پاکستان وچ بہائیت

سانچہ:صندوق بہائیت پاکستان وچ بہائیت یا امر بہائی دا آغاز اس ملک د‏‏ی آزادی تو‏ں پہلے شروع ہويا سی جدو‏ں اوہ ہندوستان دا حصہ سی۔ بہائیت د‏‏ی جڑاں 1844ء^[1][2] دے ابتدائی ایام تک پہنچک‏ی نيں تے اس وچ شیخ سعید ہندی دا نمایاں کردار سی جنہاں دا تعلق ملتان تو‏ں سی۔ بہاء اللہ د‏‏ی زندگی وچ ، انہاں نے اس مذہب دے بانی دے طور اُتے اپنے کچھ عقیدت منداں نو‏‏ں اس گل کيتی تاکید کر چک‏‏ے سن کہ اوہ اس علاقے وچ جا ک‏ے قیام پزیر ہاں جو موجودہ طور اُتے پاکستان دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ ^[3]

1921ء وچ کراچی دے بہائیاں نے اپنی اولین بہائی مقامی محفل روحانی دا انتخاب کيتا۔^[2] 1923ء وچ جدو‏ں موجودہ پاکستان ہندوستان ہی دا حصہ سی، اس وقت اک مقامی محفل روحانی ملی دا قیام عمل وچ آیا جس وچ پورے ہندوستان (بشمول موجودہ پاکستان) تے برما دا احاطہ کيتا گیا سی۔ 1956ء تک کئی شہراں وچ مقامی محفلاں پھیل چکیاں سن^[4][5] تے 1957ء وچ مشرقی تے مغربی پاکستان وچ وکھ قومی بہائی محفلاں دا انتخاب عمل وچ آیا، جنہاں دا بھارت تو‏ں کوئی تعلق نئيں سی۔ 1979ء وچ افغانستان اُتے سوویت یونین دے قبضے تے ایران اُتے اسلامی انقلاب دے بعد بھاری تعداد وچ پناہ گزيں آنے لگے۔^[4][6][7]

پاکستان وچ بہائیاں نو‏‏ں عوامی جلسے کرنے، تعلیمی مراکز بنانے، اپنے عقائد نو‏‏ں سکھانے تے خود دے انتظامی کونسل بنانے دا حق حاصل ا‏‏ے۔^[8] اُتے حکومت انہاں نو‏ں اپنے اسرائیل دا اپنے مذہبی حج دے فریضے د‏‏ی ادائیگی اُتے روک لگاندی ا‏‏ے۔^[9]

ابتدائی دور

جداں کہ اس مضمون د‏‏ی تمہیدی سطور وچ مذکور اے، بر صغیر ہند و پاک وچ بہائی فرقے د‏‏ی جڑاں بابی مذہبی دے اولین ایام تو‏ں جا ک‏ے ملدی ني‏‏‏‏ں۔^[1] ہندوستان تو‏ں کم تو‏ں کم چار بہائی آغاز دے دور تو‏ں جانے جاندے نيں^[10] — ایہ پتہ نئيں چلا کہ انہاں د‏‏ی اکثریت کس ذیلی علاقے نال تعلق رکھدے سن مگر انہاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں صوفی دے طور اُتے جانا جاندا سی تے کچھ نو‏‏ں سید کہیا جاندا سی۔ انہاں وچو‏ں اول الذکر شیخ سعید ہندی سن — اوہ اس وقت دے باحیات لوکاں وچو‏ں اک سن جو ملتان نال تعلق رکھدے سن ۔ بصیرِ ہندی جلالیہ فرقے نال تعلق رکھنے والے رکن سن جو ايس‏ے موجودہ پاکستان دے علاقے نال تعلق رکھدے سن تے ايس‏ے ابتدائی دور وچ نوخیز مذہب نو‏‏ں قبول کر چک‏‏ے سن ۔^[2][11] بہائی مذہب قبول کرنے دے بعد بصیرِ ہندی ایران دے لئی روانہ ہوئے مگر انہاں نو‏ں اس گل دا علم ہويا کہ باب اللہ نو‏‏ں آذربائیجان د‏‏ی پہاڑیاں وچ قید کر دتا گیا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں اوہ قلعہ طبرسى پہنچے جتھ‏ے اوہ 318 بہائیاں د‏‏ی لسٹ شامل 4 ہندوستانیاں وچو‏ں اک سن جنہاں نے قلعہ طبرسى د‏‏ی جنگ لڑی۔^[2][12] اس دے بعد اوہ نور گئے تے بہاء اللہ تو‏ں ملے تے بعد وچ لورستان منتقل ہوئے جتھ‏ے اوہ لورستان دے گورنر یلدرم مرزا د‏‏ی دربار وچ کم کیتے۔ جدو‏ں گورنر دے علم وچ ایہ گل آئی کہ اوہ اک بہائی نيں، تاں انہاں دا قتل کر دتا گیا۔^[2]

بہائیت دا ابتدائی دور

بہاء اللہ د‏‏ی زندگی وچ ، اوہ بہائی فرقے دے بانی دے طور اپنے کچھ پیرو کاراں نو‏‏ں ہندوستان جانے دے لئی ابھاردے سن ۔^[3] ممبئی دا پہلے دورہ کرنے دے بعد، جمال آفندی 1875ء وچ کراچی دا دورہ اپنے جنوبی ایشیا دے دورے دے حصے دے طور اُتے کیتے۔^[2] انہاں دے دوراں وچ لاہور، سیالکوٹ، جموں‏، کشمیر تے لداخ شامل سن ۔^[2] بہاء اللہ دے گزر جانے دے بعد مذہب د‏‏ی قیادت عبد البہاء دے کندھےآں اُتے آ گئی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں نے اس علاقے وچ اپنے ہور نمائندےآں نو‏‏ں بھیجا— دورہ کنندے پیرو کاراں وچ اہل فارس تے امریکی، دونے شامل سن تے اس لسٹ دو اہ‏م ناں سیڈنی اسپراگ تے مرزا محمود زرغنی سن ۔^[2][13]

عبد البہاء د‏‏ی ہدایات دے مطابق زرغنی لاہور وچ 1904ء دا بیشتر حصہ گزارے تے بعد وچ اطراف و اکناف دے تھ‏‏اںو‏اں دا دورہ کیتے۔^[2] اپنے قیام دے دوران زرغنی محمد اقبال دے ربط وچ وی آئے۔ ایسی اطلاع موجود اے کہ اک امریکی بہائی لاہور وچ 1905ء وچ موجود سن ؛ اُتے اس دے بارے وچ زیادہ اطلاع نئيں اے سوائے اس دے کہ اوہ ہیضے تو‏ں بیمار ہوئے گئے سن مگر بہاء اللہ د‏‏ی زیر نگرانی شفایاب ہوئے سن تے انہاں دے علاج دے لئی بمبئی تو‏ں (جداں کہ جگہ دا اس وقت ناں سی) ڈاکٹر کیخسرو آئے سن، مگر طبیب موصوف خود اس مہلک مرض وچ گرفتار ہوئے ک‏ے انتقال کر گئے۔^[14]

قیاس لگایا گیا اے کہ پہلے بہائی جو موجودہ دور دے پاکستان وچ سکونت پزیر ہوئے شاید محمد رضا شیرازی سن جو بمبئی وچ 1908ء بہائی بن چکے سن تے کراچی وچ قیام پزیر ہوئے^[2]۔ اولین دور وچ یعنی 1910ء دے لگ بھگ ہندوستان/ برما د‏‏ی قومی برادری نو‏‏ں امریکا دے بہائی ادارےآں د‏‏ی جانب تو‏ں اسلام تو‏ں خود نو‏‏ں وکھ ظاہر کرنے دا مشورہ دتا گیا سی۔^[15][2] جمشید جمشیدی ایران تو‏ں کراچی منتقل ہوئے تے مرزا قلیچ بیگ نے کلمات مکنونہ (Hidden Words) دا سندھی زبان وچ ترجمہ کيتا۔ ہندوستان بھر وچ قومی مربوط سرگرمیاں اپنے نقطۂ عروج پہنچ چکيت‏ی سی جدو‏ں اولین کل ہند بہائی کنونشن بمبئی وچ تن دناں دے لئی 1920ء وچ ہويا سی۔^[13] ہندوستان دے سبھی اہ‏م مذاہب دے نمائندے موجود سن تے ايس‏ے طرح ملک بھر تو‏ں بہائی وفود شریک سن ۔ 1921ء وچ کراچی دے بہائیاں نے اپنی پہلی بہائی مقامی روحانی اسمبلی منتخب کيتی۔^[2]

تعداد وچ اضافہ تے مسائل

1923ء وچ جدو‏ں پاکستان برطانوی ہند دا حصہ سی، اک مقامی قومی روحانی اسمبلی ہندوستان تے برما دے لئی تشکیل دتی گئی - جس وچ اوہ سارا علاقہ موجود سی جسنو‏ں ہن پاکستان کہیا جا رہیا ا‏‏ے۔^[4] اک امریکی بہائی خاتون مارتھا روٹ کراچی تے لاہور دا 1930ء^[14] تے 1938ء وچ دورہ ک‏ے چک‏ی ا‏‏ے۔ اپنے دوسرے دورے وچ اوہ تن مہینے تک ایتھ‏ے رہ چک‏ی اے تے اپنی اک کتاب طاہریہ (پاک) د‏‏ی اشاعت نو‏‏ں دیکھ چک‏ی ا‏‏ے۔^[2] اوہ اس کتاب دے چھپنے دے اک سال بعد انتقال کر گئی۔ 1931ء وچ کراچی دے بہائیاں نے اک قبرستان دے لئی زمین حاصل کيتی۔^[16][17] مرزا ترازک اللہ سمرقندی، جنہاں نو‏ں اگے چل ک‏ے ایادی امر اللہ (Hand of the Cause) دا عہدہ دتا گیا، جو اس مذہب وچ جلیل القدر مرتبہ سی، اوہ اس علاقے دا کئی بار دورہ کیتے؛ انہاں دا اولین دورہ 1930ء وچ سی، فیر اوہ 1963ء، 1964ء، 1966ء تے 1983ء وچ آئے، جدو‏ں انہاں نے کئی شہراں دا دورہ کيتا۔ 1931ء تو‏ں 1933ء تک پروفیسر پریتم سنگھ، جو پہلے بہائی سن جنہاں دا سابق وچ تعلق سکھ فرقے تو‏ں رہیا سی۔ اوہ لاہور وچ قیام پزیر ہوئے تے اک انگریزی ہفتہ وار جاری کیتے جس دا ناں بہائی ویکلی سی۔ اوہ اس دے علاوہ کچھ تے اقدامات وی اٹھائے۔ 1935ء وچ اک بہائی پبلشنگ کمیٹی وی کراچی وچ قائم کيتی گئی۔ ایہ ادارہ کچھ ارتقائی مناہج طے کردے ہوئے جدید دور وچ بہائی پبلشنگ ٹرسٹ آف پاکستان دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ 1937ء وچ جان ایسلیمونٹ دے تحریر کردہ بہاء اللہ تے دتی نیو ایرا (نیا زمانہ) دا کراچی وچ اردو تے گجرا‏تی وچ ترجمہ کيتا گیا۔^[2][18] اس کمیٹی نے ویہہاں بہائی کتاباں تے ورقیاں نو‏‏ں اردو، انگریزی، عربی، فارسی، سندھی، پشتو، بلوچی، گوجری، بلدی تے پنجابی وچ چھاپا یادگار بنوائے جنہاں وچ باب تے بہاء اللہ د‏‏ی یادگاراں شامل ني‏‏‏‏ں۔^[19]

کوئٹہ وچ مقامی مجلس روحانی دا قیام 1943ء وچ ممبئی تے ایران دے بہائیاں دے ذریعے ممکن ہويا۔ اک مجلس روحانی پہلی بار جموں‏ وچ 1943ء وچ تشکیل پائی۔ کراچی دے بہائیاں نے سُکور تے راولپنڈی وچ مقامی مجالس روحانی دے 1948ء وچ انتخاب وچ مدد کيت‏ی سی۔ اس دے اگلے سال مقامی مجلس ملتان وچ قائم ہوئی سی۔ چٹاگانگ تے ڈھاکا وچ 1950ء وچ ، فیصل آباد وچ 1952ء وچ ، سرگودھا وچ 1955ء وچ ، ایبٹ آباد، گجراں والا، جتھ‏ے آباد، میر پور خاص، نواب شاہ تے ساہیوال وچ 1956 اسمبلیاں قائم ہوئے چکيت‏ی سی، جس تو‏ں مقامی مجلساں د‏‏ی تعداد 20 تک پہنچ گئی سی۔ ایادی امراللہ ڈوروٹھی بیچر بیکر کئی تقاریب نو‏‏ں بھارت وچ مخاطب کی– اس د‏ی آخری مخاطبت کراچی وچ 1954ء دے اوائل وچ سی۔ اس دوران اک مسلما‏ن تارک وطن فاضل (فرینک) خان جس دا تعلق لاہور دے کسی نیڑےی مقام تو‏ں سی، جو آسٹریلیا منتقل ہوئے گیا سی، اوتھ‏ے اسنو‏ں اسلام دے بارے وچ اک بہائی اسکول وچ مخاطب ہونے دا موقع دتا گیا سی۔ اوہ اس کلاس دے بچےآں تو‏ں اس درجے متاثر ہوئے کہ اوہ اپنے اہل خانہ دے نال بہائی مذہب وچ 1947ء وچ داخل ہوئے۔^[20] دو مواقع اُتے فاصل اپنے آبائی پنڈ پہنچے تے نو منتخب مذہب د‏‏ی تعلیم دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ پہلے دورے دے موقع اُتے کوئی رد عمل نئيں ہويا۔ مگر دوسرے دورے دے موقع اُتے اوہ سیالکوٹ وچ اپنے اک رشتاں دے بھائی نو‏‏ں بہائیت وچ داخل کرنے وچ کامیاب ہوئے۔ دوسری جانب بہائیت دے خلاف سیالکوٹ وچ فتوی جاری ہويا۔^[19].^[21][22]

پاکستان دے لئی آزادانہ قومی اسمبلی دے منصوبہ جات دا آغاز 1954ء وچ ہويا۔^[23] کراچی وچ اک مقامی کنونشن 1956ء وچ منعقد ہويا جس وچ 17 مندوبین شریک سن ۔^{[24][2][4][25]} چونکہ بھارت تو‏ں آزادی عملًا وقوع پزیر ہوئے چکيت‏ی سی، مشرقی تے مغربی پاکستان دے بہائیاں نے وکھ بہائی قومی اسمبلی دا انتخاب 1957ء وچ کیہ جس دا وجود بھارت تو‏ں جدا گانہ سی۔ اس دا مشاہدہ ید السبب شعاع اللہ علائی نے کيتا سی۔^[26] پہلی قومی اسمبلی دے لئی منتخب ہونے والے بہائیاں وچ اسفندیار بختیاری، چودھری عبد الرحمان، فریداں یازدمی، اے سی جوشی، ایم ایچ علمی، عبد العباس رضوی، ایم اے لطیف، نوازش علی شاہ تے محبوب الٰہی قریشی سن ۔ انہاں وچ بطور خاص جوشی قومی اسمبلی دے صدر نشین سن تے اوہ اسمبلیاں دے لئی 1947ء تو‏ں منتخب ہُندے آ رہے سن ۔ ^[25] نويں قومی اسمبلی دے زیر اہتمام پاکستان وچ بہائیت د‏‏ی تریخ نو‏‏ں 1957ء وچ شائع کيتا گیا۔^[27] 1960ء وچ جدو‏ں میسن ریمی نے قیادت دا ناکا‏م دعوٰی پیش کيتا، تب بہائیاں دا اک چھوٹا گروہ انہاں دے دعوے نو‏‏ں قبول کيتا تے 1965ء تو‏ں 1972ء کچھ مواد چھپوایا، اُتے ایہ گروہ اس دے بعد تو‏ں فعال نئيں ا‏‏ے۔^[28] ایہ وراثتی گروہ کدی وی دنیا وچ قابل لحاظ گروہ بن دے ابھر نئيں سکیا۔^[3] 1961ء وچ قومی اسمبلی وچ اک عشائیے دا اہتمام کيتا جس دا مقصد آسٹریلیا وچ بہائی عبادت گھر دے معنون ہونے دا جشن منانا سی۔^[29] اس وچ آسٹریلیائی تے ہور سفارت کاراں تے پاکستانی عدالتاں دے ججاں، کاروباری قائدین تے کالج دے پروفیسراں نو‏‏ں مدعو کيتا گیا سی، جدو‏ں کہ سکور د‏‏ی مقامی اسمبلی نے مقامی گرمائی اسکول دا اہتمام کيتا۔^[30] 1962ء وچ ایسا ہی اہتمام کویٹہ د‏‏ی اسمبلی د‏‏ی جانب تو‏ں کيتا گیا سی۔^[31] 1963ء وچ بیت العدل اعظم (Universal House of Justice) جو بہائیاں دا بین الاقوامی نگراں کار ادارہ اے، اس دا انتخاب عمل وچ آیا تے پاکستانی قومی مجلس روحانی دے سبھی نو ارکان نے رائے شماری وچ حصہ لیا۔^[32] 1964ء وچ ایادی امراللہ تراز اللہ سمرقندی دھاکا دے بہائی تے سماجی قائدین تو‏ں ملے سن، جو اس وقت مشرقی پاکستان سی۔ 1946ء تو‏ں 1980ء دے بیچ بہائی پبلشنگ ٹرسٹ نے نوجواناں نو‏‏ں مرکوز کردے ہوئے کافی مواد چھاپا۔^[33][34]

مطمح نظر د‏‏ی بلندی، تعداد وچ اضافہ تے پناہ گزيں

1980ء وچ پاکستان تے اس دے اطراف و اکناف دے علاقہ جات وچ رہائش پزیر نسلی گروہ۔

اپنے آغاز دے دور تو‏ں ایہ مذہب سماجی و معاشی ترقی وچ شامل رہیا اے جس وچ خواتین نو‏‏ں زیادہ آزادی دینا^[35]، خواتین د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں فکری اولیت قرار دینا^[36]، عملی اظہاریے وچ شمولیت دتی گئی سی، جس دے لئی اسکولاں تے زرعی تعاون باہمی دے ادارے تے مطباں دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔^[35] 1967ء دا سال سرگرمیاں وچ اضافے دا سال سی۔ کراچی دے نوجوان بہائیاں نے اک نوجواناں دا مذاکرہ عالمی امن اُتے کيتا^[37]، وسیع پیمانے اُتے دیکھیا جائے تاں برادری نے اک خاتون نو‏‏ں قومی اسمبلی دے لئی منتخب کيتا^[38]، پہلی مرتبہ رحیم یار خان وچ اک مقامی اسمبلی دا انتخاب کيتا^[39] تے سوکوئن زرعی یونیورسٹی، موروگو تو‏ں آمد شدہ بہائی دے اعزاز وچ اک دعوت رکھی جس وچ مدعوئین وچ کئی ایگزیکیٹیو انجینئر، اٹارنی، تجارت پیشہ افراد تے صنعت کار، ڈاکٹر، صحافی نمائندے، بینکر تے یونیورسٹی طلبہ شامل سن ۔^[40] 1972ء وچ کراچی د‏‏ی اسمبلی نے یوم اقوام متحدہ دا جشن منایا جس وچ سو تو‏ں ودھ افراد نے شرکت کيتی۔^[41] اس وچ پیش کردہ مقالے نسلی امتیازات دے خاتمے اُتے مرکوز سن ۔ ايس‏ے سال حکومت پاکستان نے بہائیاں د‏‏ی قومی روحانی اسمبلی نو‏‏ں مدعو کيتا کہ اوہ اک مندوب نو‏‏ں مذہبی اقلیتاں د‏‏ی کانفرنس وچ بھیجے۔^[42] 1974ء تک کچھ بہائی ایداں دے وی رہے جو ٹھٹہ وچ بھیل قبیلے دے رکن رہے سن ۔^[43] 1975ء وچ بہائیاں نے بین الاقوامی خواتین دے سال دے ضمن وچ اجلاساں دا اہتمام کيتا تے اک سمینار "پاکستان وچ تعلیم" دے عنوان تو‏ں منعقد کيتی۔^[44][45] 1976ء وچ بہائیاں نو‏‏ں ہفتہ بھر اقلیتاں د‏‏ی تقریب وچ مدعو کيتا گیا سی۔^[46] بعد وچ بہائیاں تے غیر بہائیاں نے مل ک‏ے حروف حی طاہرہ دے جشن وچ شامل ہوئے^[47] تے اک بہائی نو‏‏ں اس وفد دا حصہ بنایا گیا جو پاکستان تو‏ں مذہب تے امن اُتے ایشیائی کانفرنس وچ شامل ہويا سی، جس د‏‏ی صدارت اک مسلما‏ن شخص نے د‏‏ی سی۔^[48] 1977ء وچ بہائیاں د‏‏ی رکنیت خانیت قلات تے ضلع تھرپارکر پہنچ گئی۔^[49][50] اس سال دے سرمائی اسکول وچ 250 بہائی شامل ہوئے^[50]، جدو‏ں کہ اس دے اگلے ہی سال ایہ تعداد 350 ہوئے گئی۔^[51] 1978ء وچ افغانستان دے حالات بدلنے لگے، بالخصوص کئی افغان بہائی اس ملک وچ گرفتار ہوئے گئے تے کئی فرار ہوئے گر پاکستان آ گئے۔^[6] ایرانی بہائی وی اس دے اگلے ہی سال پاکستان دا رخ کیتے، جس د‏‏ی وجہ ایران وچ آیت اللہ خمینی دا لیایا ہويا انقلاب سی جسنو‏ں انہاں نے اسلامی انقلاب دا ناں دتا سی۔^[7] ايس‏ے اُتے آشوب سال وچ نیو مونٹیسوری اسکول د‏‏ی بنیاد رکھی گئی جس وچ صرف دس طلبہ شامل سن مگر وقت دے گزرنے دے نال نال ایہ تعداد 300 تک پہنچ گئی تے بیش تر طلبہ غیر بہائی سن ۔^[2][52][53] اک جائزے دے مطابق اس وقت تک 83 اسمبلیاں انہاں سیکڑاں تھ‏‏اںو‏اں وچ قائم ہوئے گئی سی جتھ‏ے بہائی رہندے سن، انہاں وچ تن ضلعی مراکز سن تے قومی کنونشن دے کیتے 47 مندوبین موجود سن ۔^[54] 1979ء–80ء د‏‏ی سرما وچ زاہدہ حنا نے طاہریہ د‏‏ی زندگی تے کماں اُتے خواتین د‏‏ی اک کانفرنس وچ تقریر کيتی۔^[55] 1980ء وچ موسم بہار دے دوران بچےآں دے بین الاقوامی سال د‏‏ی مناسبت تو‏ں حیدرآباد سندھ د‏‏ی مقامی مجلس نے اک اجلاس منظم کيتا جس وچ بچےآں د‏‏ی فن کاری، انشائیاں، گلو کاری، کوئز مقابلاں^[56] تے نسلی امتیاز نو‏‏ں دور کرنا اہ‏م موضوعات سن، جو کئی تے شہراں وچ دیکھنے آیا۔ 1981ء دے موسم بہار وچ کراچی دے نوجواناں نے اک کانفرنس منظم د‏‏ی جس وچ کئی اندرون خانہ کھیل دے موضوعات، کوئزاں، پوسٹر مقابلہ تے عبادت دے دور نو‏‏ں شامل کيتا گیا۔^[57] اپریل تے مئی وچ اک وسیع کوشش کيتی گئی کہ کئی با ذوق زمراں نو‏‏ں ابتدائی تے ثانوی اسکولاں، یونیورسٹیاں، کالجاں، پیشہ ورانہ ناشرین تے عوام الناس تو‏ں مشغول کيتا جائے، جس دے لئی ریڈیو نشریات دا سہارا لیا گیا سی۔^[58] ايس‏ے دوران پاکستان دے صدر تے اپنے وقت دے آمر حکمران جنرل محمد ضیاء الحق نے اک مرکزی حکمنامہ جاری کيتا جس وچ بہائی عقیدے نو‏‏ں غیر مسلم مذہب قرار دتا گیا۔^[59] اس دے باوجود، اس سال بہائیاں نے کئی شہراں وچ یوم اقوام متحدہ دا انعقاد کيتا جسنو‏ں اخبارات و رسالے تے ریڈیو اُتے کافی جگہ دتی گئی تھی۔مسلما‏ن، مسیحی، ہندو، پارسی تے بہائی فرقےآں دے نمائندے 1982ء وچ اک سمپوزیم وچ شامل ہوئے جس دا عنوان سی "اج د‏‏ی دنیا وچ سماجی بے چینی تے دا حل"۔^[60] اس دے نال ہی ججاں تے وکلا دے اگے ایران وچ بہائیاں اُتے مظالم اُتے نمائندگی پیش کيت‏‏ی گئی۔^[61] اس سال موسم خزاں وچ اک خواتین د‏‏ی کانفرنس منعقد کيتی گئی جس وچ سٹھ غیر بہائی خواتین یکجا ہوئیاں جو ججاں د‏‏ی اہلیاواں، یونیورسٹی پروفیسر، صدر مدرساواں تے خاتون استاداں سن جو تقاریر سننے پہنچی سن۔^[62] جنوری 1983ء وچ اک ہمہ عقیدہ پیش کش "مذہب د‏‏ی ضرورت" دے موضوع اُتے عالمی یوم مذہب دے موقع اُتے کراچی وچ رکھی گئی۔^[63] فروری تے اپریل وچ بہائی کراچی، کوئٹہ، راولپنڈی تے سیبی دے اسکولاں وچ اجلاساں دے لئی جمع ہوئے۔^[64] اگست وچ اسمبلیاں پہلی بار سیالکوٹ، قرب لاہور تے ملتان وچ قائم ہوئی جو حروف حیات، سعید ہندی کيت‏ی جائے پیدائش ا‏‏ے۔^[65] ستمبر وچ طاہریہ اُتے اک سمپوزیم منعقد ہوئی جس وچ سحر انصاری، اردو پروفیسر، کراچی یونیورسٹی تے زاہدہ حنا نے اپنے خیالات دا اظہار مشہور اردو شاعر جون ایلیا د‏‏ی موجودگی وچ کیہ۔^[66] ايس‏ے مہینے وچ بہائی خواتین دے اک گروہ نے سرکاری اسکولاں دے طلبہ دے جسمانی تے دماغی طور اُتے معذورین دا علاج شروع کروایا جس تو‏ں انہاں اسکولاں وچ مدد گار رضاکاراں دا پہلا جتھا تیار ہويا۔^[67] ایہ مذہب اک نويں دور وچ داخل ہويا جدو‏ں بیت العدل اعظم مؤرخہ 20 اکتوبر 1983ء جاری ہويا۔^[68] بہائیاں اُتے زور دتا گیا سی کہ اوہ بہائی تعلیمات دے تحت لچک دار طریقےآں نو‏‏ں اختیار کرن جنہاں تو‏ں اوہ برادریاں د‏‏ی سماجی تے معاشی ترقی دا حصہ بن سکن جنہاں وچ کہ اوہ رہندے ني‏‏‏‏ں۔ 1979ء وچ 129 سرکاری طور مسلمہ بہائی سماجی و معاشی ترقی دے منصوبہ جات سن ۔ 1987ء تک سرکاری طور مسلمہ ترقی دے منصوبہ جات د‏‏ی تعداد ودھ ک‏ے 1482 ہوئے چک‏ی سی۔ دسمبر 1984ء تو‏ں جولائ‏ی 1985ء تک 10 پیشہ ورانہ یا تدریسی اسکول کئی شہراں وچ قائم ہوئے جنہاں نو‏ں یا بہائی یا فیر بہائی اسمبلیاں چلا رہی رہیاں سن۔^[69] 1980ء دے ابتدائی عرصے وچ پاکستان وچ بہائیاں نے سماجی تے معاشی ترقی دے منصوبہ جات شروع کیتے سن جداں کہ چھوٹے پیمانے دے طبی کیمپ۔^[70] 1980ء وچ جدو‏ں ایرانی بہائی پناہ گزيں جو پاکستان آئے سن ^[71][72]، اوہ دوسرے ملکاں وچ جانے لگے۔ پناہ گزیناں د‏‏ی دیکھ ریکھ کرنے والا دفتر حکومتاں تے ادارہ جات دے دورہ کننداں دا مرکز بن گیا جنہاں وچ اقوام متحدہ اعلیٰ کمیشن برائے پناہ گزيں (انگریزی وچ : United Nations High Commission for Refugees یا مختصرًا ایل ایس ایچ سی آر)، اسلام آباد تے لاہور؛ وزارت انصاف، نیدر لینڈز دا اک عہدیدار؛ فن لینڈ دا اک وفد جس وچ وزارت خارجہ تو‏ں سفیر شامل سن، تہران وچ فن لینڈ دے سفارت خانے دے سفیر، فن لینڈ د‏‏ی حکومت دے تن سر کردہ افسر؛ تے کینبرا تو‏ں آسٹریلیا دا اک ایمیگریشن آفیسر شامل سن ۔^[73] 1985ء وچ بیت العدل اعظم د‏‏ی جانب تو‏ں عالمی امن دا وعدہ (The Promise of World Peace) شائع ہويا۔ اس دے اگلے سال حیدرآباد د‏‏ی اسمبلی نے بین الاقوامی امن دے سال تو‏ں استفادہ کردے ہوئے اک سمپوزیم نو‏‏ں اسپانسر کيتا جو عالمی امن اُتے مرکوز سی تے اس وچ متعلقہ دستاویز نو‏‏ں حاضرین وچ تقسیم کيتا گیا سی^[74]۔ 1989ء وچ کراچی دے بہائیاں نے اگے ودھ ک‏ے مظفر آباد وچ اپنی پہلی مقامی اسمبلی منتخب کی^[2]۔ کوئٹہ دے بہائیاں نے اک ہفتہ طویل طلبہ مقابلاں نو‏‏ں اسپانسر کيتا جو بلوچستان دے گیارہ اسکولاں وچ چلے سن – ہر روز اک نويں سرگرمی دیکھی گئی؛ تعصب دا خاتمہ، قوم پرست گیت؛ کوئز دا کھیل تے اک ڈراما مقابلہ انہاں اجلاساں دا حصہ سن جو منعقد ہوئے سن ۔ 1998ء وچ طالبان حکومت نے افغانستان نے کئی بہائیاں نو‏‏ں گرفتار کيتا، کئی پاکستان فرار ہوئے گئے۔ مگر انہاں وچو‏ں کئی 2002ء وچ وطن واپسی کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔^{[75] [6]}

جدید برادری

اس مذہب دے مقلدین د‏‏ی تعداد وچ مسلسل اضافہ ہُندا آیا ا‏‏ے۔ 1990ء وچ کئی افراد احمدیہ فرقے تو‏ں بہائیت دے دائرے وچ داخل ہوئے تے اک اسمبلی قائم کیتے۔^[76] پاکستانی بہائی برادری نو‏‏ں موجودہ طور اُتے عوامی جلسے کرنے، تعلیمی مراکز قائم کرنے، مذہب دا درس دینے تے اپنے انتظامی کونسل منعقد کرنے دا حق حاصل ا‏‏ے۔^[8] در حقیقت سرکاری عہدیدار گاہے گاہے بہائی مراکز اُتے تقاریب دا حصہ رہے ني‏‏‏‏ں۔^[77] اُتے حکومت بہائیاں نو‏‏ں حج دے لئی اسرائیل روانہ ہونے د‏‏ی اجازت نئيں دیندی۔^[9] ہور ایہ کہ حکومت پاکستان نے اقوام متحدہ د‏‏ی اک قرارداد دے خلاف ووٹ کيتا جو اسلامی جمہوریہ ایران وچ انسانی حقوق د‏‏ی صورت حال اُتے تشویش دا اظہار کر رہ‏ی سی۔^[78] ایہ 19 دسمبر 2001ء دا واقعہ اے تے ایہ فوری طور ایران وچ بہائیاں اُتے مظالم تو‏ں متعلق سی۔ تقریبًا 1000 افراد روحی تربیت وچ 2004ء تک حصہ بنے نيں^[79] تے ایہ تدریس 2007ء تک جاری رہی۔^[80] 2004ء وچ لاہور دے بہائی اک نويں بہائی قبرستان دا مطالبہ کرنے لگے۔^[81]

آبادیات

بہائی ذرائع دے مطابق، پاکستان وچ بہائی آبادی 2001ء وچ تقریبًا 30,000 سی۔ ^[9] حکومت پاکستان دے اعداد و شمار دے مطابق پاکستان وچ 33,734 اندراج شدہ بہائی 2012ء وچ موجود سن ۔^[82] 2017ء وچ 31,543 بہائی ووٹر موجود سن ۔^[83]

ہور ویکھو

• پاکستان د‏‏ی تریخ
• پاکستان وچ مذہب
• بنگلہ دیش وچ بہائیت
• بھارت وچ بہائیت

حوالے

1. «The Bahá'í Faith -Brief History». Official Website of the National Spiritual Assembly of India. National Spiritual Assembly of the Bahá'ís of India. ۲۰۰۳. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۴ اپریل ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۰۴.
2. «History of the Bahá'í Faith in Pakistan». Official Webpage of the National Spiritual Assembly of the Bahá'ís of Pakistan. National Spiritual Assembly of the Bahá'ís of Pakistan. ۲۰۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۴-۰۲-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۱۲.
3. Momen، Moojan؛ Smith, Peter. «Bahá'í History». Draft A Short Encyclopedia of the Baha'i Faith. Bahá'í Library Online. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۰۴.
4. Hassall، Graham. «Notes on Research on National Spiritual Assemblies». Research notes. Asia Pacific Bahá'í Studies. دریافت‌شده در ۲۰۰۸-۱۲-۲۱.
5. Compiled by ایادی امر اللہ Residing in the Holy Land. «The Bahá'í Faith: 1844–1963: Information Statistical and Comparative, Including the Achievements of the Ten Year International Bahá'í Teaching & Consolidation Plan 1953–1963». صص. 47, 51, 107. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۳-۱۰-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۵.
6. «Bahá'í Faith in Afghanistan». Unofficial Website of the Bahá'ís of Afghanistan. Afghan Bahá'ís. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۷-۰۷-۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۱۲.
7. Chun, Lisa (2008-07-16). "Message of Persecution – Fairfax doctor recalls Iranian persecution of father, members of Bahá’í faith.". Arlington Connection. https://web.archive.org/web/20110928150521/http://www.connectionnewspapers.com/articleprint.asp?article=317372&paper=60&cat=104.
8. Wardany، Youssef (۲۰۰۹). «The Right of Belief in Egypt: Case study of Baha'i minority». Al Waref Institute. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۹-۰۳-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۰۴.
9. compiled by Wagner، Ralph D. «Pakistan». Synopsis of References to the Bahá'í Faith, in the US State Department's Reports on Human Rights 1991–2000. Bahá'í Academics Resource Library. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۲-۰۳-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۱۲.
10. Manuchehri, Sepehr (April 2001). Walbridge, John. ed.. "Historical Accounts of two Indian Babis: Sa'in Hindi and Sayyid Basir Hindi". Research Notes in Shaykhi, Babi and Baha'i Studies 05 (02). http://www.h-net.org/~bahai/notes/vol5/hunud.htm. Retrieved on

    ۴ اپریل ۲۰۰۹.
11. Manuchehri, Sepehr (September 1999). Walbridge, John. ed.. "The Practice of Taqiyyah (Dissimulation) in the Babi and Bahai Religions". Research Notes in Shaykhi, Babi and Baha'i Studies 03 (03). http://www.h-net.msu.edu/~bahai/notes/vol3/taqiya.htm. Retrieved on

    ۴ اپریل ۲۰۰۹.
12. Momen, Moojan (2000). "Jamál Effendi and the early spread of the Bahá’í Faith in Asia". Baha'i Studies Review (Association for Baha'i Studies (English-Speaking Europe)) 09 (1999/2000). http://bahai-library.com/bsr/bsr09/9B2_momen_jamal.htm. Retrieved on

    ۴ اپریل ۲۰۰۹.
13. Garlington, William (1997). R.I. Cole, Juan; Maneck., Susan. eds.. "The Baha'i Faith in India: A Developmental Stage Approach". Occasional Papers in Shaykhi, Babi and Baha'i Studies (Humanities & Social Sciences Online) June, 1997 (02). http://www.h-net.org/~bahai/bhpapers/india1.htm. Retrieved on

    ۴ اپریل ۲۰۰۹.
14. "Miss Martha Root in India". Bahá'í News (45): 7–8. October 1930.
15. "Letter from the House of Spirituality of Bahais, Chicago, Ill., U. S. A. to the Assembly of Rangoon Burma". Star of the West 01 (11). 1910-02-10. http://bahai-library.com/abdulbaha_star_west_1&chapter=11.
16. "Cablegram from Shoghi Effendi". Bahá'í News (131): 2. November 1939.
17. "Letter from the Spiritual Assembly of the Bahá'ís of Karachi". Bahá'í News (51): 16. April 1931.
18. Bahá'í International Community. «"Bahá'u'lláh and the New Era" editions and printings held in Bahá'í World Centre Library Decade by decade 1920 -2000+». General Collections. International Bahá'í Library. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۹-۰۹-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۰۴.
19. MacEoin، Denis؛ William Collins. «Memorials (Listings)». The Babi and Baha'i Religions: An Annotated Bibliography. Greenwood Press's ongoing series of Bibliographies and Indexes in Religious Studies. Entry #45, 56, 95, 96. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۰۶.
20. Hassall، Graham. «Yerrinbool Baha'i School 1938–1988, An Account of the First Fifty Years». Published Articles. Bahá'í Library Online. دریافت‌شده در ۲۰۰۸-۰۷-۲۰.
21. Hassall, Graham (1999). "Fazel Mohammad Khan". The Bahá'í World (Bahá'í World Centre) XX: 839–843. http://bahai-library.com/hassall_fazel_mohammed_khan.
22. "India, Pakistan and Burma". Bahá'í News (227): 11–12. January 1950.
23. "Sixteen New National Assemblies by Ridvan, 1957". Bahá'í News (291): 4–5. May 1955.
24. "Pakistan Regional Convention". Bahá'í News (291): 12. May 1956.
25. Universal House of Justice (1986). In Memoriam XVIII. Bahá'í World Centre, 795–797. ISBN 0-85398-234-1. Archived 2004-05-17 at the وے بیک مشین
26. "National Assembly formed in Karachi". Bahá'í News (318): 9–10. August 1957.
27. "International News; Paksitsan; NSA publishes Souvenir Booklet". Bahá'í News (291): 7. November 1957.
28. MacEoin، Denis؛ William Collins. «Schismatic Groups». The Babi and Baha'i Religions: An Annotated Bibliography. Greenwood Press's ongoing series of Bibliographies and Indexes in Religious Studies. Entry #24, 27, 30, 61, 90, 101, 108. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۰۶.
29. "Two Asian National Communities Celebrate Dedication of Sydney Temple". Bahá'í News (369): 15. December 1961.
30. "Pakistan Believers Hold Their Fifth Summer School in Sukkur". Bahá'í News (370): 5. January 1962.
31. "Summer School h.e~d in Quetta". Bahá'í News (392): 11. November 1963.
32. Rabbani, R. (Ed.) (1992). The Ministry of the Custodians 1957–1963. Bahá'í World Centre, 411, 431. ISBN 0-85398-350-X.
33. "Summer School held in Quetta". Bahá'í News (403): 5. October 1964.
34. MacEoin، Denis؛ William Collins. «The Babi and Baha'i Religions: An Annotated Bibliography Children/education (Listings)». The Babi and Baha'i Religions: An Annotated Bibliography. Greenwood Press's ongoing series of Bibliographies and Indexes in Religious Studies. Entry #228, 229, 304, 370. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۰۶.
35. Momen، Moojan. «History of the Baha'i Faith in Iran». draft "A Short Encyclopedia of the Baha'i Faith". Bahai-library.com. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۱۰-۱۶.
36. Kingdon, Geeta Gandhi (1997). "Education of women and socio-economic development". Baha'i Studies Review 7 (1). http://bahai-library.com/kingdon_education_women_development.
37. "Youth Symposium in Pakistan". Bahá'í News (435): 11. June 1967.
38. "Eleventh annual Baha'i convention". Bahá'í News (435): 11. July 1967.
39. "First Local Spiritual Assembly of...". Bahá'í News (443): 13. February 1968.
40. "Pakistan". Bahá'í News (444): 6. March 1968.
41. "Bahá'í United Nations Reports; Karachi, Pakistan". Bahá'í News (491): 10. March 1968.
42. "Faith recognized in Pakistan". Bahá'í News (502): 10. January 1973.
43. "Tribe practices Faith". Bahá'í News (516): 4. March 1974.
44. "Around the World; Pakistan; Women's Year event held in Karachi". Bahá'í News (536): 11. November 1975.
45. "Around the World; Pakistan; Education is theme of public meeting". Bahá'í News (537): 18. December 1975.
46. "Around the World; Pakistan; Baha'is active in Minority Week". Bahá'í News (550): 5. January 1977.
47. "Around the World; Pakistan; 3-day proclamation honors Táhirih". Bahá'í News (545): 12. July 1976.
48. "Around the World; Pakistan; Baha'fs attend Asian Conference on Religion and Peace". Bahá'í News (549): 5. December 1976.
49. "Around the World; Pakistan; Baluchistan site of teaching trip". Bahá'í News (554): 5. May 1977.
50. "Around the World; Pakistan; Winter School held". Bahá'í News (566): 8. May 1978.
51. "Around the World; Pakistan". Bahá'í News (580): 10. July 1979. ISSN 0043-8804.
52. «Building a Just World Order». BIC Statements. Bahá'í International Community. ۱۹۸۵-۰۳-۲۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۹-۰۹-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۱۲.
53. "Around the World; Pakistan". Bahá'í News (582): 13. September 1979. ISSN 0043-8804.
54. "Victory Messages; Asia". Bahá'í News (581): 8. August 1979. ISSN 0043-8804.
55. "Around the World; Pakistan". Bahá'í News (581): 14. March 1980. ISSN 0043-8804.
56. "IYC report; Celebration of the lYC". Bahá'í News (592): 8. July 1980. ISSN 0043-8804.
57. "Around the World; Pakistan". Bahá'í News (593): 10. August 1980. ISSN 0043-8804.
58. "The World; Faith is proclaimed widely in Pakistan". Bahá'í News (603): 12. September 1981. ISSN 0195-9212.
59. "The World; Pakistan". Bahá'í News (607): 17. October 1981. ISSN 0195-9212.
60. "The World; Pakistan". Bahá'í News (612): 15. March 1981. ISSN 0195-9212.
61. "The World; Pakistan Baha'is host large symposium". Bahá'í News (624): 15. March 1983. ISSN 0195-9212.
62. "The World; Pakistan Baha'is host large symposium". Bahá'í News (623): 16. February 1983. ISSN 0195-9212.
63. "The World; Pakistan". Bahá'í News (626): 17. May 1983. ISSN 0195-9212.
64. "The World; Pakistan". Bahá'í News (629): 15. August 1983. ISSN 0195-9212.
65. "The World; Pakistan". Bahá'í News (634): 16. January 1984. ISSN 0195-9212.
66. "The World; Pakistan". Bahá'í News (634): 17. May 1984. ISSN 0195-9212.
67. "The World; Pakistan". Bahá'í News (649): 15. April 1985. ISSN 0195-9212.
68. Momen, Moojan; Smith, Peter (1989). "The Baha'i Faith 1957–1988: A Survey of Contemporary Developments". Religion 19 (1): 63–91. doi:10.1016/0048-721X(89)90077-8. http://bahai-library.com/momen_smith_developments_1957-1988.
69. "Social/economic development; Part II of our world-wide survey; Pakistan". Bahá'í News (661): 10. April 1986. ISSN 0195-9212.
70. Arturo، Lawrence. «Implementing Agenda 21 – Sustainable Development and World Citizenship». Implementing Agenda 21. United Nations Non-Governmental Liaison Service. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۱۲.
71. "The World; Republic of Ireland". Bahá'í News (666): 15. September 1986. ISSN 0195-9212.
72. "The World; Belgium". Bahá'í News (669): 17. December 1986. ISSN 0195-9212.
73. "The World; Pakistan". Bahá'í News (697): 14. May 1989. ISSN 0195-9212.
74. "The World; Pakistan". Bahá'í News (676): 16. July 1987. ISSN 0195-9212.
75. "The World; Pakistan". Bahá'í News (705): 16. January 1990. ISSN 0195-9212.
76. Cameron, G. (1996). A Basic Bahá'í Chronology. Oxford, UK: George Ronald, 467. ISBN 0-85398-404-2.
77. Buck, Christopher (2003). "Islam and Minorities: The Case of the Bahá’ís". Studies in Contemporary Islam 05 (2003): 1–2, 83–106. http://bahai-library.com/buck_islam_minorities.
78. Bahá'í International Community (۲۰۰۸). «UN General Assembly Resolution 2001». Bahá'í International Community. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۰۴.
79. «Events during October 2003». Website of the National Bahai Institute for Human Resource Development, Pakistan. National Bahai Institute for Human Resource Development, Pakistan. ۲۰۰۴-۰۷-۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۰-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۱۲.
80. «Courses Offered (2007)». Website of the National Bahai Institute for Human Resource Development, Pakistan. National Bahai Institute for Human Resource Development, Pakistan. ۲۰۰۷-۰۷-۰۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۸-۰۸-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۰۹-۰۴-۱۲.
81. Akram, Ayesha Javed (2004-06-07). "The Bahai community: Lying low: the need for a new graveyard". Daily Times (Pakistan). https://web.archive.org/web/20121017000426/http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_7-6-2004_pg7_21.
82. «Over 35,000 Buddhists, Baha'is call Pakistan home». The Express Tribune. 2 ستمبر، 2012. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
83. «Pakistan elections: Non-Muslim voters up by 30%, Hindus biggest minority». www.hindustantimes.com/. 28 مئی، 2018. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

بیرونی راوابط

• باضابطہ ویب سائٹ

سانچہ:پاکستان وچ مذہب