بھونچال

بھونچال یا زلزلا زمین دی کھل وچ اچانک طاقت دا نکلنا اے جیہدے نال زمین ہلدی اے۔ اے زمین دے چھلڑ اندر پڑیاں دے تیز ہلن نال ہوندا اے۔ زلزلیاں نوں سیسمومیٹر نال ناپیا جاندیا اے۔ رکٹر ناپ زلزلے دے زور نوں ناپن دا عام ناپ اے۔ ایس ناپ تے 3 یا ایس توں تھلے دے زلزلے نوں وڈا زلزلہ نئیں منیا جاندا تے 7 ناپ دا زلزلہ تباہی پھیلا سکدا اے۔

زلزلہ قشر الارض تو‏ں توانائی دے اچانک اخراج کى وجہ تو‏ں رونما ہُندے ہيں۔ جس کى وجہ تو‏ں زلزلياتى لہريں پيدا ہوتى ہيں۔ يہ توانائى اکثر آتشفشانى لاوے کى شکل ميں سطح زمين اُتے نمودار ہوتى ا‏‏ے۔ اس توانائى (آتشفشانى لاوے) دے قوت اخراج تو‏ں قشر الارض کى ساختمانى تختياں ميں حرکت پذيرى پيدا ہوتى ا‏‏ے۔ لہذا اپنے دوران حرکت يہ تختياں آپس ميں ٹکراتى ہيں جس کى وجہ تو‏ں سطح زمين دے اُتے جھٹکے (tremours) پيدا ہُندے ہيں۔ تے زلزلے رونما ہُندے ہيں۔
زلزلےآں کي پیمائش ايک پيمانے پرکي جاتي اے جسنو‏ں ريکٹراسکيل کہیا جاندا اے - 1280 ميں، "زلزلےآں" نو‏‏ں امريکہ ميں "ايورتھکوئيکينج" کہیا جاندا سی۔

دنيا د‏‏ی تاريخ حادثات تے قدرتی آفات تو‏ں بھری پئی ا‏‏ے۔ انہاں وچوں بعض قدرتی آفتاں نے تاں انسانی آبادی دے وڈے حصّے نو‏‏ں ديکھدے ہی ديکھدے صفحۂٔ ہستی تو‏ں مٹاکر رکھ ديا۔ يہ حقيقت اے کہ حادثات تے قدرتی آفات ميں زلزلے تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی دہشت ناک نہيں، اس لئی کہ يہ کسی پيشگی اطلاع دے بغير ايک دم نازل ہُندا اے، ياں ذہنی طور اُتے اس دا سامنا کرنے د‏‏ی تياری دا کسی نو‏‏ں وی وقت نہيں ملدا۔ ياں وی انسانی زندگی اُتے زلزلے دے اثرات ديگر قدرتی آفات مثلاً سيلاب، طوفان، وبائی بيمارياں تے جنگاں وغيرہ دے مقابلے ميں کہيں زيادہ گہرے تے ديرپا ہُندے ہيں، زلزلےآں د‏‏ی ہلاکت خيزی وی جنگاں تے وبائی امراض تو‏ں کِتے زيادہ ا‏‏ے۔ نفسياتی ماہرين دا تجزيہ اے کہ زلزلے تو‏ں زندہ بچ جان والے افراد اُتے برساں شديد حزن و ملال، پژمردگی، خوف تے ڈراؤنے خواب مسلط رہندے نيں۔ معلوم تريخ دے مطالعے دے بعد ايک اندازہ لگايا گيا اے ہن تک آون والے زلزلے اٹھ کروڑ انساناں نو‏‏ں ہلاک کرچکے نيں ۔ مالی نقصانات دا تاں شايد کوئی حساب ہی نہيں کيتا جاسکدا ۔ اٹھ اکتوبر 2005 د‏‏ی صبح 8 بج کے 50 منٹ اُتے جو قيامت خيز زلزلہ آيا، اس نے جتھے آزاد کشمير تے صوبہ سرحد دے ہزارا ڈويژن وچ تباہی پھيلائی وہيں پاکستان دا راجگڑھ اسلام آباد وی اس ہلاکت آفريں زلزلے د‏‏ی زد ميں آگيا۔ زلزلے دے ابتدائی جھٹکے اس قدر شديد تے خوفناک سن کہ اسلام آباد تے راولپنڈی دے تمام لوک گھراں، دفترو ں تے کاروباری مراکز تو‏ں خوفزدہ ہوک‏ے سڑکاں اُتے آ گئے تے فیر کئی گھنٹےآں تک سڑکاں اُتے ہی رہ‏‏ے۔ زلزلے کياں آندے ہيں؟ آتش فشاں پہاڑ کياں پھٹتے ہيں؟ تے دنيا دے کچھ حصّاں ميں اس قسم دے واقعات زيادہ کياں رونما ہُندے نيں؟ انہاں جيسے بہت سارے سوالات 8 اکتوبر 2005 توں بعد اکثر لوکاں دے ذہناں وچ شدوّمد نال گردش ک‏ر رہ‏ے نيں ۔

صدياں پہلے لوک زلزلے دے بارے ميں عجيب وغريب رائے رکھدے سن، مثلاً عيسائی پادرياں دا خيال سی کہ زلزلے خدا دے باغی تے گنہگار انساناں دے لئی اجتماعی سزا تے تنبيہ ہُندے ہيں بعض قديم اقوام سمجھدیاں سی مافوق الفطرت قوتاں دے مالک ديوہيکل درندے جو زمين دے اندر رہندے ہيں، زلزلے پيدا کردے ہيں قديم جاپانياں دا عقيدہ سی کہ ايک طويلِالقامت چھپکلی زمين نو‏‏ں اپنی پشت اُتے اُٹھائے ہوئے اے تے اس دے ہلنے تو‏ں زلزلے آندے ہيں کچھ ايسا ہی عقيدہ امريکی ريڈ انڈينز دا وی سی کہ زمين ايک بہت وڈے کچھوے د‏‏ی پيٹھ اُتے دھری اے تے کچھوے دے حرکت کرنے تو‏ں زلزلے آندے ہيں سائیبيريا دے قديم باشندے زلزلے د‏‏ی ذمّہ داری ايک قوی البحثّہ برفانی کتے دے سر تھوپتے ہيں، جو انہاں دے بقول جدو‏ں اپنے بالاں تو‏ں برف جھاڑنے دے لئی جسم نو‏‏ں جھٹکے ديتا اے تاں زمين لرزنے لگتی اے ہندوواں دا عقيدہ اے کہ زمين ايک گائے دے سينگاں اُتے رکھی ہوئی اے، جدو‏ں اوہ سينگ تبديل کردی اے تاں زلزلے آندے ہيں۔ قديم يونانی فلسفی تے رياضی داں فيثا غورث دا خيال سی کہ جدو‏ں زمين دے اندر مُردے آپس ميں لڑدے ہيں تاں زلزلے آندے ہيں۔ اس دے برعکس ارسطو د‏‏ی توجيہہ کسی حد تک سائنسی معلوم ہُندی اے، اوہ کہندا اے کہ جدو‏ں زمين دے اندر گرم ہويا باہر نکلنے د‏‏ی کوشش کردی اے تاں زلزلے پيدا ہُندے ہيں۔ افلاطون دا نظريہ وی کچھ ايس‏ے قسم دا سی کہ زيرِ زمين تيز و تند ہوائيں زلزلےآں نو‏‏ں جنم ديتی ہيں۔ تقريباً 70 سال پہلے سائنسداناں دا خيال سی کہ زمين ٹھنڈی ہوئے رہی اے تے اس عمل دے نتيجے ميں اس دا غلاف کہيں کہيں چٹخ جاندا اے، جس تو‏ں زلزلے آندے ہيں۔ کچھ دوسرے سائنسداناں دا کہنا سی کہ زمين دے اندرونی حصّے ميں اگ دا جہنم دہک رہیا اے تے اس بے پناہ حرارت د‏‏ی وجہ تو‏ں زمين غبارے د‏‏ی طرح پھيلدی ا‏‏ے۔ ليکن اج دا سب تو‏ں مقبول نظريہ ”پليٹ ٹيکٹونکس“ دا اے جس د‏‏ی معقوليت نو‏‏ں دنيا بھر دے جيولوجی تے سيسمولوجی دے ماہرين نے تسليم کرليا ا‏‏ے۔

زمین د‏‏ی پلیٹاں دے اس نظرئيے دے مطابق زمين د‏‏ی بالائی پَرت اندرونی طور اُتے مختلف پليٹاں ميں منقسم ا‏‏ے۔ جدو‏ں زمين دے اندرونی کُرے ميں موجود پگھلے ہوئے مادّے جسنو‏ں جيولوجی د‏‏ی بولی ميں ميگما Magma کہندے ہيں، ميں کرنٹ پيدا ہُندا اے تاں يہ پليٹيں وی اس دے جھٹکے تو‏ں ياں متحرک ہوجاندی ہيں جيسے کنويئر بيلٹ اُتے رکھی ہوئی ہون، ميگما انہاں پليٹاں نو‏‏ں کھسکانے ميں ايندھن دا کم کردا ا‏‏ے۔ يہ پليٹيں ايک دوسرے د‏‏ی جانب سرکدی ہيں، اُتے، نيچے، يا پہلو ميں ہوجاندی ہيں يا فیر انہاں دا درميانی فاصلہ ودھ جاندا ا‏‏ے۔ زلزلہ يا آتش فشانی عمل زيادہ تر انہاں علاقےآں ميں رونما ہُندا اے، جو انہاں پليٹاں دے Joint اُتے واقع ہيں۔

ارضی پليٹاں د‏‏ی حالت ميں فوری تبديلی تو‏ں سطح ميں دراڑيں يا فالٹ Fault پيدا ہُندے ہيں جنہاں ميں پيدا ہونے والے ارتعاش تو‏ں زلزلہ آندا ا‏‏ے۔ زيرِزمين جو مقام ميگما دے دباؤ دا نشانہ بندا اے، اسنو‏ں محور Focus تے اس دے عين اُتے دے مقام نو‏‏ں جتھے اس جھٹکے دے فوری اثرات پڑدے ہيں، زلزلے دا مرکز Epicentre کہیا جاندا ا‏‏ے۔ زلزلے د‏‏ی لہريں پانی ميں پتھر گرنے تو‏ں پيدا ہونے والی لہراں د‏‏ی طرح دائرے د‏‏ی شکل ميں چاراں جانب يلغار کردی ہيں۔ انہاں تو‏ں ہونے والی تباہی دا تعلق جھٹکاں د‏‏ی ريکٹر اسکيل اُتے شدّت، فالٹ يا دراڑاں د‏‏ی نوعيت، زمين د‏‏ی ساخت تے تعميرات دے معيار اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ جے زلزلہ زمين د‏‏ی تہ ميں آئے تاں ا س تو‏ں پيدا ہونے والی بلند موجيں پوری رفتار دے نال چاراں طرف چلدی ہيں تے ساحلی علاقےآں ميں سخت تباہی پھيلاندی ہيں۔

زلزلے دو قسم دے ہُندے ہيں، قدرتی وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں آنے والے زلزلےآں نو‏‏ں ٹيکٹونک Tectonic زلزلے کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ انسانی سرگرمياں د‏‏ی وجہ تو‏ں آنے والے زلزلے نان ٹيکٹونک Non Tectonic کہلاندے ہيں۔ ٹيکٹونک زلزلے انتہائی شدت دے وی ہوسکدے ہيں۔ جدو‏ں کہ نان ٹيکٹونک عام طور اُتے معمولی شدت دے ہی ہُندی ہيں۔ ايک ہی زلزلے دا مختلف علاقےآں اُتے اثر مختلف ہوئے سکدا اے چنانچہ کسی خطے ميں تاں بہت زيادہ تباہی ہوجاندی اے ليکن دوسرے علاقے محفوظ رہندے ہيں۔ زلزلے د‏‏ی لہريں 25 ہزار کلوميٹر فی گھنٹہ د‏‏ی رفتار تو‏ں پھيلدی ہيں۔ نرم مٹی تے ريت دے علاقے ميں يہ نہايت تباہ کن ثابت ہُندی ہيں۔ انہاں د‏‏ی شدّت دا اندازہ ريکٹر اسکيل اُتے زلزلہ پيما دے ريکارڈ تو‏ں لگايا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ ظاہر ہونے والی تباہی د‏‏ی شدّت مرکلی اسکيل Mercally Intensity Scale تو‏ں ناپی جاندی ا‏‏ے۔ زلزلے سمندر د‏‏ی تہ ميں موجود زمينی سطح اُتے وی پيدا ہُندے ہيں تے حقيقت يہ اے کہ زيادہ تر زلزلے سمندر د‏‏ی تہ ميں ہی پيد اہُندے ہيں۔ بحری زلزلےآں يعنی سونامی تو‏ں سمندر ميں وسيع لہريں پيدا ہوجاندی ہيں۔ انميں تو‏ں بعض تاں ايک سو ميل تو‏ں لے ک‏ے 200 ميل تک د‏‏ی لمبائی تک پھيل جاندی ہيں، جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی اونچائی 40 فٹ تک ہُندی ا‏‏ے۔ يہ لہريں ساحل اُتے پہنچک‏ی ہيں تاں ساحل تو‏ں گزر کر خشکی د‏‏ی جانب سيلاب د‏‏ی طرح داخل ہوجاندی ہيں تے بے پناہ تباہی و بربادی پھيلاديتی ہيں۔

دنيا دے اوہ خطے جتھے زلزلے زيادہ پيدا ہُندے ہيں، بنيادی طور اُتے 3 پٹياں Belts ميں واقع ہيں۔ پہلی پٹی جو مشرق د‏‏ی جانب ہماليہ دے پہاڑاں تو‏ں ملی ہوئی اے، انڈيا تے پاکستان دے شمالی علاقےآں ميں ہماليہ دے پہاڑاں نال ہُندی ہوئی افغانستان، ايران تے فیر ترکی تو‏ں لنگھدی ہوئی براعظم يورپ تے يوگوسلاويہ تو‏ں فرانس تک يعنی کوہ ايلپس تک پہنچ گئی ا‏‏ے۔ دوسری پٹی براعظم شمالی امريکا دے مغربی کنارے اُتے واقع الاسک‏ا دے پہاڑی سلسلے تو‏ں شروع ہوک‏ے جنوب د‏‏ی طرف Rocky mountains نو‏‏ں شامل کردے ہوئے ميکسيکو تو‏ں گزر کربراعظم جنوبی امريکہ دے مغربی حصّے ميں واقع ملکاں کولمبيا، ايکواڈور تے پيرو نال ہُندی ہوئی چلّی تک پہنچ جاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ تيسری پٹی براعظم ايشيا دے مشرق اُتے موجود جاپان تو‏ں شروع ہوک‏ے تائيوان تو‏ں لنگھدی ہوئی جنوب ميں واقع جزیرے فلپائن، برونائی، ملائیشياءاور انڈونيشيا تک پہنچ جاندی ا‏‏ے۔ دنيا ميں 50 فيصد زلزلے کوہِ ہماليہ، روکيز ماؤنٹين تے کوہِ اينڈيز ميں پيدا ہُندے ہيں تے يہ تيناں پہاڑی سلسلے اُتے بيان کردہ پٹياں ہی ميں واقع ہيں۔ تقريباً 40 فيصد زلزلے، براعظماں دے ساحلی علاقےآں تے انہاں دے قرُب و جوار ميں پيدا ہُندے ہيں جدو‏ں کہ بقيہ 10 فيصد زلزلے دنيا دے ايسے علاقےآں ميں جو نہ تاں پہاڑی ہيں تے نہ ساحلی ہيں، رونما ہُندے ہيں۔

جب زمين د‏‏ی پليٹ جو تہ در تہ مٹی، پتھر تے چٹاناں اُتے مشتمل ہُندی اے، کسی ارضياندی دباؤ دا شکار ہوک‏ے ٹوٹتی يا اپنی جگہ چھوڑدی اے تاں سطح زمين اُتے زلزلے د‏‏ی لہريں پيدا ہُندی ہيں۔ يہ لہريں دائراں د‏‏ی صورت ميں ہر سمت پھيل جاندی ہيں۔ جتھے پليٹ ميں حرکت دا مرکز واقع ہُندا اے اوہ Hypo Centre کہلاندا ا‏‏ے۔ اس دے عين اُتے سطحِ زمين اُتے زلزلے دا مرکز Epicentre کہلاندا ا‏‏ے۔ يہ لہريں نظر تاں نہيں آتيں ليکن انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں سطح زمين اُتے موجود ہر شے ڈولنے لگتی ا‏‏ے۔^[۱]

سالانہ زلزلےآں دا تناسب

ہر سال آنے والے زلزلےآں د‏‏ی تعداد ميگنیٹيوڈ کيفيت	شدت (ميگنیٹيوڈ )	کیفیت
6 لکھ تو‏ں ودھ	2.0 تو‏ں کم	صرف سيسمو گراف محسوس کردا ا‏‏ے۔
3 لکھ	2.0 تو‏ں 2.9	انسان محسوس نہيں کرپاندا۔
49 ہزار	3.0 تو‏ں 3.9	ارتعاش محسوس ہُندا ا‏‏ے۔
6ہزار	4.0 تو‏ں 4.9	ہلکی توڑ پھوڑ ہُندی ا‏‏ے۔
ايک ہزار	5.0 تو‏ں 5.9	کھڑکياں دے شيشاں اُتے اثر انداز ہُندا اے، پلستر اُکھٹر جاندا ا‏‏ے۔
120	6.0 تو‏ں 6.9	ديواراں ميں دراڑيں پڑجاندی ہيں۔ خستہ عمارتيں ڈھے جاندی ہيں۔
18	7.0 تو‏ں 7.9	کئی عمارتيں تباہ ہوجاندی ہيں، ڈيم نو‏‏ں وی نقصان پہنچدا ہي
1	8.0 تو‏ں زيادہ	پورا شہر مليا مليٹ ہوجاندا ا‏‏ے۔ پہاڑاں د‏‏ی چٹانيں ٹُٹ ک‏ے ڈگدی ہيں۔

(Source: Earthquake and Urban Environment Vol.1 G.Lennis Berlin, 1980)

زلزلہ عمومي اصطلاحات

زلزلے دی صورت وچ ليٹ جانا (DROP)، ڈھک لينا (COVER) تے ٹِکے رہنا (HOLD ON) نو‏‏ں ياد رکھو ۔ فرش اُتے ليٹ جاو تے چھپن لئی کسے چيز دے تھلے رہو تے ایہنو‏ں اس ویلے تک پھڑی رکھو جدو‏ں تک زلزلہ رک نہ جاوے ۔

ہور دیکھو

• زلزلی امواج
• زلزلۂ کشمیر

حوالے

1. "زلزلے کیو‏ں آندے نيں"، ماہنامہ روحانی ڈائجسٹ کراچی.