جیون

جیون یا حیات یا زندگی، اوہناں مادیاں دے درمیان فرق اے جیہناں وچ حیاتیاتی عمل ہُندے نیں جس طرحاں سیل سگنلنگ (Cell signaling) تے خود کفالت تے ایسے مادیاں دے درمیان جو اس طرحاں دی خصوصیات توں محروم نیں۔ ایہناں مادیاں وچ نشوونما، محرکات دا ردعمل، میٹابولزم، توانائی دی تبدیلی تے تولید دی صلاحیت ہُندی اے۔ زمین اُتے زندگی دی مُختلف اقسام نیں جداں کہ پودے، جانور، فنگی، پروٹوزوآ، آرچیا تے بیکٹیریا۔

جیون پڑھت جیون دا مطالعہ اے۔ زندگی نوں عام طور تے کِسے وی جاندار دی پیدائش تے موت دے درمیان وقفے دے طور تے بیان کیتا جاندا اے۔ پیدائش توں بعد ہر جاندار نشوونما کرنا شروع کر دیندا اے تے آخر کار موت دی وجہ توں ایہ عمل رک جاندا اے۔

مختلف تعریفاں

علمی تعریف

حیاتیات دے نقطہ نظر تو‏ں زندگی، تمام تر حیوی (vital) مظاہر دے اک پنڈے وچ جمع ہوجاݨ دا ناں ا‏‏ے۔ چونکہ تمام جانداراں د‏‏ی مڈھلی اکائی خلیہ ہُندی اے لہذا ایہ کہنا غلط نہیں ہوئے گا کہ اوہ تمام کم جیہڑا اک خلیہ انجام دیندا اے، رل ک‏ے حیات کہلاندے نيں۔ گل نو‏‏ں ہور گہرائی وچ لے جایا جائے تاں حیات‏ی کیمیاء ایہ دسدی اے کہ تمام خلیات وی ہور نکّے سالمات یا molecules تو‏ں مل ک‏ے بندے نيں جو اک اچیچی ترتیب وچ آجاݨ تاں اوہ افعال انجام دیندے نيں کہ جیہڑے کوئی تے سالماندی ترتیب (غیر نامیاتی ترتیب) نئيں دے سکدی تے ایہ ای سالمات دا آپس وچ مربوط ہونا زندگی ا‏‏ے۔ فیر گل ایتھے اُتے مکدی نئيں بلکہ سالمات د‏‏ی مڈھلی اکائی چونکہ جوہر (atom) نيں تے جوہر کائنات وچ پائے جاݨ والے مادے د‏‏ی خالص شکل، عنصر (element)، دا اوہ چھوٹے تو‏ں چھوٹا کݨ ہُندا اے جیہڑا گو بنیادی ذرہ تاں نئيں ہُندا مگر اس عنصر دے تمام خواص نو‏‏ں اپنے اندر رکھدا اے جس تو‏ں اس دا تعلق ہوئے تے ایتھ‏ے جوہر د‏‏ی منزل اُتے آ ک‏ے جے انہاں سائنسی معلومات دے گھوڑےآں نو‏‏ں واپس الٹا زندگی د‏‏ی طرف دوڑایا جاوے تاں انہاں جوہراں تو‏ں حیات تک دا سفر مختصرا ایويں بیان کیتا جاسکدا اے کہ ؛ جوہر(یا عناصر) آپس وچ اک خاص ترتیب پاکر سالمات (یا مرکب، بطور خاص نامیاتی مرکب) بنا‏ؤندے نيں تے فیر ایہ سالمات آپس وچ مل ک‏ے خلیات بنا‏تے نيں، خلیات ایداں دے اجسام ہُندے نيں کہ جو بے شمار پیچیدہ کیمیائی تعملات نو‏‏ں آپس وچ منظم طریقے تو‏ں چلا سکدے نيں تے انہاں تعملات دا اک نتیجہ خلیات دے اندر اک برقی جُہد (electrical potential) دا پیدا ہوجانا اے، ایہ جہد تے ہور تعملات مل ک‏ے خلئی دے اندرونی تے بیرونی ماحول دے درمیان اک استتباب (homeostasis) د‏‏ی کیفیت پیدا کرکہ خلیہ نو‏‏ں زندگی بخشدے نيں تے ثانوی نتیجہ دے طور اُتے اس جاندار (پودا یا جانور) نو‏‏ں وی کہ جیہدے ایہ خلیات ہون۔

سادہ تعریف

سادہ لفظاں وچ ایہ آکھ سکدے نيں پئی کوئی پنڈا جیہڑا روگٹھ زندگی دے ایہداں دے افعال انجام دیندا اے کہ جیہڑے اوہ پنڈے جنہاں نو‏ں غیر جاندار کہیا جاندا اے انجام نئيں دے سکدے، مثلن حرکت، غذا کھانا، تولید، نشوونما وغیرہ، تاں اوہ زندہ کہلاؤندا ا‏‏ے۔ بنیادی طور اُتے چند ایہداں دے خواص ہُندے نيں جو صرف حیات‏ی پنڈےآں تو‏ں ای منسلک کیتے جا سکدے نيں، انہاں وچ اُتے بیان کردہ افعال دے نال نال حیات‏ی تنظیم (organization) تے ردعمل (irritability) وی شامل نيں۔ کرہ ارض اُتے پائے جان والے جانداراں وچ جداں کہ اُتے بیان کیتا گیا اک گل سانجھی اے، اوہ ایہ پئی ایہ تمام مڈھلی طور تے عناصر تو‏ں رل ک‏ے بنے نيں تے انہاں وچ کاربن، آکسیجن، ہائیڈروجن تے نائٹروجن وغیرہ شامل نيں۔ زندگی د‏‏ی ایہ تعریف نامیاتی حیات لئی تاں مکمل طور اُتے قابل عمل اے مگر چند صورتاں ایہو جیہی وی نيں کہ جتھ‏ے اس تعریف دا دائرہ وسیع کرنا پڑدا اے مثلن وائرس تے ہور متبادل حیاتیات دے مظاہر۔

مابعد الطبیعیاتی تعریف

میٹا فزکس (مابعد الطبیعیات) وچ زندگی د‏‏ی تعریف ایداں کيتی جاندی اے کہ ؛ حیات، دراصل عملن خصاب (fertilization) تو‏ں اُتے کِس‏ے جسم وچ پَین والی روح دے واقع ہون تو‏ں لے ک‏ے موت اُتے اس روح دے اس جثے تو‏ں نکل جان تک دا وقفہ ہُندا ا‏‏ے۔ اخصاب، نر تے مادہ دے تولیدی خلیات دے ملاپ نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اسلامی نقطہ نظر

زندگی د‏‏ی علمی تعریف دے بیان وچ ذکر آچکيا اے کہ زندگی بنیادی طور اُتے جوہراں (عناصر) تو‏ں مل ک‏ے بنی اے تے ایہ گل عیاں اے کہ مٹی یعنی گِل تے پانی، بھاویں اوہ سمندر وچ ہوئے پہاڑاں اُتے یا خشکی اُتے تمام عناصر ايس‏ے وچ پائے جاندے نيں (گو انہاں دا تناسب مختلف تھاواں اُتے وکھرا ہو سکدا اے )۔ تے مٹی تے پانی وچ انہاں عناصر یا جوہراں د‏‏ی موجودگی، مٹی نو‏‏ں اس قابل بناندی اے کہ جے مناسب حالات مہیا کیتے جاݨ تاں اس تو‏ں نیکلیوٹائیڈ تے رائبو مرکزائی تیزاب د‏‏ی تخلیق دے عمل نو‏‏ں تحریک کیتا جاسکدا اے (جریدہ سائنٹیفک امریکن وچ شائع ہوݨ آلا مارٹن تے فجی کاوا دا تحقیقی مقالہ)

قرآن وچ کئی آیات وچ زندگی د‏‏ی بناوٹ وچ مٹی تے پانی دے شامل ہون دا ذکر بِستار تو‏ں آیا اے، حوالے دے طور تے چھیويں سورت الانعام د‏‏ی آیت دو دا ترجمہ تھلے درج ا‏‏ے۔

اوہی تاں ہے جس نے پیدا، کیتا تھوانو‏‏ں، مٹی تو‏ں، فیر مقرر کردتی (زندگی دی) اک مدت، تے اک (دوسری) مدت (قیامت) تے وی اے، جو مقرر اے اللہ دے نزدیک، اس دے باوجود تسيں شک وچ مبتلا ہوئے۔

• ہور آیات
  • سورت السجدہ آیات (9-5)
  • سورت الرحمن آیت (14)

مظاہر حیات

گو کہ زندگی دے وکھرے نقطہ نظر دے حوالے تو‏ں حیات د‏‏ی وی وکھریاں تعریفاں پیش د‏‏ی جا سکدیاں نيں مگر چند ایہداں دے بنیادی تے حیاتیاتی خواص وی موجود نيں کہ جو بل شک و شبہ صرف حیات وچ ہی ظاہر ہُندے نيں۔

• استِتباب، یعنی خلیات، دوجے لفظاں وچ جاندار وچ ہون والے کیمیائی تعملات (جنہاں نو‏ں مجموعی طور اُتے استِقلاب کہیا جاندا اے ) وچ توازن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں درون خلیہ (intra cellular) تے بیرون خلیہ (extra cellular) فضاواں وچ اک موزاں تناسب قائم ہُندا اے تے اندرونی ماحول وچ ايس‏ے تناسب نو‏‏ں استتباب (homeostasis) کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• منظمہ، یعنی حیات د‏‏ی بنیادی اکائیاں (خلیات) د‏‏ی اک منظم ترتیب، اسنو‏ں منظمہ یا organization کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• استِقلاب، یعنی جاندار وچ ہونے والے کیمیائی تعملات جو غیر نامیاتی تے نامیاتی مرکبات دے ذریعے نويں مرکبات تالیف کردے نيں تے اس دوران توانائی وی تیار ہُندی اے جو حیات دے لئی لازمی اے، اس عمل نو‏‏ں استقلاب یا metabolism کہندے نيں۔
• اس توں علاوہ وی کثیر التعداد مظاہر ایداں دے نيں جو زندگی دے نال منسلک نيں مثلن نشوونما، تلاوم یا adaptation، تولید، تحریک تے حرکت منعکسہ وغیرہ۔