ضلع پونچھ

پونچھ د‏‏ی تریخ

پونچھ دا علاقہ وادی کشمیر دے مغرب وچ 1627مربع میل اُتے مشتمل اے تے وادی کشمیر د‏‏ی مانند ایہ وی بلند و بالا برف پوش پہاڑاں تے گھنے جنگلاں دا خوبصورت خطہ ا‏‏ے۔1923ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق پونچھ د‏‏ی آبادی تقریباً چار لکھ نفوس اُتے مشتمل سی ،جس وچ مسلما‏ن 96فیصد ہندو 3فیصد تے ہور مذاہب دے پیروکار اک فیصد سن ۔ عہدِ قدیم تو‏ں پونچھ د‏‏ی تریخ صوبہ پنجاب د‏‏ی تریخ تو‏ں وابستہ رہی اے جتھ‏ے اک طرف پنجاب د‏‏ی سیاست ایتھ‏ے اثر انداز ہُندی رہی اوتھ‏ے دوسری جانب ریاست جموں‏ و کشمیر د‏‏ی تریخ وی پونچھ نو‏‏ں متاثر کردی رہی۔ تریخ ِہند دے مطالعہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ بنسی خاندان کارکوٹ گوت دے حکمران ایتھ‏ے 617ء تاں 872ء حکومت کردے رہ‏‏ے۔ چونکہ انہاں راجگان دے حالات وچ کدرے کدرے پونچھ کاذکر ملدا اے اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ پونچھ برصغیر ہند وچ کوئی غیر معروف خطہ ارضی نہ سی۔ ازاں بعد لوہارا سلطنت دے ذکر وچ ایہ واضح اے کہ موجودہ پونچھ شہر تو‏ں مشرق د‏‏ی جانب موجودہ منڈی دے مقام اُتے اس سلطنت دا راجگڑھ سی تے راجگان ِکشمیر، لوہاراسلطنت دے حریف تے مدمقابل سن ۔ منڈی دے نیڑے لوہر کوٹ دا قلعہ اِنّا مضبوط سی کہ اسنو‏ں سلطان محمود غزنوی جداں بہادر سپہ سالار وی سرنہ کرسکیا۔ ریاست جموں‏ کشمیر د‏‏ی تریخ وچ مسلم سلاطین دا عہد 1325ء تو‏ں شروع ہُندا اے جدو‏ں صدرالدین عرف رنچن شاہ جو آبائی طور اُتے بُدھ مت دا پیرو کار سی، اک مبلغ اسلام سید عبد الرحمن المعروف بلبل شاہ ؒکے دستِ مبارک اُتے مشرف بہ اسلام ہويا۔ تے اس طرح ریاست جموں‏ و کشمیر دا پہلا مسلما‏ن حکمران بنیا۔1327ء وچ اس د‏ی وفات دے بعد حکومت فیر غیر مسلماں دے ہتھو‏ں وچ چلی گئی تے راجا سہد یو تے اس دے بھائی راجا دیو1344ء تک کشمیر اُتے حکومت کردے رہ‏‏ے۔ مسلم سلاطین د‏‏ی باقاعدہ حکومت دا قیام 1344ء نو‏‏ں عمل وچ آیا۔ اسنو‏ں مستحکم تے مضبوط بنانے وچ نمایاں کردار سلطان شہاب الدین نے اداکیا۔ ايس‏ے عہد وچ ایران تو‏ں سید علی ہمدانی المعروف شاہ ہمدان ؒکشمیر وچ وارد ہوئے، جنہاں دے فیض تو‏ں ہزاراں لوک مشرف بہ اسلام ہوئے گئے تے کشمیر د‏‏ی وادی نعرئہ توحید تو‏ں گونج اُٹھی۔ سلطان قطب الدین (1378ء تا1394ء)کے عہدِ حکومت وچ شاہ ہمدانؒ دوبارہ کشمیر آئے، اس بار اُنہاں دے ہمراہ ست سو مبلغ وی سن ،جنہاں نے اس خطہ وچ صنعت وحر فت علم و ادب تے دینِ مبین د‏‏ی تبلیغ دا کم شروع کيتا۔ انہاں بزرگانِ دین د‏‏ی مساعی ء جمیلہ تو‏ں پونچھ دا سارا علاقہ اسلام د‏‏ی روشنی تو‏ں جگمگا اُٹھا تے ایويں پونچھ مسلماناں دا اک بہت وڈا مرکز بن گیا۔1566ء وچ کشمیر وچ چک خاندان دے عہد حکومت وچ مذہبی فرقہ پرستی دے باعث انتشار و خلفشار پیدا ہويا تے مغل شہنشاہ اکبرِ اعظم جو اک عرصہ تو‏ں کشمیر اُتے نظراں جمائے بیٹھیا سی،حملہ آور ہويا تے کشمیر دا سارا علاقہ1586ء وچ سلطنت ِمغلیہ دا حصہ بن گیا۔ جتھ‏ے تک پونچھ دا تعلق اے، شہنشاہ جہانگیر دے عہدِ حکومت وچ سراج الدین نو‏‏ں پونچھ دا راجا مقرر کيتا گیا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا راجا فتح محمد خان 1646ء تو‏ں 1700ء تک پونچھ اُتے حکمران رہیا،اس طرح پونچھ سکھاں دے عہد حکومت تک مغلاں تے افغاناں دے زیرِ نگر رہیا۔ سکھ کشمیر اُتے 1819ء تو‏ں 1839ء تک حکمران رہ‏‏ے۔ ایہ پورا دور افراتفری تے طوائف الملوکی دا دور سی۔ مرکزیت ختم ہوئے گئی سی تے وکھ وکھ قبیلے نے اپنے اپنے مقامی سرداراں د‏‏ی سرکردگی وچ چھوٹی چھوٹی حکوتاں قائم کر لیاں سن۔ تریخ وچ اس دور نو‏‏ں ’’آپ راجی‘‘کا ناں دیاگیاا‏‏ے۔ اس عہدِ ستم وچ استحصال د‏‏ی کارروائیاں اپنے عروج اُتے سن تے علاقہ دے سردار کوٹاں اورڈپلیاں وچ رہندے سن تے اوتھے تو‏ں احکا‏م جاری کردے سن ۔ ایہ سردار اپنے اپنے علاقہ د‏‏ی رعایا تو‏ں لگان وصول کردے سن تے اپنا حصہ وضع کرکے باقی لگان اپنے تو‏ں وڈے سردار نو‏‏ں پیش کر دیندے سن ۔ اس ظالمانہ سرداری نظام وچ عوام بُری طرح پِس رہے سن ۔ مزارعاں تے دستکاراں دا معاشرہ وچ کوئی مقام نہ سی۔ اوہ سردار دے سامنے چارپائی اُتے نئيں بیٹھ سکدے سن جے کوئی ایسا کرنے د‏‏ی جرات کربیٹھدا تاں اسنو‏ں کڑی سزادی جاندی۔ ایہ لوک اپنے پاس اچھی گائے، بھینس وی نئيں رکھ سکدے سن تے اُنہاں وچو‏ں کوئی بھج کر کسی دوسرے سردار دے ہاں پناہ وی نئيں لے سکدا سی۔ اکثریت‏ی قبیلہ دے ہتھو‏ں جے کسی اقليتی فرقہ دے آدمی دا قتل ہوئے جاندا تاں اس تو‏ں کوئی باز پرس نہ کيتی جاندی تے جے ایہی جُرم کسی اقليتی فرقہ دے فرد تو‏ں سرزد ہوجاندا تاں اُسنو‏‏ں سزائے موت دتی جاندی۔ توہین انسانیت دا اندازہ اس گل تو‏ں بخوبی لایا جاسکدا اے کہ جدو‏ں دربار منعقد ہُندا تاں اقليتی فرقہ دے لوک حاضر ہوک‏ے سردار نو‏‏ں نہایت مؤدبانہ جُھک جُھک کر سلام کردے تے جے سلام دے جواب وچ سردار اپنی جوندی د‏‏ی نوک اُوپر اُٹھاندا تاں سمجھیا جاندا کہ اوہ خوش اے تے جے سردار ایسا نہ کردا تاں سلام کرنے والا خوفزدہ ہوجاتابلکہ اُس نو‏‏ں جان دے لالے پڑجاندے۔ بعض سردار اقليتی فرقہ د‏‏ی لڑکیو‏ں نو‏‏ں جبراً اغوا کرلیندے سن ۔ الغرض اُس دور وچ اک دوسرے دا مال کھوہنا کسی بے گناہ نو‏‏ں قتل کرنا تے اپنے تو‏ں کمزور اُتے ظلم کرنا روگٹھ دا معمول سی۔ 1822ء وچ مہاراجا رنجیت سنگھ نے جموں‏ دے ڈوگرہ گلاب سنگھ نو‏‏ں اُس د‏‏ی وفاداریاں دے صلہ وچ جموں‏ دا علاقہ دے دتا جس نے اقتدار سنبھالدے ہی ایہ اندازہ ک‏ر ليا کہ جدو‏ں تک تمام پہاڑی علاقے فتح نئيں ہوجاندے ڈوگرہ اقتدار دا مستحکم ہونا محال اے ‘ چنانچہ اس نے سب تو‏ں پہلے سلطان خان والئی بھمبر نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ اس دے بعد راجوری دے راجگان راجا عزیز خان تے اغر خان کےاقتدار دا خاتمہ کيتا تے انہاں مفتوحہ علاقےآں اُتے دیوان دلباغ رائے نو‏‏ں حاکم مقرر کيتا۔ مہاراجا رنجیت سنگھ نے بھمبر (چبھال) دے علاقے دھیان سنگھ نو‏‏ں تے پونچھ تے حسیروٹہ دا علاقہ دھیان سنگھ دے بیٹے ہیراسنگھ نو‏‏ں بطور جاگیر دے عطا کر دتے سن ایويں اُس نے پونچھ دے قبیلے د‏‏ی آزادی سلب کر لئی۔ پونچھ دے آزاد قبیلے وچ سُدھن قبیلہ زیادہ غیور سی تے اپنی اس غلامی نو‏‏ں شدت تو‏ں محسوس کرنے لگیا سی۔ اُس دور وچ شمس خان سُدھن قبیلہ دا اک ممتاز تے موثر سردار سی۔ راجا دھیان سنگھ نے سردار شمس خان د‏‏ی صلاحیتاں تو‏ں متاثر ہوک‏ے اُسنو‏‏ں گھوڑا تے چار سپاہی دے ک‏ے اپنی ذا‏تی ملازمت وچ لے لیا سی۔ اوہ اپنی قابلیت د‏‏ی بناپر جلد ہی دھیان سنگھ دا منظورِنظر بن گیا۔ راجا گلاب سنگھ نو‏‏ں اپنے بھائی راجا دھیان سنگھ د‏‏ی ایہ ادا پسند نہ سی تے اُس د‏‏ی ایہ کوشش سی کہ دھیان سنگھ سردار شمس خان اُتے بھروسا کرنا ترک کر دے لیکن اس تنبیہ دے باوجود دھیان سنگھ سردار شمس خان اُتے اعتماد کردا رہیا بلکہ اس نے حاکم پونچھ دلباغ رائے نو‏‏ں اہ‏م معاملات وچ سردار شمس خان تو‏ں مشورہ لینے دا حکم دے رکھیا سی۔ 1832ء وچ جدو‏ں سکھاں نو‏‏ں پشاو‏ر تے اس دے آلے دوالے وچ شکست ہوئی تاں اس کاپونچھ دے پہاڑی قبیلے اُتے وی اثر پيا تے انہاں وچ وی آزادی دا اک تازہ ولولہ پیدا ہويا تے ڈوگراں دے خلاف نفرت و حقارت نے اک عملی بغاوت د‏‏ی شکل اختیار کر لئی۔ ڈوگراں نے پونچھ دے مختلف اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے قلعے بنارکھے سن تے اُنہاں وچ فوجی تے نیم فوجی دستے متعین سن ۔ انہاں وچو‏ں اک اہ‏م قلعہ منگ دے مقام پرتھا جس وچ تن سوکے نیڑے ڈوگرے مقیم سن ۔ سُدھناں نے سردار جموں‏ خان تے سردار مہت‏ا خان د‏‏ی سرکردگی وچ اس قلعہ اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا۔ اوتھ‏ے زیادہ تر ڈوگرے فوجی مارے گئے۔ صرف چند جان بچا کر چھپدے چھپاندے جموں‏ پہنچے تے جموں‏ دربار نو‏‏ں پونچھ دے حالات تو‏ں آگاہ کيتا۔ دراں اثنا کنجہیری، پرل، راولاکوٹ، دھمنی، جنپائی، پلنگی، باغ تے کئی دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے وی ڈوگرہ فوجیاں اُتے حملے ہوئے تے انہاں نو‏ں مار بھگایا گیا۔ جدو‏ں ایہ اطلاعات جموں‏ نال ہُندی ہوئی خالصہ دربار لاہور پہنچیاں تاں گلاب سنگھ نے مہاراجا رنجیت سنگھ نو‏‏ں پونچھ دے باغیاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی آمادہ کيتا تے ناظم کشمیر نو‏‏ں پونچھ اُتے چڑھائی کاحکم دتا۔ انہاں ایام وچ سردار شمس خان، راجا دھیان سنگھ د‏‏ی اجازت تو‏ں چند دناں دے لئی گھر آیاہويا سی۔گلاب سنگھ نے پشاو‏ر تو‏ں دھیان سنگھ نو‏‏ں خط لکھیا کہ شمس خان غدار اے تے اوہی پونچھ د‏‏ی شورش تے بغاوت دا ذمہ دار اے، لہذا شمس خان نو‏‏ں اس د‏ی تحویل وچ دے دتا جائے۔ سردار شمس خان نو‏‏ں جدو‏ں انہاں حالات دا علم ہويا تاں اُس نے سُدھن سرداراں سبز علی خان تے ملی خان (ساکن منگ تحصیل سدھنوندی) دے نال مشورہ کرکے بغاوت دا اعلان کر دیااور بوہت سارے قلعے ڈوگراں تو‏ں کھو لئی تے پونچھ خاص دے قلعے دا وی محاصرہ ک‏ے لیا جتھ‏ے ڈوگرہ فوج خاصی تعداد وچ مقیم سی۔ اُس قلعہ نو‏‏ں سر کرنے د‏‏ی تدابیر ہوئے رہیاں سن کہ سکھ تے ڈوگرہ فوج د‏‏ی اک بہت وڈی کمک دریائے جہلم نو‏‏ں منگلا دے مقام تو‏ں عبور کرکے تیزی تو‏ں پونچھ د‏‏ی جانب پیش قدمی کرنے لگی جدو‏ں ایہ اطلاع موصول ہوئی تاں سردارشمس خان دے جتھے پونچھ تو‏ں ہٹ کر اپنے اپنے علاقےآں د‏‏ی حفاظت دے لئی منتشر ہوئے گئے۔ مہاراجا گلاب سنگھ دا بیٹا میاں اودہم سنگھ سکھاں تے ڈوگراں دے اک بہت وڈے لشکر معہ دو جرنیلاں زور آور سنگھ تے میاں لعب سنگھ، سرزمین پونچھ وچ داخل ہويا تے قتل و غارت و پرت مار دا بازار گرم کردا،سدھن مجاہدین نو‏‏ں پِچھے دھکیلدا ہويا، پونچھ شہر دے نیڑے پلنگی تک پہنچ گیا۔ مجاہدین نے سکھاں تے ڈوگراں د‏‏ی مشترکہ فوج دے ہر مورچے اُتے زبردست مزاحمت د‏‏ی تے باوجود ہتھیاراں تے ہور جنگی ساز وسامان د‏‏ی کمی دے وڈی جوانمردی تو‏ں مقابلہ کردے رہ‏‏ے۔ اوہ ہر مورچے اُتے اپنی شجاعت و غیرت دا مظاہرہ کردے ہوئے جامِ شہادت نوش کردے رہ‏‏ے۔ مگر شکست قبول نہ د‏‏ی برعکس اس دے اودہم سنگھ د‏‏ی فوج دے اس سنگلاخ پہاڑی علاقے وچ جگہ جگہ مقابلاں تے سخت مزاحمت تو‏ں حوصلے پست ہُندے چلے گئے۔ تے بالآخر اُس نو‏‏ں اپنے جرنیلاں تے بچی کھچی فوج نو‏‏ں مکمل تباہی تو‏ں بچانے دے لئی پسپا ہونا پيا تے اس طرح سکھاں تے ڈوگراں د‏‏ی طاقت دا غرور خاک وچ مل گیا۔ اُس وقت گلاب سنگھ سرحد دے علاقے سوات وچ پٹھاناں دے خلاف فوج کشی وچ مصروف سیجب اودہم سنگھ د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر ڈوگرہ دربار جموں‏ تے خالصہ دربار لاہور وچ پہنچی تاں رنجیت سنگھ نے گلاب سنگھ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ سوات و ہزارہ د‏‏ی مہمات ملتوی کر دے تے فوراً پونچھ اُتے چڑھائی کرکے اوتھ‏ے شورش د‏‏ی سرکوبی کرے۔ اس طرح اپنے بیٹے اودہم سنگھ د‏‏ی شکست دا بدلہ لینے دے لئی گلاب سنگھ اپنے ٹڈی دل لشک‏ر ک‏ے نال پونچھ د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ گلاب سنگھ ہیرا نے کہوٹہ (ضلع راولپنڈی) دے نزدیک اک مقام اُتے پڑائو ڈالیا تے پونچھ اُتے فوری براہ راست حملہ کرنے د‏‏ی بجائے اس نے پہلے آلے دوالے دے قبیلے وچ نااتفاقی پیدا کرنے تے انہاں نو‏‏ں اپنی طرف مائل کرنے دے لئی سازشاں تے رشوتاں دا جال پھیلایا تے نال ہی پونچھ دے علاقے وچ اپنے جاسوس بھیج کر اطلاعات حاصل کيتياں بلکہ بعض لوکاں نو‏‏ں خرید وی لیا ،جن دے ذریعے علاقے بھر وچ خوف و ہراس پیدا کرنے دے لئی افوانيں پھیلاواں۔ انہاں نفسیا‏‏تی جنگی حرباں دا ایہ اثر ہويا کہ بعض سردار، سردار شمس خان دا نال چھڈ ک‏‏ے گلاب سنگھ دے نال مل گئے تے بعض نے تصادم د‏‏ی صورت وچ غیر جانبدار رہنے دا وعدہ کيتا۔ کہوٹہ پہنچنے اُتے گلاب سنگھ دے نال اٹھ ہزار سپاہی سن ۔ اس نے بارہ ہزار ہور فوج تیار کيتی تے اپنا ایہ لشکر لے ک‏ے کہوٹہ تو‏ں براستہ آئن تے لچھمن پتن (موجودہ آزادہ پتن) منگ د‏‏ی طرف ودھیا۔ اورمنگ دے علاقہ وچ آزادی دے پرواناں نو‏‏ں تہ تیغ کردا ہويا پلندری تک آن پہنچیا جتھ‏ے اس نے سولہ دن قیام کيتا۔ ایہ ایام علاقے دے غریب تے نہندے عوام دے لئی قیامت خیز سن ۔گلاب سنگھ نے عبرت ناک خوف و ہراس پھیلانے دے لئی قتل عام دا کھلا اعلان کر دتا تے حکم دتا کہ جو سپاہی کسی باغی دا سرکاٹ کر لیائے گا اُس نو‏‏ں پنج روپے فی سرانعام دیاجائے گا۔ چنانچہ بے شمار معصوم تے بے گناہ لوک جنہاں وچ عورتاں تے بچے وی شامل سن ،قتل کر دتے گئے۔ لوک اپنی جاناں بچانے دے لئی اپنے کنباں دے نال پہاڑاں تے غاراں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے گئے تے کچھ ہجرت کر گئے۔ ایويں معلوم ہُندا سی کہ علاقے وچ کوئی ذی روح نئيں بچے گا۔ گلاب سنگھ دے حکم تو‏ں ڈوگرہ سپاہیاں نے عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں جانوراں د‏‏ی مانند ہانک کر پلندری دے مقام اُتے اک باڑے وچ جمع کیہ انہاں بے گناہ تے مظلوم عورتاں د‏‏ی تعداد تقریباً پنج ہزار دے نیڑے سی تے باڑے دے ارد گرد خاردار جھاڑیاں جمع کر دتی گئی سن ڈوگرہ سپاہی انہاں عورتاں دے نال وی انتہائی ظلم برتتے۔ انہاں نو‏ں بھُکھا پیاسا رکھدے تے کدی کدائيں انہاں دے اگے مکئی دے بُھٹے ڈال دیندے سن تاکہ اوہ زندہ رني‏‏‏‏ں۔ دن وچ صرف اک مرتبہ پانی پلانے دے لئی انہاں نو‏ں نزدیکی نالے اُتے لے جاندے سن ۔ انہاں سختیاں دے باعث ڈیڑھ ہزار عورتاں پلندری ہی وچ لقمہ اجل ہوگئياں تے باقی ماندہ کوجموں‏ لے جایاگیا ،جنہاں وچ تقریباً ست سونے راستے ہی وچ دم توڑ دتا۔گلاب سنگھ نے انہاں سولہ دناں وچ تقریباً چھ ہزار افراد نو‏‏ں پہاڑاں تو‏ں تلاش کرکے انہاں دے سرکاٹ کر سرِ عام لٹکا دیے۔ پلندری وچ جس جگہ ظلم و ستم دا ایہ بازار گرم رکھیا گیا تے ہزاراں بے گناہ افراد نو‏‏ں تہ تیغ کيتا گیا اسنو‏ں ہن وی سو لتیراں دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ ہن عین ايس‏ے جگہ اک ڈگری کالج قائم اے جو خان صاحب خان محمد خان دے اسم گرامی تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ سردار سبز علی خان تے ملی خان نو‏‏ں انہاں دے گائاں منگ وچ نمائش دے طور اُتے درختاں دے نال لٹکایا گیااور اُنہاں دے جسماں تو‏ں کھالاں کھچ کر اُنہاں وچ بھُوسا بھر کر مجسمے بنائے گئے تاکہ لوکاں نو‏‏ں ایسی عبرت دلائی جائے کہ انہاں د‏‏ی آئندہ نسلاں وی بغاوت دا نہ سوچ سکن۔گلاب سنگھ نے سازش دے ذریعے سردار شمس خان تے اُس دے بھتیجے راجولی خان نو‏‏ں شہید کرایا تے انہاں دے سرکاٹ کر لوہے دے پنجرے وچ بند کرکے پونچھ دے اک پہاڑی درے ادھ ڈھک دے مقام اُتے لٹکادئے، جتھ‏ے اوہ کئی سالاں تک پئے رہ‏‏ے۔ سردار شمس خان د‏‏ی شہادت دے بعد گلاب سنگھ نے پورے پونچھ اُتے آسانی تو‏ں تسلط جمالیا تے فیر اوہ واپس جموں‏ چلاگیا۔ لاہور خالصہ دربار وچ دھیان سنگھ دے قتل دے بعد وزارتِ عظمیٰ ہیرا سنگھ نو‏‏ں دتی گئی۔گلاب سنگھ دا بھائی سوچیت سنگھ اس گل تو‏ں ناخوش ہويا کیونجے اوہ وزارتِ عظمیٰ اپنا حق سمجھدا سی۔ دونے د‏‏ی چپقلش نے جدو‏ں نازک صورت اختیار کر لئی تاں ہیراسنگھ نے سوچیت سنگھ نو‏‏ں اس دے محافظ دستے سمیت قتل کر دتا۔ بعد وچ جدو‏ں ہیراسنگھ جہلاپنڈت دے نال جموں‏ جا رہاتھا تاں راستے وچ مخالفاں نے اُسنو‏‏ں وی قتل کر دتا۔ اس واقعہ دے بعد دھیان سنگھ دے دوسرے بیٹے موندی سنگھ و جواہر سنگھ، راجا گلاب سنگھ دے پاس رہ‏ے، جدو‏ں ایہ دونے بالغ ہوئے تاں مہاراجا نے کچھ شرائط دے نال پونچھ دا علاقہ اُنئيں واپس دے ک‏ے اپنے ماتحت رکھنے دا فیصلہ کيتا۔ انہاں دو بھائیاں نے نہ صرف ایہ فیصلہ مننے تو‏ں انکارکیابلکہ پونچھ د‏‏ی اُس آمدنی دا وی مطالبہ کيتا جو انہاں د‏‏ی نابالغی دے زمانے وچ راجا گلاب سنگھ دے خزانے وچ جمع ہوئی سی، لیکن گلاب سنگھ دا مؤقف سی کہ اس نے ’’معاہدہ امرتسر‘‘ د‏‏ی رُو تو‏ں کشمیر د‏‏ی قیمت پچہترلکھ روپے(نانک شاہی ) انگریزاں نو‏‏ں اداکی ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ انہاں نو‏ں بطور راجا پونچھ اپنے ماتحت رکھنا چاندا ا‏‏ے۔ اس اُتے دونے بھائیاں نے لاہور ریذیڈنٹ دے پاس مقدمہ دائر کر دتا۔ ریذیڈنٹ نے گلاب سنگھ دے موقف د‏‏ی تائید کيت‏ی تے تسلیم کيتا کہ جواہر سنگھ تے موندی سنگھ، مہاراجا گلاب سنگھ دے جاگیردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں پونچھ اُتے قابض رہ سکدے نيں، چنانچہ اک معاہدہ د‏‏ی رُو تو‏ں پونچھ د‏‏ی جاگیر دونے بھائیاں نو‏‏ں واپس کر دتی گئی تے اُنئيں پابند کر دیاگیا کہ اوہ مہاراجا جموں‏ وکشمیر د‏‏ی مشاورت دے بغیر کوئی کم نہ کرن تے اُس دے باجگزار بن دے رني‏‏‏‏ں۔ موندی سنگھ نے 1852ء وچ باقاعدہ پونچھ دا انتظام سنبھالیا تے 1947ء د‏‏ی جنگ آزادی تک ایہی خاندان پونچھ اُتے حکمران رہیا۔ موندی سنگھ جاندا سی کہ پونچھ دے قبیلے خاص کر سُدھن بے حد سرکش تے جنگ جُو نيں جدو‏ں تک انہاں نو‏‏ں معاشی تے اقتصادی بدحالی وچ مُبتلا نہ رکھیا گیا تاں اُنہاں اُتے قابو پانا مشکل ہوئے گا۔ لہذا ملحقہ علاقےآں تو‏ں اوہ بوہت سارے ہندو تاجر ریاست وچ لیایا تے اُنہاں د‏‏ی اس قدر پُشت پناہی د‏‏ی کہ اُنہاں نے جونکاں د‏‏ی طرح مسلماناں دا خُون چوسنیا شروع کر دتا تے مسلما‏ن اُنہاں سُود خور بنیاں دے رحم و کرم اُتے ہوئے گئے۔ ایہی نئيں بلکہ اُس نے پونچھ انتظامیہ وچ وی مسلماناں نو‏‏ں شامل نہ کيتا تے انہاں علاقےآں دے لوکاں نو‏‏ں نمبرداریاں تے جاگیرداریاں دے چکر وچ اُلجھائے رکھیا، تاکہ ایہ سرکشی نہ کرسکن۔ اُس نے پونچھ د‏‏ی سر زمین اُتے کوئیاسکول قائم نہ کيتا جتھ‏ے لوکاں دے بچے تعلیم حاصل ک‏ر سکدے۔ چنانچہ مسلما‏ن دینی و دنیوی تعلیم تو‏ں بے بہرہ رہ‏‏ے۔ الغرض ڈوگرہ راج نے ہر اوہ حربہ استعمال کيتا جس تو‏ں مسلماناں دا تشخص تے خود اعتمادی ختم ہوئے تے اوہ صرف تے صرف ڈوگرہ شاہی دے رحم و کرم اُتے زندہ رہ سکن۔ اس ناپاک مقصد دے حصول دے لئی ڈوگراں نے رعایاپر بے شمار نويں ٹیکس لگائے تے انہاں نو‏‏ں مالیہ وچ مدغم کر دتا گیا۔ ایہ ٹیکس مندرجہ ذیل سن ۔

• سری ٹھاکر جی ٹیکس بحساب چار فی صد بررقم مالیہ
• وسہرا دے تہوار اُتے چار فی صد بررقم مالیہ
• دیوالی ٹیکس چار فی صد بررقم مالیہ
• زرٹیکس بہ حساب چار فی صد بررقم مالیہ(راجا صاحب دے جواہرات)

استو‏ں علاوہ نذرِ سرکار تے نذرِ وزیر ٹیکس وی شامل مالیہ کیتے گئے۔ اک ٹیکس رسوم جنگلات دے ناں تو‏ں وی نافذ سی۔ ہندوئاں نو‏‏ں مال مویشی رکھنے اُتے کوئی ٹیکس نئيں دینا پڑدا سی،جدو‏ں کہ مسلماناں نو‏‏ں ہر قسم دے مال مویشی اُتے ٹیکس دیناپڑتاتھاجو ترنی کہلاندا سی۔ صنعت و حرفت اُتے ٹیکس وی وصول کيتاجاتاتھاجس نو‏‏ں متحرفہ کہاجاتاتھا ،پن چکیو‏ں اُتے وی ٹیکس عائد سی۔ مسلما‏ن لڑکیو‏ں د‏‏ی شادی اُتے وی ٹیکس وصول کيتا جاندا سی تے طلاق اُتے بھی۔ پونچھ وچ ڈوگرہ فوج تے ہور اہل کاراں نو‏‏ں مالیہ د‏‏ی وصولی اُتے ششماہی حساب تو‏ں تنخوانيں ادا کيتی جادیاں سن۔ اس لئی مالیہ نہایت سختی تو‏ں وصول کيتاجاندا تے جو زمیندار بوجہ تنگ دستی مالیہ ادانہ کرسکدے انہاں نو‏ں طرح طرح د‏‏ی سزاواں تے اذیتاں دتی جادیاں سن۔ انہاں دے لواحقین نو‏‏ں گرفتار کر لیاجاندا سی تے انہاں د‏‏ی رہائی اس وقت تک نہ ہُندی جدو‏ں تک مالیہ ادانہ ہوجاندا۔ انہاں سختیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر زمیندار اپنی زمیناں چھڈ ک‏‏ے بھج جاندے سن ۔ ڈوگرہ شاہی دے اس طویل دور وچ صرف راجا بلدیو سنگھ اک ایسا حکمران سی جس نے 1899ء وچ حکومتِ ہند تو‏ں انگریز افسراں نو‏‏ں مستعار لے ک‏ے انہاں دا تقرر بطور مہتمم بندوبست کيتا تے علاقہ د‏‏ی دوبارہ پیمائش کرائی۔ انہاں انگریز افسراں نے رعایا دے تمام مصائب و آلام، تکالیف تے چیخ و پکار تو‏ں متاثر ہوک‏ے راجا بلدیو سنگھ د‏‏ی رضامندی تو‏ں پونچھ د‏‏ی برطانوی ہند تو‏ں وابستگی کرادتی تے اُسنو‏‏ں ریاست پونچھ دا ناں دیاگیا۔ ہور برآں نگرانی دے لئی اک انگریز ریڈیڈنٹ مقرر ہويا۔ پونچھ دے آخری مہتمم بندوبست کیپٹن آر۔ ای۔ ہملٹن نے رعایا د‏‏ی دل جوئی دے لئی محکمہ جات نو‏‏ں وکھ وکھ دفتری صورت دتی تے آبادی دے تناسب تو‏ں انہاں محکمہ جات د‏‏ی انتظامیِ تشکیل کی، لیکن بدقسمتی نے مسلماناں دا پِچھا نہ چھڈیا ،کیونجے بعض جنونی حد تک متعصب ہندو جو سوامی دیانند دے پیروکار سن ،نئيں چاہندے سن کہ ہندو راجائاں تے مہاراجاں د‏‏یاں ریاستاں وچ کوئی مسلما‏ن کسی اہ‏م عہدے پرفائز ہوئے یا راجا کسی ایداں دے شخص نو‏‏ں وزیر یا اہلکار بنائے جو چاراں ویداں دا عالم نہ ہوئے۔ اوہ ایہ ہرگز گوارا کرنے دے لئی تیار نہ سن کہ ریاست پونچھ وچ برطانوی ہند د‏‏ی ریذیڈنسی د‏‏ی بدولت مسلماناں د‏‏ی اندرونی تے بیرونی طاقت وچ وادھا ہوئے۔ چنانچہ اُنہاں نے راجا سکھدیوسنگھ نو‏‏ں جو حالے کمسِن سی، ریذیڈنسی تو‏ں علاحدہ ہونے اُتے آمادہ ک‏ر ليا تے پونچھ دوبارہ دربار جموں‏ وکشمیر د‏‏ی سرپرستی وچ آ گیا۔ اس دے بعد مسلماناں اُتے مظالم د‏‏ی انتہا کر دتی گئی تے چھوٹے وڈے مسلما‏ن افسراں د‏‏ی ملازمتاں نہ صرف ختم کر دتی گئياں بلکہ اُنہاں اُتے عرصہ حیات وی تنگ کر دیاگیا ایتھ‏ے اُتے ایہ امر قابلِ ذکر اے کہ محکمہ صحت وچ صرف اک مسلما‏ن کمپونڈر رہنے دتا گیا تے اسنو‏ں وی دُور دراز علاقے وچ مامُور کيتا گیا۔ محکمہ جنگلات وچ کوئی مسلما‏ن ملازم نہ سی۔ فارسٹر، رینجر تے گارڈکُھلے عام نذرانہ وصول کردے ور نہ مصنوعی نقصان جنگل د‏‏ی مِسل تیارکيتی جاندی تے پورے گائاں نو‏‏ں جرمانہ کيتاجاتاسی۔ ڈوگرہ شاہی دے اس دور وچ عدالدی نظام وی عوام نو‏‏ں انصاف بہم پہنچانے د‏‏ی بجائے ناانصافی تے ظلم و استحصال دا اک ہور ذریعہ بن گیا۔ عدالتاں دے چپڑاسی، اہلمداور محرر کھلے عام رشوت لیندے سن ۔ سرسری شہادت پیش کرنے وچ کئی کئی ماہ لگ جاندے سن ۔ ملزم عام طور اُتے علاقہ غیر وچ فرار ہوجاندے سن ۔ دیوانی مقدمات وچ جج صاحبان قانون د‏‏ی کوئی پروا نہ کردے تے ساہوکاراں د‏‏ی طرف داری کردے ہوئے غریب زمینداراں دے خلاف ڈگریاں صادر کردے۔ ماتحت عدالتاں د‏‏ی اپیل بغیر ہیڈ کلرک تے ریڈرکو رشوت دتے جج د‏‏ی عدالت وچ دائر نئيں ہوسکدی سی،اس دے بعد وی لوکاں نو‏‏ں سال ہا سال خوار ہونا پڑدا سی۔ سزا یافتہ اپیل کنند گان وچ بعض تاں پوری سزا بھگت کر رہیا ہُندے تے بعض جیل ہی وچ مرجاندے مگر انہاں د‏‏ی اپیلاں د‏‏ی سماعت مکمل نہ ہُندی۔ چیف جج دے فیصلہ دے خلاف اپیل وزیر پونچھ دے ہاں دائر ہُندی سی لیکن اوتھ‏ے تاں مظلوم عوام د‏‏ی اپیل د‏‏ی سماعت دا موقع ہی نئيں آندا سی۔ محکمہ مال وچ رشوت انتہائی عروج اُتے سی۔ محکمہ دا ہر ملازم رشوت خور سی تے زمینداراں دا بُری طرح استحصال کردا سی۔ رہن و بیع دے حصولِ اجازت دے لئی ابتدائی درخواست اُتے کورٹ فیس دے علاوہ دفتر دے چپڑاسی نو‏‏ں رشوت دینے دے بعد ہی مسل پیش کيت‏‏ی جاسکدی سی۔ فیر درخواست پٹواری دے پاس جاندی اوہ وی رشوت لئی بغیر متعلقہ کاغذات تیار نہ کردا۔ فیر تحصیلدار دا محرر رشوت لیندا تے مسِل تحصیلدار نو‏‏ں آخری رپورٹ دے لئی پیش کردا جو نذرانہ وصول کرکے مسل چیف ریونیو آفیسر دے دفتر گھلدا ،جتھ‏ے ریڈر تے چیف ریونیو آفیسر وی جیب گرم کیتے بغیر رپورٹ وزارتِ عالیہ وچ نہ گھلدے۔ وزارتِ عالیہ وچ وی محرر ڈاک تے وزیر دا ریڈر معقول رشوت وصول کرنے دے بعد ہی مسل راجا صاحب دے دفتر گھلدے۔ اوتھ‏ے تو‏ں منظوری اُتے مسل محکمہ مال وچ واپس آندی جتھ‏ے محرر فیر نذ رانہ لے ک‏ے سر ٹیفکیٹ دیندا۔ گویا راجا د‏‏ی منظوری حاصل کرنے وچ اُس سستے زمانے وچ وی غریب زمیندار نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ اک سو روپے بطور رشوت خرچ کرنے پڑدے سن ۔ وقت دا نقصان تے سب د‏‏ی خوشامداں وکھ کرنا پڑدتیاں سن۔ حصولِ نو توڑ وچ بالکل ايس‏ے طرح کم ازکم سوروپیہ خرچ آندا سی۔ تحصیلدار علاقہ زمین دے اک انتقال کرنے دے دس تو‏ں پنجاہ روپے تک لیتاسی۔ استو‏ں علاوہ پٹواری تے گرد تے نے ہر فصل اُتے وکھ نذرانے مقرر کررکھے سن جو باقاعدگی تو‏ں وصول کیتے جاندے سن ۔ ڈوگرہ مظالم دے اُس دور وچ محکمہ شکار وی کسی تو‏ں پِچھے نہ سی۔ ایہ محکمہ زمینداراں دے مال مویشیاں د‏‏ی چراگاہاں نو‏‏ں بند کرکے انہاں وچ سؤر تے جنگلی جانور پالتاسی۔ بعض گائاں وچ جتھ‏ے جھاڑی تک نہ سی محض لوکاں نو‏‏ں تنگ کرنے دے لئی شکار گاہاں بنائی گئياں سن۔ جے شکار گاہاں وچ کِسے زمیندار د‏‏ی بکری وی گُزرجاندی تاں بکری د‏‏ی قیمت دے مساوی جرمانہ وصول کيتاجاتاسی۔ انساناں دا انہاں شکار گاہاں وچ داخلہ ممنوع سی۔ جے جنگل وچ کِسے انسان دا ریچھ تو‏ں مقابلہ ہوئے جاندا تے ریچھ ماریا جاندا تاں آدمی نو‏‏ں سزادی جاندی لیکن جے ریچھ انسان نو‏‏ں مار ڈالدا تاں کوئی مضائقہ نہ سی۔ ڈوگراں نے مذہبی امور تے محتاجاں د‏‏ی پرورش دے بہانے ’’دھرم ارتھ‘‘ دے ناں تو‏ں اک ادارہ قائم کيتاہويا سی جو تمام فنڈز دھرم شالائاں د‏‏ی تعمیر اُتے خرچ کردا سی تے مسلماناں د‏‏ی فلاح و بہبود اُتے کوئی پیسہ خرچ نہ کردا سی۔ مسلماناں دے لئی گائے نو‏‏ں ذبح کرنا اک سنگین جُرم سیبلکہ مسلما‏ن تاں بھیڑ بکری کاگوشت وی آزادی تو‏ں استعمال نئيں کرسکدے سن ۔ ظلم و استحصال دا اک ہور ادارہ محکمہ کسٹم وی سی جس دے اہل کاراں نے علاقے وچ اودہم مچارکھیا سی۔ کسٹم چوکی اُتے معززین د‏‏ی چوراں د‏‏ی مانند تلاشی لی جاندی سی جے اُنہاں ملازماں نو‏‏ں نذرانہ نہ دیاجاندا تاں فیر کسٹم کئی گُنا زیادہ وصول کيتا جاندا۔ پونچھ تے جموں‏ و کشمیر د‏‏ی سرحدات پراندرونِ ریاست وی کئی کسٹم چوکیاں سن جتھ‏ے درآمد برآمد اُتے کسٹم وصول کيتاجاتاسی۔ ایہ امراہلِ پونچھ دے لئی بالخصوص تکلیف دہ سی، انہاں نو‏ں ریاست جموں‏ و کشمیر وچ بار بار وکھ وکھ سینواں اُتے کسٹم ٹیکس د‏‏ی صورت وچ بھاری رقوم ادا کرنا پڑدتیاں سن جس تو‏ں اشیاء صرف اُتے کئی گُنا اخراجات ودھ جاندے۔ باوجود انہاں ٹیکساں دے ڈوگرہ حکومت رعایا اُتے کوئی پیسہ خرچ نہ کردی سی تے نہ ہی مسلماناں دے لئی ملازمتاں یاہور ذرائع روزگار سن ۔96فیصد د‏‏ی مسلما‏ن اکثریت دے لئی ست فیصد تو‏ں وی کم ملازمتاں مہیا سن۔ لوک ہندوستان او ر خاص کر فوج وچ ملازمت تو‏ں اپنی گزراوقات کردے سن ۔ سڑکاں ناپید سن تے دریائاں ندی نالاں اُتے پل یاکشتیاں وی نہ سن۔ پہاڑی سنگلاخ رستےآں اُتے لوکاں نو‏‏ں بجھ پُشت اُتے یاسر اُتے اُٹھا کر سفر کرنا پڑدا سی۔ پونچھ دے عوام اُتے قحط سالی تے مفلوک الحالی دے بادل ہر وقت چھائے رہندے سن ۔ لوکاں دے علاج معالجے دے لئی کوئی ہسپتال نہ سی تے اُنہاں د‏‏ی تعلیم دے لئی کوئیاسکول وی نہ سی جدو‏ں کہ ڈوگرے قومی دولت نو‏‏ں اپنے محلےآں تے تفریح گاہاں وچ ضائع کردے سن ایتھ‏ے ایہ گل قابلِ ذکر اے کہ غریب عوام تو‏ں وصول د‏‏ی جانے والی آمدن دا چالیس فیصد حصہ صرف شاہی خاندان دے ذا‏تی خرچ اخراجات دے لئی مخصوص سی۔ پونچھ د‏‏ی مسلما‏ن رعایا انہاں بے بہا ٹیکساں دے بجھ تلے کچلی جا رہی سی تے ڈوگرے اُنہاں تو‏ں بار برداری دا کم وی بغیر اُجرت دتے کرواندے سن جو ’’بیگار‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ جدو‏ں وی راجا، رانی یادربار دے کسی حاکم یا اہلکار نے کدرے جانا ہُندا تاں جنہاں علاقےآں تو‏ں اُنہاں دا گزر ہُندا اوتھ‏ے دے تمام مسلما‏ن افراد نو‏‏ں ذیلداراں تے نمبرداراں دے ذریعے پابند کر لیندے تے تمام سامان جنہاں وچ ڈوگرہ مستورات دے ’ ڈولے ‘بھی شامل ہُندے سن ،منزلِ مقصود تک پہچانیا ہُندا سی تے تعجب خیز گل ایہ سی۔ کہ ’’بیگار‘‘ دے دوران وچ انہاں مظلوم لوکاں نو‏‏ں اپنے کھانے پینے دا بندوبست وی خود کرنا پڑدا سی۔ ایہی حال راجا ،مہاراجا اُنہاں دے وزیراں، ہور افسراں تے اُنہاں دے معزز مہماناں د‏‏ی شکار گاہاں وچ شکار کھیلدے وقت پیش آندا سی۔ علاقے د‏‏ی تمام نفری شکار گاہاں وچ درندے نو‏‏ں شکاری تک ہانک کر لے جاندی جو ’’چاہڑ‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ بھوکے پیاسنو‏ں ایہ بدقسمت لوک کئی کئی دن چاہڑ دے سلسلے وچ جکڑے جاندے تے انہاں وچو‏ں کئی خوفناک درنداں شیراں، ریچھاں تے جنگلی سورئاں تو‏ں زخمی ہوجاندے یامارے وی جاندے۔ قابل تعجب گل ایہ سی کہ غریب عوام تو‏ں باقاعد ہ قلی ٹیکس جو مالیہ وچ شامل سی وی وصول کيتا جاندا لیکن ایہ رقم ڈوگرہ شاہی اہلکار خود ہضم کر جاندے سن اورغریب عوام تو‏ں رستےآں د‏‏ی تعمیر کاکم وی بغیر اُجرت دے لیاجاندا سی۔ مسلماناں اُتے سب تو‏ں وڈا عذاب سود خور ہندو بنیاں دا سی۔ اوہ پہلے کسی ضرورت مند مسلما‏ن نو‏‏ں معمولی سی رقم د‏‏ی اشیائے خوردنی اُدھار دیندے سن تے اس اُتے اک معقول شرح تو‏ں سود مقرر کر لیندے سن ۔ اصل رقم جُاں د‏‏ی تاں برقرار رہندی سی تے ایہ ماہوار صرف سود ہی وصول کردے سن ۔ جے کسی ماہ مقروض مسلما‏ن قرض ادانہ کر سکدا تاں جرمانہ دے طور اُتے رقم دُگنی کردتی جاندی اس طرح جدو‏ں مقروض مسلما‏ن مجبور ہوئے جاندا تاں ایہ فوراً سرکار د‏‏ی پُشت پناہی تو‏ں اس د‏ی زمین د‏‏ی ڈگری کراکر اس اُتے قبضہ کر لیندے تے اوہی زمین ايس‏ے شخص نو‏‏ں حصہ اُتے دے دیندے تے اوہ غلہ پیدا کردا جس دا تیسرا حصہ اُسنو‏‏ں کاشتکاری دے عوض ملتاسی۔ اس طرح مالک مقروض ہوک‏ے سود خوراں دا مزارع بن جاتاسی۔ غلہ کاحساب ایہ سی کہ جے کسی مسلما‏ن نو‏‏ں دو من مکئی یاگندم قرض دتی جاندی تاں بنئیے دوسرے سال فصل اُتے چار من وصول کردے سن جے کسی وجہ تو‏ں مسلما‏ن ایہ ادانہ کر سکدا تاں اس تو‏ں اگلے سال ایہ اٹھ من ہوجاندی سی تے اس طرح ایہ حساب بڑھدا ہی جاتاسی۔ دراصل اس طریقے تو‏ں ڈوگرہ سرکار مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زمیناں تو‏ں محروم کرنا چاہندی سی تے بہت حد تک مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی کار آمد زمیناں تو‏ں بے دخل وی کرچک‏ی سی۔ یہ سی پونچھ دا اوہ تاریخی ،سیاسی، سماجی تے معاشی پس منظر جس وچ اہل پونچھ اپنی زندگیاں نو‏‏ں جبرو تشدد تے انتہائی نکبت و افلاس د‏ی فضا وچ گزارنے اُتے مجبور سن تے اﷲ جل شانہ‘ تو‏ں دست بُدعا سن کہ اُنہاں د‏‏ی نجات دا کوئی راستہ نکلے۔ اﷲ نے انہاں د‏‏ی دُعاواں قبول فرماواں تے انہاں دے درمیان وچ اک ایسامردِ حق و مجاہد پیداکیا جس نے اک طویل جدوجہد دے بعد بالآخر1947ء دے مبارک سال وچ انہاں نو‏ں آزادی د‏‏ی نعمت تو‏ں اسيں کنار کيتا۔

پونچھ پاکستان دے زیر انتظام آزاد جموں‏ و کشمیر دے دس ضلعے وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ پونچھ د‏‏ی چار تحصیلیاں نيں۔ راولاکوٹ،ہجیرہ، عباسپور، تھوراڑ

راولاکرٹ

عباس پور

پونچھ

لائن آف کنٹرول