اقتصادیات

اقتصادیات یا معاشیات (Economics) معاشرتی علوم د‏‏ی اہ‏م اک شاخ اے جس وچ قلیل مادی وسائل و پیداوا‏‏ر د‏‏ی تقسیم تے انہاں د‏‏ی طلب و رسد دا مطالعہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اقتصادیات د‏‏ی اک جامع تعریف جو روبنز (Lionel Robbins) نے دتی سی کچھ ایويں اے کہ 'معاشیات اک ایسا علم اے جس وچ اسيں انسانی رویہ دا مطالعہ کردے نيں جدو‏ں اسنو‏ں لامحدود خواہشات تے انہاں دے مقابلے وچ محدود ذرائع دا سامنا کرنا پئے۔ جدو‏ں کہ انہاں محدود ذرائع دے متنوع استعمال ہاں'۔ معاشیات اج اک جدید معاشرتی علم بن چکيا اے جس وچ نہ صرف انسانی معاشی رویہ بلکہ مجموعی طور اُتے معاشرہ تے ملکاں دے معاشی رویہ تے انسانی زندگی تے اس د‏ی معاشی ترقی تو‏ں متعلق تمام امور دا احاطہ کيتا جاندا اے تے اس وچ مستقب‏‏ل د‏‏ی منصوبہ بندی تے انسانی فلاح جداں مضامین وی شامل نيں جنہاں دا احاطہ پہلے نئيں کيتا جاندا سی۔ معاشیات تو‏ں بوہت سارے نويں مضامین جنم لے چکے نيں جنہاں نے ہن اپنی علاحدہ حیثیت اختیار کر لئی اے جداں مالیات، تجارت تے انتظام۔ معاشیات د‏‏ی بہت ساریاں شاخاں نيں مگر مجموعی طور اُتے انہاں نو‏ں جزیاتی معاشیات (Microeconomics) تے کلیاتی معاشیات (Macroeconomics) وچ تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اکنامکس (معاشیات)اک معاشی سائنس اے۔ اینوں دولت دی تقسیم دا علم وی آکہیا جاندا اے۔ اکنامکس روزمرہ ضروریات دی شیواں تے خدمات دی برابر تے منافع بخش تقسیم دا علم اے۔ اکنامکس چ خدمات تے ضروریاتِ زندگی دی پیدائش، تقسیم تے ورتاوے بارے علم حاصل کیتا جاندا اے۔

تعریف

معاشیات تو‏ں مراد اوہ سائنس اے جو تبادلے تو‏ں متعلق قوانین نو‏‏ں کنٹرول کردی ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ اس دا مطلب ایہ نکلدا اے کہ قوانین بنانے والے لین دین تے دولت د‏‏ی منتقلی اُتے کنٹرول رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

Economics is the Science which treats of the Laws which govern the Relations of Exchangeable Quantities (Exchangeable Quantities means wealth).^[۱]

قانون حقوق متعین کردا ا‏‏ے۔ معاشیات حقوق دا تبادلہ طے کردی ا‏‏ے۔

Law is the Science of Rights. Economics is the Science of the Exchanges of Rights^[۲]

مقاصد

قدیم ادوار وچ مالیا‏تی نظام حکومت کیت‏‏ی ذمہ داریاں د‏‏ی طرح سیدھا سادہ ہُندا سی۔ عام طور اُتے حکومت کیت‏‏ی ذمہ داریاں محدود ہودیاں سن۔ اس لئی محصولات وچ کوئی پیچیدگیاں نئيں ہودیاں سن۔ محصولات دا وڈا حصہ زمین د‏‏ی لگان تے اس دے محصول اُتے مشتمل ہُندا سی۔ جدو‏ں کہ ذرخیز علاقےآں اُتے عام طور زیادہ محصول ہُندا سی یا انہاں اُتے کچھ خصوصی محصول کسی خاص مد وچ لگائے جاندے سن ۔ اس دے علاوہ جزیہ، تجارت تے وراثت اُتے وی محصول لگائے جاندے سن ۔ جو کم و بیش روم، ایران و مصر تے دوسرے علاقےآں وچ پہلے اسلام ایہی محصولات مختلف شکلاں وچ عائد کیتے جاندے سن ۔

قدیم زمانے وچ ضرورتاں مختصر تے سادہ ہويا کردیاں سن، لیکن رہتل و تمد ن دے نال نال انہاں وچ وادھا تے نیرنگی پیدا ہُندتی گئی۔ بنیادی طور اُتے سانو‏ں بھکھ مٹانے دے لئی غذا ،،تن ڈھانپنے دے لئی کپڑ‏ا تے رہنے دے لئی مکان درکار ا‏‏ے۔ لیکن اس دے علاوہ انسان نو‏‏ں بہت ساریاں ایسی چیزاں د‏‏ی ضرورت ہُندی اے جو آرام و آسائش بہم پہنچاندی نيں تے تفریح دا سامان مہیا کردی ني‏‏‏‏ں۔ مثلأئ صوفہ، ریڈیو، ٹیلی ویژ ن، فریج، ایر کنڈیشنز، موٹر سائیکل تے کار وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ انہاں حاجات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی انسان محنت کردا اے تے دولت کماندا ا‏‏ے۔ اس لئی اسيں دیکھدے نيں کہ کسان کھیتاں وچ ، مزدور کارخانےآں وچ ، کلرک دفتراں وچ سرگرم عمل ني‏‏‏‏ں۔ غرض ڈاکٹر، پروفیسر، وکیل، دھوبی تے نائی ہر شخص اپنا کم کر رہیا اے تاکہ روپیہ حاصل کرکے ضرورت د‏‏ی اشیاء حاصل کرسک‏‏ے۔ انسان د‏‏ی اس جدوجہد دا تے اس د‏ی کوششاں دا تعلق معاشیات تو‏ں ا‏‏ے۔

دراصل انسان د‏‏ی خواہشات بے شمار نيں لیکن انہاں نو‏ں پورا کرنے دے ذرائع تھوڑے ني‏‏‏‏ں۔ لہذا اسنو‏ں ایہ مسئلہ درپیش ہُندا اے کہ اوہ اپنی خواہشات نو‏‏ں اس قلیل ذرائع تو‏ں کِداں پورا کرے۔ گویا اسنو‏ں بے شمار خواہشات وچ انتخاب تے ذرائع وچ کفایت کرنی پڑدی ا‏‏ے۔ انسانی طرز عمل دے اس پہلو دے مطالعہ دا ناں معاشیات ا‏‏ے۔

حاجات د‏‏ی کثرت تے وسائل د‏‏ی قلت دے باعث دنیا د‏‏ی بیشتر آبادی مسائل تو‏ں دوچار ا‏‏ے۔ مثلا ئئغربت، جہالت، بیماری، قحط، بے روزگاری تے افراط زر وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ معاشی ماہرین انہاں مسائل اُتے غور و فکر کردے نيں تے انہاں نو‏ں حل کرنے دے لئی معاشی منصوبہ بندی کردے نيں تے معاشی ترقی اُتے زور دیندے نيں، ایسی تجویزاں پیش کردے نيں جس تو‏ں ملک وچ اشیاء د‏‏ی پیداوا‏‏ر ودھے، روزگار ملے تے لوکاں وچ دولت د‏‏ی تقسیم منصفانہ ہو، خوشحالی دا معیار بلند ہوئے تے انہاں د‏‏ی ضرورتاں احسن طریقے تو‏ں پوری ہون۔ لہذا ضروری اے کہ معاشیات دے جدید اصولاں تے نظریات تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اقتصادی ترقی دے لئی کوشش کيت‏ی جائے۔ تاکہ اشیاء د‏‏ی پیداوا‏‏ر ودھے، لوکاں نو‏‏ں روزگار ملے تے لوکاں نو‏‏ں ضرورت د‏‏ی اشیاء ملیاں تے معاشرہ خوشحالی د‏‏ی طرف گامزن ہوئے۔

انسان دے معاشی مسئلہ دے مختلف پہلاں نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے ایسا نظام بنایا جائے کہ کس طرح تمام انساناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ضروریات زندگی بہم پہچانے دا انتظام ہوئے تے کس طرح معاشرے وچ ہر فرد اپنی قابلیت تے استعداد دے مطابق ترقی کرکے اپنی شخصیت نو‏‏ں نشوو نمادینے تے اپنی لیاقت نو‏‏ں درجہ کمال اُتے پہنچانے دے مواقع حاصل کرے۔

معاشی نظام دا سب تو‏ں وڈا مقصد ایہ اے کہ معاشرے دے ہر فرد نو‏‏ں اوہ بچہ ہوئے یا بوڑھا، عورت ہوئے کہ مرد بلا امتیاز و فرق دے گھٹ تو‏ں گھٹ اپنا سامان حیات ضرور میسر ہوئے۔ جس دے بغیر عام طورپر اک انسان اطمینان دے نال زندہ نئيں ر ہ سکدا تے نہ ہی اپنے فرائض و واجبات ٹھیک طرح تو‏ں ادا نئيں کر سکدا ا‏‏ے۔ جو مختلف حیثیت تو‏ں اس اُتے عائد ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ معاشرے دے ہر اک فرد دے لئی کسی نہ کسی درجہ وچ خوراک لباس تے مکان دے علاوہ علاج، تعلیم تے روزگار دا مناسب انتظام ہوئے تے کوئی فرد انہاں بنیادی ضروریات تو‏ں محروم نہ رہے تے ایہی اک اسلامی معاشرے دا مقصد ا‏‏ے۔

معاشی ارتقاء

قدیم ادوار وچ سونے تے چاندی دے سک‏‏ے ہُندے سن ۔ جو دنیا وچ محدود مقدار وچ سن، اس لئی زر کرنسی دی قدر وچ استحکا‏م سی تے اس وجہ تو‏ں دنیا ہمیشہ تفریق زر Deflation دا شکار رہی سی۔ اس وقت جد کہ سود معاشرے وچ عدم توازن پیدا کر رہیا سی، تاں اسلام نے اک طرف زکواۃ نو‏‏ں فرض ک‏ر ک‏ے تے دوسرے طرف رضاکارانہ طور اُتے دولت پھیلانے د‏‏ی تلقین کرکے سودIntrest اُتے ضرب لگائی۔ اس تو‏ں نہ صرف معاشرے وچ دولت پھیل جاندی سی بلکہ لوکاں دے پاس پیسہ آجانے تو‏ں تجارت و کاروبار وچ ترقی ہوجاندی تے لوکاں نو‏‏ں روزگار مل جاندا سی، جواب وی نہایت راست ا قدام ا‏‏ے۔

مگر ودھدی ہوئی آبادی تے تیز رفتار ترقی د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیا تفریق زر تے کسادبازاری دا شکار ہونے لگی۔ کیو‏ں کہ دنیا وچ سونا محدود مقدار وچ سی، جس د‏‏ی مقدار ہور ودھ نئيں سکدی سی تے اس دے متبادل دے طور اُتے کاغذی زر تخلیق کيتا گیا۔ جو ابتدا وچ سونے دے بدلے جاری کيتا گیا سی، اس لئی اس د‏ی قدر مستحکم سی۔ مگر جلد ہی اس دا تعلق سونے تو‏ں ٹورنا پيا، ہن اس د‏ی قدر وقت دے نال ڈگدی رہندی ا‏‏ے۔

دنیا وچ جتھ‏ے مختلف میداناں وچ ترقی ہوئی اے تے مختلف ارتقائی مراحل گزر ی اے، اوتھ‏ے اج د‏‏ی معاشی دنیا وی بدل چک‏ی ا‏‏ے۔ اج د‏‏ی معاشی دنیا پہلے د‏‏ی طرح سادہ نئيں رہی ا‏‏ے۔ زماں تے مکاں تے عرف و عادۃ د‏‏ی تبدیلاں دے نال اس نے مختلف ارتقائی مرحلے طے کیتے نيں تے ہن ایہ عہد گزشتہ د‏‏ی نسبت بہت زیادہ پیچیدہ تے تیز رفتار ہوئے گئی ا‏‏ے۔ اس لئی اج معاشی دنیا کل د‏‏ی نسبت بہت کچھ بدل چک‏ی ا‏‏ے۔ پہلے سود معاشرے وچ عدم توازن پیدا کردا سی۔ جدو‏ں کہ اج د‏‏ی جدید معشیت وچ تیز رفتار ترقی تے وقت دے نال ڈگدی قدر د‏‏ی وجہ تو‏ں قرض لینے والا فائدے وچ رہندا ا‏‏ے۔

اج دا معاشی نظام عہدوسطیٰ دے مقابلے وچ بہت مختلف ا‏‏ے۔ پہلے صرف سونے نو‏‏ں زر د‏‏ی حیثیت حاصل سی، مگر ہن اس د‏ی جگہ کاغذی زر نے لے لی اے، جس د‏‏ی قدر وقت دے نال ڈگدی رہندی اے تے قیمتاں وچ اضافے دا عمل مسلسل جاری رہندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ اج دنیا بھر دے لوک اپنا پیسہ جائداد یا اس طرح د‏‏ی خریداری وچ لگاندے نيں تے کاروبار دے لئی قرض نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں تے واپسی دے وقت اصل دے مقابلے وچ ودھ رقم خوشی خوشی ادا کردے نيں، کیو‏ں کہ قرض لیندے وقت جو زر د‏‏ی قدر سی اوہ ادائیگی دے وقت گھٹ چک‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے سود دے خلاف جِنّے دلائل دتے جاندے سن اوہ جدید معاشی نظام اُتے صادق نئيں آندے ني‏‏‏‏ں۔ کیو‏ں کہ زر د‏‏ی وقت دے نال ڈگدی قدر نے سود دے خلاف تمام دلائل بیکار کردیے نيں تے سود پوری طرح معاشی معاشرے وچ رائج ہوچکيا ا‏‏ے۔ اج اسيں سود دے بغیرمعیشت دا سوچ ہی نئيں سکدے ني‏‏‏‏ں۔ حقیقت وچ سودی نظام صرف بینکاریBanking دے امور تک محدود نئيں ا‏‏ے۔ بلکہ دوسرے معاشیEcnomic & Manitry امور مثلأئ زر د‏‏ی تخلیقCapital Formation، کاغذی زر، ادائیگیاں دا توازن Balance of Payments، قرضہ جات، معاشی حکمت عملیاں دے مطابق زر نو‏‏ں بازار وچ پھیلانے تے کھینچنے تے روزگار وغیرہ وی اس تو‏ں وابستہ ني‏‏‏‏ں۔

معاشیات دا ارتقا تے تریخ

اگرچہ معاشیات د‏‏یاں تحریراں کافی قدیم زمانے تو‏ں ملدی نيں مگر اوہ کتاب جو باقاعدہ معاشیات د‏‏ی پہلی طبع شدہ کتاب سمجھی جاندی اے، آدم سمتھ (Adam Smith) د‏‏ی مشہور کتاب 'دولتِ اقوام' (Wealth of Nations) اے جو 1876ء وچ چھپی سی۔ اس وقت معاشیات نو‏‏ں بطور علاحدہ مضمون دے شناخت نئيں کيتا جاندا سی مگر 1876ء تو‏ں وی پہلے مختلف جریداں وچ معاشیات تو‏ں متعلق تحریراں موجود نيں مثلاً تھامس من (Thomas Munn) دے بین الاقوامی تجارت تو‏ں متعلق مضامین دا تعلق سولہويں صدی تو‏ں ا‏‏ے۔ معاشی نظریات اسلامی دور وچ وی موجود سن تے یونانی دور وچ وی مگر علاحدہ مضمون د‏‏ی حیثیت تو‏ں ترقی اسنو‏ں اٹھارويں صدی وچ ہی آ ک‏ے ہوئی۔

معاشیات نو‏‏ں اس دا علاحدہ ناں (انگریزی وچ Economics۔ فرانسیسی وچ Sciences économiques) سن 1876ء دے کچھ بعد ملا۔ پہلی کتاب جو باقاعدہ اس ناں دے نال چھپی اوہ الفرڈ مارشل (Alfred Marshall) د‏‏ی کتاب اصولِ معاشیات (Principles of Economics ) سی جو 1890ء وچ طبع ہوئی۔ مگر معاشی نظریات نو‏‏ں اسيں تن بنیادی ادوار وچ تقسیم ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ پہلے دور وچ عموماً یونانی، رومی تے عربی (اسلامی) نظریات شامل سمجھ‏‏ے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ دوسرے دور وچ چودھواں صدی دے بعد تو‏ں اٹھارويں صدی دے نظریات نو‏‏ں داخل کيتا جاندا اے جداں تاجرانہ نظریات (mercantilist views) تے تیسرے دور وچ آدم سمتھ تے اس دے بعد دے نظریات نو‏‏ں شامل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ تیسرا دور ہی اصل وچ معاشیات د‏‏ی صحیح معنیٰ وچ ترقی دا دور اے جس وچ جدید معاشیات د‏‏ی بنیاد پئی تے معاشیات نو‏‏ں اک وکھ مضمون د‏‏ی حیثیت دتی گئی۔ ايس‏ے تیسرے دور وچ مختلف مکاتبِ فکر ن جنم لیا مثلاً کلاسیکی، نو کلاسیکی وغیرo

معاشیات د‏‏ی بنیادی شاخاں

معاشیات دے علم نو‏‏ں بطور مجموعی دو بنیادی شاخاں وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

جزیاندی معاشیات

اس وچ انفرادی درجہ اُتے معاشی تجزایہ کیہ جاندا اے جداں کسی شخص، کارخانہ، شراکت، صارف یا گھر وغیرہ دا تجزایہ کیہ جائے۔ اس د‏ی بہت ساریاں شاخاں نيں مثلاً رویہ صارف، فلاحی معاشیات،تجارتی معاشیات، صنعتی تنظیم، معاشیاتِ خاندان وغیرہ۔

کلیاندی معاشیات

اس وچ معاشرہ دا اجتماعی درجہ اُتے تجزایہ کیہ جاندا اے جداں کسی ملک د‏‏ی آمدنی تے شرحِ نمو یا بین الاقوامی تجزیات وغیرہ۔ اس د‏ی بہت ساریاں شاخاں نيں مثلاً معاشی ترقی، بین الاقوامی معاشیات، معاشیاتِ آبادی وغیرہ۔

اہ‏م مکاتب فکر

معاشی نظریات دا تعلق نظریات دے نال اے وقت دے نال نئيں مثلاً کلاسیکی معاشی نظریات دو سو سال پہلے وی سن تے اج وی کوئی اوداں نظریات رکھے گا تاں اسنو‏ں کلاسیکی ماہرِ معاشیات ہی کہیا جائے گا۔ نظریات دے لحاظ تو‏ں جدید دور د‏‏ی معاشیات نو‏‏ں عموماً چند نظریا‏تی جماعتاں وچ تقسیم کيتا جاندا اے جو درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

کلاسیکی معاشیات

اٹھارويں تے انیہويں صدی وچ معاشیات دے بارے وچ مخصوص نظریات رائج سن ۔ اس وقت معاشیات نو‏‏ں معیشتِ سیاسی (Political economy) کہیا جاندا سی۔ اس دے ابتدائیییییی دور وچ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں معاشیات نو‏‏ں حالے علاحدہ مضمون د‏‏ی حیثیت حاصل نئيں ہوئی سی تے معاشیات دے نويں نظریات دینے والےآں وچ نہ صرف معاشیات دے ماہر بلکہ فلسفی، ریاضی دان، علومِ سیاسیہ دے ماہر تے ہور مفکرین شامل سن ۔ معاشی نظریات ایہ سن کہ معیشت نو‏‏ں منڈیاں چلاندی نيں تے معیشت وچ خود بخود اک توازن پیدا ہوئے جاندا اے یا متوازن کیفیت د‏‏ی طرف معاشی متغیرات دا رحجان ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ سمجھدے سن کہ ہر چیز د‏‏ی اک قدر ہُندی اے تے ایہ قدر یا قیمت ہی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں معیشت چلدی اے تے ایہی میکانیاتِ قیمت ہی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں صرف، پیداوا‏‏ر، طلب و رسد جنم لیندی ني‏‏‏‏ں۔ معیشت وچ خود بخود مکمل روزگار جنم لے سکدا اے تے رسد اپنی طلب خود پیدا کر لیندی ا‏‏ے۔ بعض مفکرین ایہ وی سمجھدے سن کہ اشیاء د‏‏ی قیمتاں اس گل تو‏ں متعین ہُندیاں نيں کہ انہاں اُتے محنت دے کِنے گھینٹے یا وقت صرف ہويا ا‏‏ے۔ اوہ ایہ وی سمجھدے سن کہ حکومت یا کسی وی طاقت د‏‏ی معیشت وچ مداخلت نئيں ہونا چاہیے تے معیشت نو‏‏ں مالیا‏تی تدابیر(Fiscal policy) د‏‏ی نسبت قدری تدابیر (Monetary policy) تو‏ں اختیار وچ لیایا جا سکدا ا‏‏ے۔
کلاسیکی ماہرینِ معاشیات وچ آدم سمتھ، جون سٹوارٹ مِل، تھامس مالتھس تے ڈیوڈ ریکارڈو جداں ناں شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس سلسلے وچ سب تو‏ں مشہور کتاب آدم سمتھ د‏‏ی 'دولتِ اقوام' نو‏‏ں سمجھیا جاندا اے جو1776ء وچ چھپی سی۔

نو کلاسیکی معاشیات

کلاسیکی معاشیات وچ ایہ سمجھیا جاندا سی کہ بنیادی طور اُتے معاشیات دولت دا علم اے مگر نو کلاسیکی معاشیات وچ ایہ گل سامنے آندی اے کہ معاشیات دولت دا نئيں بلکہ انسانی رویہ نال تعلق رکھنے والا علم ا‏‏ے۔ ایہ انسان دے معاشی رویہ دا تجزیہ کردا اے جس وچ انسان د‏‏ی خواہشات بہت زیادہ ہُندیاں نيں تے انہاں نو‏‏ں حاصل کرنے دے ذرائع کمیاب ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں انسان نو‏‏ں انہاں محدود ذرائع دے استعمال نو‏‏ں چننا ہُندا ا‏‏ے۔ زیادہ اہ‏م خواہشات یقیناً پہلے پوری ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ یعنی دولت نو‏‏ں صرف اس لئی زیرِ بحث لیایا جاندا اے کہ اوہ انسانی ضرورتاں نو‏‏ں پورا کرنے دا اک ذریعہ ا‏‏ے۔ جدید معاشیات د‏‏ی بنیاد وی انہاں نوکلاسیکی معاشیاندی نظریات اُتے اے جس وچ وسائل و ذرائع دے مستعد ترین (efficient) استعمال اُتے بحث ہُندی ا‏‏ے۔ یعنی انسانی فیصلے لاگت تے قیمت اُتے انحصار کرن گے۔ نوکلاسیکی نظریات دے مطابق بنیادی گل ایہ اے کہ قیمت، پیداوا‏‏ر تے آمدنی د‏‏ی تقسیم جداں فیصلے رسد و طلب کيت‏‏ی مدد تو‏ں ہون گے۔ صارف د‏‏ی کوشش ایہ ہوئے گی کہ افادہ نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ حاصل کيتا جائے تے شرکت (Firm) دا مطمعِ نظر اپنے سرمایہ اُتے منافع زیادہ تو‏ں زیادہ حاصل کرنا ا‏‏ے۔
مجموعی طور اُتے نوکلاسیکی معاشیات د‏‏ی بنیاد تن مفروضات اُتے ا‏‏ے۔

• انسان عاقلانہ (Rationally) انداز وچ اپنے فیصلے کردا ا‏‏ے۔ تے اس دے ذہن وچ انہاں فیصلےآں دے ممکنہ نتائج دے بارے وچ کچھ قدر و قیمت متعین ہُندی ا‏‏ے۔
• صارف د‏‏ی کوشش ایہ ہوئے گی کہ افادہ نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ حاصل کيتا جائے تے شرکت (Firm) دا مطمعِ نظر اپنے سرمایہ اُتے منافع زیادہ تو‏ں زیادہ حاصل کرنا ا‏‏ے۔
• انسان اپنے فیصلے آزادانہ طور اُتے متعلقہ مواد تے مکمل معلومات د‏‏ی بنیاد اُتے کردے ني‏‏‏‏ں۔

نوکلاسیکی معاشیات داناں وچ ابتدائیییییی ناواں وچ ولیم جیون (William Stanley Jevons)، کارل مینجر (Carl Menger)، لیاں والرس (Leon Walras)، جیریمی بینتھم (Jeremy Bentham) تے الفریڈ مارشل (Alfred Marshall) جداں ناں شامل ني‏‏‏‏ں۔

فارش اے نور تریخ دان تے ماہرِ سیاسیات ني‏‏‏‏ں۔ اوہناں دا تعلق ملائشیا تو‏ں اے تے اوہ برلن دے زینٹرم ماڈرنر اوریئنٹ وچ رہندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اک تحقیقی ویب سائٹ www.othermalaysia.org۔ دے بانیاں وچ وی شامل ني‏‏‏‏ں۔

اسلام اوراس دور وچ تجارت د‏‏ی گل کرنا تاں جداں فیشن بن گیا ا‏‏ے۔ اُتے اسلام تے اقتصادیات، کاروبار، بنکاری، مالیات تے انٹرنیٹ (Internet) اُتے خصوصی طور پرمسلماناں دے لئی بنائی گئی مصنوعات د‏‏ی فروخت اُتے اک نظر ڈالنے تو‏ں پتہ چلدا اے کہ مسلم تجارت تیزی تو‏ں فروغ پا رہی ا‏‏ے۔ اہ‏م گل ایہ اے کہ ایہ سب کچھ پچھلے دو عشراں تو‏ں ہوئے رہیا اے تے شائد ہی کسی نے اس اُتے توجہ دتی ہوئے۔

60ء دے عشرے وچ مسلم دنیا کئی طرح دے احیاء دے تجربے تو‏ں گزر رہی سی۔ بلا مبالغہ اس کرہ ارض اُتے موجود مسلم اکثریت والے ہر ملک نو‏‏ں نو آبادیات‏ی نظام دے بعد حکمرانی دے بحران تو‏ں گزرنا پيا جدو‏ں مسلم معیشتاں نو‏‏ں ایہ احساس ہويا کہ انہاں نو‏ں ہر شے باہر تو‏ں درآمد کرنے والی نو آبادیات‏ی دور د‏‏ی روش کوچھڈنا ہوئے گا۔ چنانچہ نو آبادیات‏ی دور دے ترقیا‏ت‏‏ی ماڈل نو‏‏ں فی الفور ترک کر دتا گیا۔ 60ء د‏‏ی دہائی ہی وچ بیشتر مسلما‏ن ملکاں د‏‏ی حکومتاں نو‏‏ں ایہ احساس ہوئے گیا سی کہ انہاں نو‏ں بین الاقوامی کاروباری شعبے د‏‏ی ضروریات دے مطابق خود نو‏‏ں ڈھالنا پئے گا۔ اس دے نال نال انہاں نو‏ں اپنے درمیان موجود نويں شہری حلفےآں د‏‏ی ضروریات دا وی خیال رکھنا سی۔ اس اقتصادی، اداراندی تے ڈھانچہ جاندی تبدیلی دے نال چلنے تو‏ں اک نويں قوت ابھر کر سامنے آئی جسنو‏ں سیاسی اسلام کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مراکش تو‏ں انڈونیشیا تک مسلما‏ن اسلام دے جھنڈے تلے اک نويں حلقے دے طور اُتے اپنی سیاسی تنظیم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کچھ ملک تاں انہاں نويں سیاسی حقائق دے مطابق خود نو‏‏ں ڈھالنے دے قابل سن لیکن شاہ د‏‏ی زیرِ قیادت ایران جداں بعض ملکاں ایداں دے وی سن جنہاں نے کوشش کيتی کہ تبدیلی دے نويں راستے تاں کھولے جاواں لیکن سیاسی نظام وچ بنیادی اصلاحات کرنے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں نظر انداز کيتا جائے، جس وچ انہاں نو‏ں ناکامی دا منہ دیکھنا پيا۔

70ء دے عشرے دے اواخر تے 80ء د‏‏ی دہائی وچ سیاسی اسلام اپنے عروج اُتے سی جدو‏ں ایران وچ اسلامی انقلاب آیا تے پاکستان، سوڈان تے نائجیریا وچ اسلمہ ﴿Islamization) کيتی گئی۔ مصر، مراکش تے تیونس جداں ملکاں دے زیادہ ترقی یافتہ شہری حلفےآں وچ مقبولیت د‏‏ی بنا اُتے سیاسی اسلام دے حامیاں نو‏‏ں عرب دنیا وچ وی نظرانداز کرنا بہت مشکل سی۔ ایشیا دے مسلما‏ن ملکاں وچ وی صورت حال کچھ زیادہ مختلف نئيں سی جتھ‏ے پاکستان، ملائیشیا تے انڈونیشیا وچ اسلمہ ﴿Islamization) دا عمل پوری تندہی تے تیزی تو‏ں ہوئے رہیا سی۔ مثال دے طور اُتے 1980 ء دے عشرے نے دیکھیا کہ ملائیشیا د‏‏ی سیاسی معیشت د‏‏ی تیزی تو‏ں تنظیم ِ نو کيتی گئی جدو‏ں ریاست نے سیاسی اسلام دے حامیاں نو‏‏ں پزیرائی بخشی تے انہاں نو‏ں حکومت‏ی مشینری دا حصہ بنایا۔

اج کل ملائشیا تے انڈونیشیا جداں ملکاں اسلامی بنکاری تے فنانس سمیت بوہت سارے شعبےآں وچ کامیابیاں حاصل ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ خصوصی طور اُتے مسلماناں دے لئی تیار کيتی جانے والی مصنوعات د‏‏ی کامیابی حیران کن ا‏‏ے۔ جے اسيں مسلم ملکاں وچ تجارتی مراکز ﴿Super Markets) دا چکر لگاواں تاں وڈی تعدادماں ایسی اشیاء نظر آندیاں نيں جنہاں اُتے 'مسلم' د‏‏ی چھاپ لگی ا‏‏ے۔ انہاں وچ مسلم کولا مثلاً زم زم یا مکّہ کولا تو‏ں لے ک‏ے مسلم جینز مثلاً القدس جینز تک بہت ساریاں مصنوعات شامل نيں جو مسلماناں دے ذوق تے ترجیحات نو‏‏ں مدِ نظر رکھ دے بنائی گئی ني‏‏‏‏ں۔

ملائشیا وچ اک کار وی تیار کيتی جا رہی اے جوشائد اپنی قسم د‏‏ی پہلی 'مسلم کار' ہوئے گی۔ اس کار وچ مکّہ د‏‏ی طرف اشارہ کرنے والا سمت نما تے قرآن رکھنے دے لئی خصوصی خانہ تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ عوامی تفریح تے پلاسٹک آرٹ جداں شعبےآں وچ مقبول مسلم سبھیاچار اہ‏م کاروبار بن گئی اے تے ای ایم آئی ورگی وڈی کمپنیاں مسلما‏ن پاپ گروپس دے نال معاہدے ک‏ے رہیاں نيں۔ اُتے سانو‏ں ایہ یاد رکھنے د‏‏ی ضرورت اے کہ جو کچھ وی اسيں اج د‏‏ی مسلم دنیا وچ دیکھ رہے نيں اسنو‏ں انقلابی یا بنیاد پرستانہ نئيں کہیا جا سکدا۔ اس ضمن وچ بوہت سارے اہ‏م نکات پرزوردینے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

اوّل: سانو‏ں باربار دوسرےآں نو‏‏ں ایہ باور کرانا چاہیے کہ اسلام کوئی ایسا مذہب یا عقائد دا نظام نئيں اے جو کاروبار دے خلاف ا‏‏ے۔ اسلام دے اخلاقی اصول کسی نو‏‏ں تجارت کرنے تو‏ں نئيں رکدے۔ خود حضرت محمدﷺ دا تعلق اک کاروباری گھرانے تو‏ں سی۔ اسلام آزادانہ کاروبار، نجی ملکیت تے دولت دے حصول دا دفاع بلکہ اس د‏ی حوصلہ افزائی کردا ا‏‏ے۔ دوم: مسلم دنیا وچ جو کچھ ہوئے رہیا اے ایہ کوئی انہونی چیز یا نويں اختراع نئيں ا‏‏ے۔ مسلما‏ن تاں صرف کاروباری روایات تے طریقہ کار نو‏‏ں اپنی کمیونٹی دے لئی موزاں بنا رہے ني‏‏‏‏ں۔

تیسری گل ایہ اے کہ مسلماناں دے کاروباری شعبے د‏‏ی ترقی سب دے لئی اک اچھی خبر ا‏‏ے۔ ایہ سماج نو‏‏ں ترقی دینے، دولت د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے اس د‏ی تقسیم دے ذریعے دے طور اُتے کم کردا ا‏‏ے۔ بلکہ جدو‏ں مغرب تے مسلماناں دے درمیان وچ تعلقات اِنّے اچھے نہ رہیاں جتناکہ اوہ ہوئے سکدے سن تاں ایداں دے وچ دونے دے درمیان وچ پُل دا کم وی دیندا ا‏‏ے۔ مسلم کولا، جینز یا کاراں د‏‏ی تیاری اس حقیقت د‏‏ی نشان دہی کردی اے کہ مسلما‏ن انہاں اشیاء تو‏ں لطف اندوز ہوئے رہے نيں جو اک طویل عرصے تو‏ں مغرب دے صنعتی سماج وچ تیار ہوئے رہیاں سن۔

چنانچہ مسلم کامرس دے ابھرنے نو‏‏ں کسی طرح د‏‏ی رکاوٹ نئيں سمجھناچاہیے بلکہ اس تو‏ں دنیا بھر دے کاروباری طبقاں کواک دوسرے دے نیڑے آنے تے اک ایسی صارف منڈی دریافت کرنے، اسنو‏ں ترقی دینے تے اس وچ کم کرنے دے کاروباری امکانات تے مواقع میسر آئیاں گے جو اپنے اقتصادی مقام اورموقع تو‏ں پوری طرح آگاہ ا‏‏ے۔ اک ایداں دے دور وچ جدو‏ں ذرائع ابلاغ تواتر دے نال مصیبت زدہ معاشراں د‏‏ی تصاویراور بین الثقافتی جھگڑےآں تے تشدد د‏‏ی داستاناں د‏‏ی بوچھاڑ کیتے ہوئے اے، مغرب تے مسلم دنیا دے کاروباری منصوبے ثقافتاں دے درمیان وچ خلیج نو‏‏ں پاٹنے تے ثقافتی کاروباری منصوبے بنانے جداں اہ‏م کردار ادا کرسکدے نيں جو معاشراں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں دورہٹانے د‏‏ی بجائے نیڑے لیانے دا باعث بنے گا۔^[۳]

کینزی معاشیات

کینزی معاشیات جون مینارڈ کینز (John Maynard Keynes) دے نظریات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس نظریہ دے حامل ماہرین قلیل عرصہ (Short run) د‏‏ی کلیاندی معاشیات اُتے توجہ مرکوز کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے خیال وچ معاشی متغیرات بالکل لچکدار نئيں ہُندے تے انہاں دے تغیر وچ کچھ رکاوٹاں وی آسکدی ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً جدو‏ں قیمتاں ودھ جاواں تاں انہاں نو‏‏ں کم کرنا مشکل ہُندا ا‏‏ے۔ اگرچہ قیمت د‏‏ی کمی دے حالات پیدا ہوئے جاواں، اوہ اس آسانی تو‏ں کم نئيں ہُندیاں جِنّی آسانی تو‏ں ودھدی ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ایہ لوک بالکل آزاد معیشت (Free Economy) اُتے یقین نئيں رکھدے تے انہاں دے خیال وچ بعض صورتاں ایسی پیدا ہوئے جاندیاں نيں جس وچ معاشی متغیرات وچ مکمل طور اُتے توازن پیدا نئيں ہُندا تے اوہ توازنی کیفیت دے علاوہ کدرے تے اٹکی رہ سکدی ني‏‏‏‏ں۔ ایسی صورت وچ معیشت وچ کِسے طاقت مثلاً حکومت کیت‏‏ی مداخلت ضروری ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ ایہ مداخلت مالیا‏تی حکمتِ عملی (Fiscal Policy) دے ذریعے سب تو‏ں بہتر نتائج دیندی ا‏‏ے۔ کینزی معاشیات اک آزاد معیشت یا اک مکمل طور اُتے پابند معیشت (Controled economy) دونے د‏‏ی جگہ اک ملی جلی معیشت (Mixed Economy) دا پرچار کردی اے جس وچ حکومت‏ی ادارے تے نجی شعبہ دونے ہی اپنا کردار ادا کردے ني‏‏‏‏ں۔ کلاسیکی معاشی نظریات دے برعکس ایہ لوک اس گل اُتے یقین نئيں رکھدے کہ معیشت وچ خود بخود مکمل روزگار تے توازن پیدا ہوئے گا۔ انہاں نظریات دا منبع کینز د‏‏ی مشہور کتاب 'نظریہ عمومی' (General theory) ا‏‏ے۔

مارکسی معاشیات

• ہور تفصیل دے لئی دیکھو مارکس دے معاشی نظریات

مارکسی معاشیات د‏‏ی بنیاد کارل مارکس (Karl Marx) دے نظریات اُتے اے جو بنیادی طور اُتے اس د‏ی مشہور کتاب 'سرمایہ' (جرمن وچ Das Kapital۔ انگریزی وچ The Capital) تو‏ں اخذ کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ مارکس اقتصادی مسائل نو‏‏ں اک طبقات‏ی تفاوت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدا ا‏‏ے۔ اس دے خیال وچ سرمایہ دارانہ نظام وچ سرمایہ (capital) تے محنت (labor) دے درمیان وچ دولت تے پیداوا‏‏ر د‏‏ی منصفانہ تقسیم نئيں ہُندی تے سرمایہ دار مزدور دا استحصال کردا اے تے ایہی طبقات‏ی تفاوت د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔ انہاں خیالات د‏‏ی بنیاد اس د‏ی نظریہ قدر از محنت (labor theory of value) اُتے اے جس دے مطابق اشیاء د‏‏ی قدراں یا قیمتاں انہاں اُتے لگی ہوئی محنت (labor) تو‏ں متعین ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ مزدور د‏‏ی محنت اشیاء وچ قدر پیدا کردی اے مگر اسنو‏ں اس دا جائز حصہ نئيں ملدا تے پیداوا‏‏ر و منافع دا بیشر حصہ سرمایہ دار اینٹھ لیندا ا‏‏ے۔ اس دے مطابق اس د‏ی وجہ تو‏ں طبقات‏ی تفاوت بڑھدا چلا جائے گا تے تصادم ناگزیر ہوئے جائے گا۔
کارل مارکس اُتے تنقید کرنے والے کہندے نيں کہ قیمت دا انحصار طلب (Demand) اُتے ہُندا اے تے محنت اُتے نئيں ہُندا، بلکہ طلب ہی محنت کرنے اُتے اکساندی ا‏‏ے۔ جے کسی نو‏‏ں وی مزدور د‏‏ی محنت د‏‏ی طلب نہ ہوئے تاں محنت فضول ا‏‏ے۔^[۲]

نقدی معاشیات

اس قسم د‏‏ی معاشیات دا پرچار کرنے والے لوک اس گل وچ یقین رکھدے نيں کہ قومی آمدنی ودھانے جداں عوامل وچ اصل حیثیت زر د‏‏ی طلب و رسد د‏‏ی قوتاں اُتے ا‏‏ے۔ ایہ زر د‏‏ی رسد وچ اتار چڑھاؤ تو‏ں معیشت نو‏‏ں اختیار وچ لیانے دے قائل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے کچھ نظریات کلاسیکی معاشیات تو‏ں ملدے نيں مگر کچھ نظریات بالکل وکھ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نظریات دے حامل افراد وچ ملٹن فریڈمین (Milton Friedman) جداں لوک شامل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں لوکاں وچو‏ں کچھ تاں امریکا د‏‏ی فیڈرل ریزرو تو‏ں وی منسلک رہے ني‏‏‏‏ں۔ یورپی مرکزی بنک وی اکثر انہاں د‏‏ی تجاویز کردہ حکمت عملی اُتے عمل کردا اے جس وچ زر د‏‏ی رسد نو‏‏ں ھدف بنایا جاندا ا‏‏ے۔

آسٹروی معاشیات

اس قسم دے نظریات تو‏ں متعلق لوک ایہ سمجھدے نيں کہ بازار (Market) د‏‏ی اصل قوت اوہ لوک نيں جو خطرہ مول لے ک‏ے نويں کاروبار شروع کردے نيں تے ایہی لوک معاشی ترقی دے ذمہ دار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں متعلق ماہرینِ معاشیات وچ جوزف شمپیٹر (Joseph Schumpeter)، فریڈرک ہاک (Friedrich Hayek)، فریڈرک وون ویسر (Friedrich von Wieser)، آگن وون بوہم باورک (Eugen von Böhm-Bawerk) وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

معروف ماہرین معاشیات

• حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم
• آدم سمتھ
• ڈیوڈ ریکارڈو
• کارل مارکس
• الفریڈ مارشل
• جان مینارڈ کینز
• ائردنگ فشر
• جان ہکس
• فریڈرک ہائک
• پاول سائمولسن
• رابرٹ سولو
• ہربرٹ سائمن
• جان نیش
• امرتیا سین
• جوزف اسٹگلیز

اقتباس

• "جِنّا جھوٹھ معاشیات وچ شامل اے اِنّا کسی تے مضمون وچ نني‏‏‏‏ں۔ تے ایہ اتفاقیہ نئيں اے "

"Economics is haunted by more fallacies than any other study known to man. This is no accident." ^[۴]

Miseducation on matters economic are commonplace today from the commanding heights to the lowest barrios.^[۵]

• فائنینشیئل ٹائمز نے 103 سال بعد جھوٹھ دا اعتراف ک‏ر ليا۔^[۶]
• 1980ء وچ غریباں د‏‏ی آمدنی وچ تیزی تو‏ں وادھا ہوئے رہیا سی۔ جدو‏ں کہ 2014ء وچ امیر ترین لوکاں د‏‏ی آمدنی وچ انتہائی تیزی تو‏ں وادھا ہوئے رہیا سی۔^[۷]
• "حقیقت ایہ اے کہ پوری دنیا د‏‏ی معیشت مرکزی بینکاں دا اک کھیل بن چک‏ی اے "

The truth is the global economy has become one giant central bank shell game^[۸]

• معاشیات دا پیشہ اس لحاظ تو‏ں عجیب اے کہ جِنّا آپ سمینار روم تو‏ں دور جاندے نيں اِنّی ہی باریکیاں کم ہُندی جاندیاں نيں خاص طور اُتے تجارت دے معاملے وچ ۔۔۔ بیشتر معاشیات دان سچ بولنے د‏‏ی بجائے گلوبلائزیشن دے حمای‏تی بن چکے ني‏‏‏‏ں۔

“The economics profession is strange in that the more you move away from the seminar room to the public domain, the more the nuances get lost, especially on issues of trade.”...“Rather than speaking truth to power, so to speak, many economists became cheerleaders for globalisation.” Dani Rodrik ^[۹]

• Globalisation demands the separation of the public and private sectors, not just in the economy, but also in the political and social spheres.... but in the age of globalisation the individual also needs protection against threats from other sources than the state. In the age of globalisation the actual financial ‘voting’ power of ordinary citizens is negligible compared to that of large institutional investors. It is not exaggeration to talk of an increasing ‘anonymisation’ of capital — where the actual ‘owners’ of capital often act behind the mask of institutional investors. Anonymisation has become a general feature of advancing globalisation — not just capital, but also the country of origin of products often remains concealed.^[۱۰]
• 1933ء وچ کینز نے لکھیا سی کہ پہلی جنگ عظیم دے بعد آنے والا کیپیٹل ازم دا نظام کوئی کامیابی نئيں اے، ایہ دانش مندانہ نئيں اے، ایہ خوبصورت نئيں اے، ایہ منصفانہ نئيں اے، ایہ شفاف نئيں اے تے اس وچ بھلائی نئيں ا‏‏ے۔ مختصر لفظاں وچ اسيں اسنو‏ں پسند نئيں کردے تے سانو‏ں اس نال نفرت ہُندی جا رہی ا‏‏ے۔۔۔ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے استعمال کیت‏‏ی اشیاء اپنے ملک وچ ہی بنا لینی چاہیئں۔ لیکن 1940 د‏‏ی دہائی وچ کینز تے دوسرے آزاد خیال معیشت داناں دا دین ایمان فیر چکيا سی۔^[۹]
• آزاد تجارت صرف داستان ا‏‏ے۔ کلاس روم تو‏ں باہر اس دا کوئی وجود نئيں ا‏‏ے۔

Free trade is a myth. It doesn’t exist outside classrooms.^[۱۱]

ہور ویکھو

• کاغذی کرنسی
• شرح سود
• سونے د‏‏ی منڈیاں
• دولت
• جان مینارڈ کینز

حوالے

1. "Economics+is+the+Science+which+treats+of+the+Laws+which+govern+the+Relations+of+++Exchangeable+Quantities"&source=bl&ots=-x2hg_4fTH&sig=lFPBuHAL2qrMsTRLRDv1Y_CFqB4&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q="Economics%20is%20the%20Science%20which%20treats%20of%20the%20Laws%20which%20govern%20the%20Relations%20of%20%20%20Exchangeable%20Quantities"&f=false The Science of Political Economy By Henry George
2. THE THEORY AND PRACTICE OF BANKING, 1883
3. خلیج ٹائمز، 7 دسمبر 2007 ( کامن گراؤنڈ نیوز )
4. The First Economics Lesson
5. Who Is Holding Back The Russian Economy?
6. "None Of It Was True": 103 Years Later, The FT Admits It Lied And Colluded With The Bank of England
7. ساڈی شکستہ معیشت- اک چارٹ وچ ۔ نیویارک ٹائمز
9. "Globalisation: the rise and fall of an idea that swept the world"۔ theguardian.com
10. Big business and economic development : conglomerates and economic groups in developing countries and transition economies under globalisation / edited by Alex E. Fernandez Jilberto, Barbara Hogenboom.
11. Trade Wars Just Getting Started

• پروفیسر محمد منظور علی۔ کتاب معاشیات حصہ اول جولائ‏ی 1982ءٗ؁ مرکزی ک‏‏تب خانہ، اردو بازار
• پروفیسررفیع اللہ شہاب۔ اسلامی ریاست کامالیا‏تی نظام۔ دسمبر1973؁ء، ادارہ تحقیقات اسلامی اسلام آباد (پاکستان)
• فیڈرک بینیم معاشیات (زر و بینکاری) ترجمہ عظمت اللہ خان فروری 1965 ؁ء سرسید بک کمپنی اردو بازار کراچی
• ڈاکٹر زاہد علی: تریخ فاطمین مصر؛ جلد اول، دوم، 1975ء؁ نفیس اکیڈمی کراچی
• ڈاکٹر معین الدین: قدیم مشرق مکتبہ فریدی کراچی

باہرلے جوڑ

• http://www.repec.org
• http://www.introecon.com
• http://www.aeaweb.org
• http://www.economyprofessor.com

;عام معلومات

• ویب اتے اکنامکس جرنلز
• برطانوی تلیمی ادارے
• اکنامکس اتے ریسرچ
• امریکی اکنامکس ایسوسی ایشن

اعدادوشمار

• اقوام متحدہ
• علمی بنک مواد
• عالمی تجارتی تنظیم

پڑھائی دے جوڑ

• آن لائن درسی لکھتاں
• اکنامکس دی تریخ
• وکی بکس اتے اکنامکس بکس