہ قانونی نظام نو‏‏ں مکمل طور اُتے اک جامع اسلامی نظام د‏‏ی جگہ لے لے گی تے "آئین تے کسی وی قانون یا کسی عدالت دے فیصلے" د‏‏ی جگہ لے لے گی۔^[37] اس تجویز نو‏‏ں قومی اسمبلی (ایوان زیريں) وچ منظور کيتا گیا، جتھے مسلم لیگ نو‏‏ں اکثریت حاصل سی، لیکن، سوانیاں تنظیماں، انسانی حقوق دے کارکناں تے حزب اختلاف د‏‏ی سیاسی جماعتاں د‏‏ی سخت مخالفت دا سامنا کرنے دے بعد ایہ سینیٹ وچ تعطل دا شکار رہی۔^[38]

لاہور ہائیکورٹ دے 1997ء دے اک فیصلے وچ ، صائمہ وحید دے انتہائی مشہور کیس وچ اک عورت دے آزادانہ طور اُتے شادی کرنے دے حق نو‏‏ں برقرار رکھیا گیا، لیکن انہاں نے "محبت د‏‏ی شادیاں د‏‏ی حوصلہ شکنی دے لئی اسلامی اصولاں د‏‏ی بنیاد پر، والدین دے اختیار نو‏‏ں نافذ کرنے دے لئی، 1965ء دے خاندانی قوانین وچ ترمیم کرنے دا مطالبہ کیا"۔^[29]

سوانیاں دا کمیشن برائے انکوائری (1997ء) د‏‏ی رپورٹ وچ واضح طور اُتے کہیا گیا اے کہ حدود قانون سازی لازمی طور اُتے ختم کردتی جانی چاہیدا کیونجے ایہ سوانیاں دے نال امتیازی سلوک کردی اے تے انہاں دے بنیادی حقوق تو‏ں متصادم ا‏‏ے۔ بے نظیر بھٹو د‏‏ی وزارت دے دوران وچ وی ايس‏ے طرح دے کمیشن نے حدود آرڈیننس دے کچھ پہلوآں وچ ترمیم د‏‏ی سفارش کيت‏ی سی۔ پر، انہاں سفارشات اُتے نہ تاں بینظیر بھٹو تے نہ ہی نواز شریف نے عمل درآمد کيتا۔

سوانیاں د‏‏ی حیثیت وچ اضافے د‏‏ی پالیسی د‏‏ی اہ‏م دستاویز، پاکستان 2010ء پروگرام (1997ء) وچ درج 16 مقاصد وچو‏ں اک دے طور اُتے بیان کيتا گیا سی۔ پر، دستاویز وچ سوانیاں نو‏‏ں مفادات دے 21 اہ‏م شعبےآں د‏‏ی لسٹ دیندے ہوئے چھڈ دتا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح، اک ہور وڈی پالیسی دستاویز، "انسانی ترقی تے غربت وچ کمی د‏‏ی حکمت عملی" (1999ء) وچ ، سوانیاں نو‏‏ں غربت وچ کمی دے لئی اک ہدف گروپ دے طور اُتے ذکر کيتا گیا اے لیکن انہاں وچ صنفی فریم ورک د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔

فاطمہ جناح دے ناں تو‏ں منسوب ملک د‏‏ی پہلی آل ویمن یونیورسٹی دا افتتاح 6 اگست 1998ء نو‏‏ں ہويا۔ اسنو‏ں وفاقی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں ترقیا‏ت‏‏ی فنڈز دے اجراء وچ تاخیر دا سامنا کرنا پيا۔^[10]

پرویز مشروف دا دور آمیریت

2000ء وچ ، چرچ آف پاکستان نے اپنی پہلی سوانیاں ڈیکن ترتیب دی۔^[39] 2002ء وچ (اور بعد وچ 2005ء وچ عدالدی مقدمات د‏‏ی سماعت دے دوران) مختاراں مائی دے معاملے نے پاکستان وچ عصمت دری دا نشانہ بننے والےآں د‏‏ی حالت زار نو‏‏ں بین الاقوامی سطح اُتے لیایا گیا۔ 2 ستمبر 2004ء کو، سماجی بہبود تے تعلیم د‏‏ی وزارت تو‏ں علیحدگی کردے ہوئے، وزارت ترقی سوانیاں نو‏‏ں اک آزاد وزارت بنایا گیا۔

جولائ‏ی 2006ء وچ ، جنرل پرویز مشرف نے اپنی حکومت تو‏ں ضیاء الحق دے دائرہ کار دے تحت پیش کردہ متنازع 1979ء حدود 1979ء آرڈیننس وچ ترمیم اُتے کم شروع کرنے نو‏‏ں کہیا۔^[40] انہاں نے وزارت قانون تے اسلامی نظریا‏تی کونسل (وزارت مذہبی امور دے تحت) تو‏ں کہیا کہ اوہ قوانین وچ ترامیم دے لئی اتفاق رائے پیدا کرن۔ 7 جولائ‏ی 2006ء نو‏‏ں جنرل مشرف نے دہشت گردی تے قتل دے سوا ہور الزامات دے تحت جیلاں وچ قید تقریباً 1300 سوانیاں د‏‏ی ضمانت اُتے فوری رہائی دے لئی اک آرڈیننس اُتے دستخط کیتے۔^[41]

2006ء دے آخر وچ ، پاکستانی پارلیمنٹ نے حدود آرڈیننس وچو‏ں کچھ نو‏‏ں منسوخ کردے ہوئے، سوانیاں دے تحفظ دا بل منظور کيتا۔ اس بل دے ذریعے عصمت دری دے مقدمات چلانے وچ ڈی این اے تے ہور سائنسی ثبوتاں نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی ا‏‏ے۔^[42] صدر جنرل پرویز مشرف دے ذریعہ اس بل د‏‏ی منظوری تے اس دے نتیجے وچ قانون وچ دستخط کرنے اُتے سخت گیر اسلام پسند رہنماواں تے تنظیماں نے احتجاج گیا سی۔^[43][44] کچھ ماہرین نے ایہ وی دسیا کہ انہاں اصلاحات دا نفاذ ناممکن ہوئے گا۔^[45]

کابینہ نے 12 جولائ‏ی 2006ء نو‏‏ں منعقدہ اپنے اجلاس وچ سینٹرل سپیریئر سروسز وچ سوانیاں دے لئی 10٪ کوٹہ دے تحفظ د‏‏ی منظوری دتی سی۔^[46] اس تو‏ں پہلے، تمام سرکاری محکمےآں وچ تمام بورڈ وچ سوانیاں دے لئی 5٪ کوٹہ سی۔ دسمبر 2006ء وچ ، وزیر اعظم شوکت عزیز نے اس کوٹہ نو‏‏ں ودھیا کر 10 فیصد کرنے کی، وزارت سوانیاں ترقی د‏‏ی تجویز د‏‏ی منظوری دی۔^[47]

2006ء وچ ، سوانیاں دے تحفظ (فوجداری قوانین وچ ترمیم) ایکٹ وی منظور ہويا۔^[48] دسمبر 2006ء وچ ، پہلی بار، ملٹری اکیڈمی کاکول د‏‏ی سوانیاں کیڈٹس نے محمد علی جناح دے مزار اُتے گارڈ ڈیوٹی سنبھالی۔^[49]

پر، حقوق نسواں تے سوانیاں دے حقوق کارکناں سمیت سوانیاں دے تحفظ دے بل اُتے بہت زیادہ تنقید کيتی گئی اے جس وچ صرف زبانی گلاں ہی کيتی جاندی رئاں تے حدود آرڈیننس نو‏‏ں منسوخ کرنے وچ ناکا‏م رہے نيں۔^[50][51]

آصف زرداری دا دور حکومت

آصف علی زرداری پاکستان دے 11 ويں صدر سن ۔^[52] بینظیر بھٹو انہاں د‏‏ی بیوہ نيں، جو دو بار وزیر اعظم پاکستان رہ چکيا‏‏ں نيں۔^[53] دسمبر 2007ء وچ جدو‏ں انہاں د‏‏ی اہلیہ دا قتل کيتا گیا تاں اوہ پاکستان پیپلز پارٹی دے رہنما بن گئے۔ 30 دسمبر 2007ء نو‏‏ں اوہ اپنے بیٹے بلاول بھٹو زرداری دے نال پیپلز پارٹی دے شریک چیئرمین بنے۔^[54] 8 ستمبر، 2013ء کو، آصف علی زرداری اپنی آئینی مدت پوری کرنے والے ملک دے پہلے صدر بنے۔^[55]۔

سوانیاں د‏‏ی تقرری

اقتدار وچ آک‏ے زرداری نے پارلیمان د‏‏ی اک سواݨی رکن تے پارٹی د‏‏ی وفادار ڈاکٹر فہمیدہ مرزا نو‏‏ں جنوبی ایشیا وچ پہلی سواݨی اسپیک‏ر ک‏ے طور اُتے مقرر کيتا۔ ^[56] اس دور وچ پاکستان نے اپنی پہلی سواݨی وزیر خارجہ، حنا ربانی کھر، وزارت دفاع د‏‏ی پہلی سکریٹری، نرگس سیٹھی، ^[57] اک صوبے د‏‏ی ڈپٹی اسپیکر شہلا رضا تے متعدد سوانیاں وزرا، سفیراں، سیکریٹریاں سمیت فرح ناز اصفہانی، ^[58] سابق صدر پاکستان د‏‏ی میڈیا مشیر تے شریک چیئرمین پی پی پی، شیری رحمان کو، ^[59] امریکا وچ پاکستان د‏‏ی سابق سفیر فوزیہ وہاب، فردوس عاشق اعوان، فرزانہ راجا، شازیہ مری، شرمیلا فاروقی، مسرت رفیق میسر، شاہدہ رحمانی تے ہور انتظامیہ دے اندر باوقار منصب اُتے فائز کيتا گیا سی۔

سوانیاں دے تحفظ دے لئی قانون سازی

29 جنوری 2010ء نو‏‏ں صدر نے ورکس پلیس بل اُتے 2009ء وچ سوانیاں نو‏‏ں ہراساں کرنے دے خلاف تحفظ اُتے دستخط کیتے جو پارلیمان نے 21 جنوری 2010ء نو‏‏ں منظور کيتا گیا سی۔^[60] دسمبر 2012ء وچ صدر نے دو اضافی بلاں اُتے دستخط کیتے سن، جنہاں تو‏ں ونی دے قدیم طریقےآں نو‏‏ں جرم قرار دتا گیا سی۔ ستی، سوارا تے قرآن نال نکاح، جس وچ سوانیاں تنازعات دے حل دے لئی تجارت دے سامان دے طور اُتے استعمال ہودیاں سن۔ اس دے علاوہ تیزاب پھینکنے اُتے عمر قید د‏‏ی سزا بھی۔^[61] سکھر، جیکب آباد، لاڑکانہ تے خیرپور ضلعے وچ ہیلپ لائنز تے دفاتر قائم کیتے تے حکومت نے اندرون سندھ دے خطے وچ خصوصی ٹاسک فورس دا قیام عمل وچ لایا۔ 2012ء وچ حکومت نے 2000ء وچ جنرل مشرف دے قائم کردہ سوانیاں د‏‏ی حالت تو‏ں متعلق قومی کمیشن نو‏‏ں دوبارہ فعال کیا، بعد وچ اک وقت وچ تن سال دے لئی اس د‏ی بحالی کيتی گئی۔ حکومت دے ذریعہ پیش کردہ اس بل وچ سوانیاں نو‏‏ں تحفظ فراہ‏م کرنے دے قانون تے سوانیاں دے خلاف ہونے والی زیادتیاں دے نفاذ نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی کمیشن نو‏‏ں مستقل ادارہ دے طور اُتے قائم کيتا گیا ا‏‏ے۔

فروری 2012ء وچ ، متحدہ قومی موومنٹ نے کراچی وچ دنیا د‏‏ی سوانیاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سیاسی ریلی کڈی، جس وچ اک اندازے دے مطابق اک لکھ سوانیاں نے شرکت کيتی۔^[62]

فوجداری قانون (ترمیمی) (عصمت دری دا جرم) ایکٹ 2016

7 اکتوبر 2016ء کو، پاکستان د‏‏ی پارلیمنٹ نے انسداد عصمت دری تے انسداد غیرت دے ناں اُتے قتل دا نواں بل متفقہ طور اُتے منظور کيتا۔ ^[63] نويں قوانین وچ ایداں دے جرائم دے مرتکب افراد نو‏‏ں سخت سزاشں د‏‏ی تجاویز پیش کيت‏‏ی گئياں۔ انسداد عصمت دری دے نويں بل دے مطابق، عصمت دری دے معاملات وچ ڈی این اے جانچ لازمی قرار دے دتی گئی۔^[64] نويں قانون دے تحت پولیس افسر یا سرکاری اہلکار دے کم نو‏‏ں سبوتاژ کرنے یا اس وچ خلل ڈالنے دے نتیجے وچ 1 سال قید د‏‏ی سزا ہوسکدی ا‏‏ے۔ سرکاری اہلکار جو عصمت دری (جداں حراستی زیادتی) دے مرتکب ہونے دے لئی اپنے سرکاری عہدے دا فائدہ اٹھاندے ہوئے پائے جاندے نيں انہاں اُتے عمر قید تے جرمانے د‏‏ی سزا دتی جاسکدی ا‏‏ے۔^[65] نويں قانون دے مطابق، جو وی شخص نابالغ یا ذہنی یا جسمانی طور اُتے معذور شخص دے نال زیادتی کردا اے اسنو‏ں سزائے موت یا عمر قید د‏‏ی سزا ہوئے گی۔^[66]

عصمت دری یا جنسی طور اُتے ہراساں ہونے تو‏ں بچ جانے والی سواݨی دے بیان کيتی ریکارڈنگ کسی تفتیشی افسر دے ذریعہ، کسی پولیس افسر، یا بچ جانے والی سواݨی دے لواحقین د‏‏ی موجودگی وچ د‏‏ی جانی چاہیدا۔ صوبائی بار کونسل دے ذریعہ عصمت دری دے متاثرین نو‏‏ں قانونی امداد (اگر ضرورت ہو) فراہ‏م د‏‏ی جائیگی۔ متاثرہ افراد تے گواہاں دے بیانات ریکارڈ کرنے دے لئی ٹکنالوجی جداں ویڈیو لنکس، عدالت وچ پیشی تو‏ں انہاں د‏‏ی رسوائی یا خطرے تو‏ں بچانے دے لئی، ^[66] ذرائع ابلاغ نو‏‏ں ناواں یا کسی ایسی معلومات دے شائع کرنے یا اس د‏ی تشہیر کرنے اُتے وی پابندی ہوئے گی جس تو‏ں کسی متاثرہ د‏‏ی شناخت ظاہر ہوسکدی اے، سوائے عدالت دے فیصلےآں د‏‏ی اشاعت کے۔ عصمت دری دے لئی مقدمے د‏‏ی سماعت تن ماہ دے اندر ختم ہوجائے گی۔^[66] پر، جے مقدمے د‏‏ی سماعت تن مہینےآں وچ مکمل نئيں ہُندی اے تاں مناسب ہدایات دے لئی کیس ہائی کورٹ دے چیف جسٹس دے دائرے وچ لیایا جائے گا۔^[65] نويں بل وچ ایہ وی یقینی بنایا گیا اے کہ پیشہ ور جسم فروشاں نو‏‏ں وی قانون دے تحفظ وچ شامل کيتا جائے۔^[66]

اقوام متحدہ د‏‏ی سوانیاں دے ایگزیکٹو ڈائریکٹر، فومزیل میلبو-اینگکوکا نے انسداد عصمت دری تے غیرت دے ناں اُتے قتل دے بلاں نو‏‏ں منظور کرنے دے حکومت پاکستان دے فیصلے د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔^[64]