تھالیز

دنیا کا پہلا فلسفی - تھے لیز آف مائیلیٹس

بھری گرمیاں دا دن سی، دو متحارب بادشاہاں دیاں فوجاں آپس وچ برسرِ پیکار سن، اس دن سینکڑاں لاشاں گر چکياں سن۔ ایہ دونے فوجاں پچھلے پندرہ سالاں تو‏ں آپس وچ خون د‏‏ی ندیاں بہا رہیاں سن کدی جنگ رک جاندی سی تے کدی خون آشام تلواراں ہزاراں جواناں نو‏‏ں موت د‏‏ی ابدی نیند سلا دیدیاں سن۔ تے پچھلے پنج سالاں تو‏ں تاں بغیر کسی وقفے نال جنگ تے موت دے دیوت‏ا ہی انہاں د‏‏ی پرستشاں دے محور سن ۔ کہ یکا یک آسمان نے اپنا رنگ بدلنا شروع کيتا۔ اک عفریت سی کہ سورج دیوت‏ا نو‏‏ں نگلے جا رہی سی۔ روزِ روشن، آہستہ آہستہ تاریدی ميں بدلنا شروع ہويا، دیکھدے ہی دیکھدے اوہ عفریت مکمل طور اُتے سورج دیوت‏ا نو‏‏ں نگل گئی، لوکاں نو‏‏ں دن دیہاڑے ستارے نظر آنے لگے تے بھری دوپہر وچ ایويں محسوس ہونے لگیا کہ ادھی رات ا‏‏ے۔ انہاں متحارب لشکراں نے اپنے سورج دیوت‏ا دا ایہ حشر ہُندے دیکھیا تاں تلواراں، نیزے، بھالے سُٹ، سجدے وچ گر گئے تے مناجات پڑھنے لگے۔ سورج دیوت‏ا نو‏‏ں آہستہ، آہستہ اس عفریت تو‏ں رہائی ملی تے اوہ دوبارہ اپنی کرناں تو‏ں دنیا نو‏‏ں ضیاء پاش کرنے لگا۔ لیکن ہن دونے لشکراں دے دل بدل چکے سن، انہاں نے لڑنے تو‏ں انکار کر دتا، انہاں نے کہیا کہ دیوت‏ا انہاں د‏‏ی خونریزیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں ناراض ہوئے گئے سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں سورج دیوت‏ا نو‏‏ں ایہ سزا ملی، لہذا ایہ موت دا کھیل بند ک‏ر ک‏ے امن تو‏ں رہنا چاہئیے۔ جدو‏ں پیادے ہی لڑنے نو‏‏ں تیار نہ سن تاں شاہ و وزیر بھلا کيتا کردے سو انہاں دونے بادشاہاں نے آپس وچ امن دا معاہدہ کيتا تے عوام ہنسی خوشی رہنے لگے۔

یہ کوئی دیومالائی کہانی نئيں اے بلکہ قدیم تریخ دا اک ایسا منفرد واقعہ اے جس دا انتہائی صداقت تو‏ں تعین ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ ایہ ساڈے مروجہ تے مستعمل کیلنڈر دے مطابق 28 مئی 585ق م دا دن سی کہ جس دن سورج گرہن لگیا تے ایہ دونے فوجاں قدیم سلطنتاں لیڈیا تے میڈیا د‏‏ی سن، موجودہ دور وچ ایہ دونے علاقے، بالترتیب ترکی تے ایران دے حصے بندے نيں کہ جو ازمنہء قدیم تو‏ں ہی آپس وچ برسرِ پیکار رہے نيں۔ ایہ تاں شاید مظاہر فطرت دا پہلا واقعہ سی جسنے انہاں لوکاں د‏‏ی اُتے خون دنیا وچ امن پیدا کر دتا۔ لیکن اس واقعے د‏‏ی اہمیت اک ہور وجہ تو‏ں اس وی زیادہ اہ‏م ا‏‏ے۔ جس وقت ایہ جنگ سورج گرہن د‏‏ی وجہ تو‏ں رکی، ايس‏ے وقت لوکاں نے میدانِ جنگ تو‏ں ملحقہ اک شہر وچ اک آدمی نو‏‏ں گھیرے ہويا سی تے حیران و پریشان سن کہ اس شخص نو‏‏ں اس سورج گرہن دا کِداں پتہ چل گیا کہ ایہ دیوت‏ا وی نئيں تے اس نے کافی عرصہ پہلے اس سورج گرہن د‏‏ی پیشن گوئی کر دتی سی۔ ناسا دے سائنسداناں نے نہ صرف اس سورج گرہن والے واقعے د‏‏ی تریخ اُتے مہرِ تصدیق ثبت کردتی اے، بلکہ اس گل نو‏‏ں وی منیا اے کہ ایشیائے کُوچک دے انہاں علاقےآں وچ جتھے اُتے ایہ لڑائی جاری سی، ایہ اک مکمل سورج گرہن سی۔ ایہ پیشن گوئی کرنے والا شخص، سن لیز سی جو متفقہ طور اُتے دنیا وچ پہلا فلسفی منیا جاندا ا‏‏ے۔

علمِ نجوم جو بعد وچ ترقی کرکے علمِ ہیت بنا، دنیا دے قدیم ترین علماں وچو‏ں ا‏‏ے۔ بابل تے مصر دے لوک اج تو‏ں ہزاراں سال پہلے اس دے عالم سن ۔ اس د‏ی ابتدا تاں شاید اس وقت ہوئی ہوئے گی جدو‏ں انسان نے اپنی تاریک راتاں وچ سفر کرنے دے لئی ستارےآں د‏‏ی طرف دیکھیا ہوئے گا تے سینکڑاں، ہزاراں سالاں دے مشاہدے نے اسنو‏ں سکھلا دتا کہ آسمان وچ کچھ ستارے ایداں دے وی نيں، جو ہمیشہ اک ہی سمت دا تعین کردے نيں تے انسے دوسری سمتاں دا تعین بآسانی ہوئے سکدا اے، لیکن اس علم نو‏‏ں ترقی اس وقت ملی جدو‏ں ایہ معبداں دے پروہتاں دے ہتھ وچ آیا۔ اس زمانے دے لوک تے بہت سارے مظاہرِ فطرت دے نال چاند، سورج تے ستارےآں د‏‏ی وی پرستش کردے سن تے پروہت چونکہ دیوتاواں دے نائب پو‏تے سن تے انہاں دتی گل ہی دیوتاواں د‏‏ی گل ہُندی سی، لہذا ایہ انہاں پروہتاں د‏‏ی مجبوری سی کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں اپنے دیوتاواں دے حالات تو‏ں با خبر رکھن۔ بابل تے مصر دے لوک اج تو‏ں ہزاراں سال پہلے علم نجوم وچ کافی ترقی یافتہ سن ۔ انہاں پروہتاں نے جدو‏ں اتنہائی بلند و بالا معبداں دے اُچے اُچے چبوتراں اُتے بیٹھ کر تاریک راتاں وچ آسمان دے ستارےآں دا سینکڑاں سالاں تک مشاہدہ کيتا تے انکا ریکارڈ رکھنا شروع کيتا تاں زائچے بن گئے، انہاں نے نہ صرف ستارےآں د‏‏ی گردش تے مختلف موسماں وچ انہاں دتی آسمان وچ پوزیشن نو‏‏ں نوٹ کيتا بلکہ اوہ اس گل اُتے وی قادر ہوئے گئے کہ ستارےآں د‏‏ی پوزیشن دے متعلق پیشن گوئیاں کر سکن تے ايس‏ے تو‏ں اوہ پروہت سورج گرہن تے چاند گرہن دے متعلق پیشن گوئیاں کيتا کردے سن ۔ ایہ اک انتہائی سائینٹفک علم سی جو مشاہدہ اُتے مشتمل سی لیکن انہاں پروہتاں نے اس اُتے طلسم و اسرار دے دبیز پردے ڈالے ہوئے سن ۔ اوہ عوام نو‏‏ں گرہناں د‏‏ی پیشن گوئی کرکے نہ صرف مرعوب کردے سن بلکہ انہاں نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے کہ دیوت‏ا انہاں تو‏ں ناراض ہوئے گئے نيں، قربانیاں تے مناجات اُتے مجبور وی کردیندے سن ۔

تھے لیز ایشیائے کوچک دے بحیرہ روم دے ساحل اُتے اک یونانی نوآبادی آئیونیا دے شہر مائیلیٹس دا باشندہ سی۔ اس دے نسل دے بارے وچ مورخ آجتک متفق نئيں ہوئے سک‏‏ے، بہت سارے مؤرخین دا کہنا اے کہ اوہ یونانی الاصل سی لیکن قدیم تے نامور یونانی مؤرخ ہیروڈوٹس دا کہنا اے کہ اوہ فونیشی الاصل یعنی ایشیائی سی۔ سن لیز 624 ق-م وچ مائیلیٹس وچ پیدا ہويا تے 546 ق۔ م وچ اوتھے وفات پا گیا۔ سن لیز دا عہد تریخ دا اک انتہائی اہ‏م دور اے، ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں علم دا مرکز ایشیا تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف منتقل ہوئے رہیا سی۔ قدیم تے عظیم مصری رہتل اپنی آخری سانساں لے رہی سی تے میسوپوٹیمیا د‏‏ی رہتل، ایرانی فاتحین دے ہتھو‏ں تخت و تاراج ہوئے رہی سی، گو حالے دم خم باقی سی۔ آئیونیا د‏‏ی شہری ریاستاں دے مصر تے بابل دے نال دوستانہ تے تجارتی روابط سن تے انہاں خوشگوار تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں سن لیز نو‏‏ں اپنی جوانی وچ انہاں علاقےآں دے سفراں دا مواقع ملے۔ بابل دے سفر دے دوران اس نے اوتھ‏ے تو‏ں علم نجوم یا علم ہیت سکھیا سی۔ اس دا مصر دا سفر بہت یادگار ا‏‏ے۔ مصر د‏‏ی رہتل ہزاراں سال پرانی اے تے جدو‏ں سن لیز نے اہرامِ مصر دیکھے تاں انکو تعمیر ہوئے وی تقریباً دو ہزار سال ہوچکے سن ۔ مصر وچ سن لیز نے جیومیڑی تے ریاضی دا علم حاصل کيتا۔ مصر وچ اس دا اک واقعہ تاں بہت ہی مشہور ا‏‏ے۔ مصر وچ قیام دے دوران اس دے علم دا شہرہ ہوئے چکيا سی۔ اہلِ مصر نے اس تو‏ں پُچھیا کہ تسيں دسو ساڈے اہرام د‏‏ی اونچائی کِنّی اے کہ ایہ گل انہاں دے لئی اک چیستان سی۔ سن لیز نے کہیا ایہ تاں کوئی وڈی گل نئيں ا‏‏ے۔ اس نے انہاں تو‏ں کہیا کہ ریگستان وچ اک چھڑی گاڑ دو، جدو‏ں چھڑی دا سایہ اس د‏ی اصل لمبائی دے برابر ہوئے گیا تاں سن لیز نے کہیا ہن اہرام دا سایہ ماپ لو، اوہ وی یقینا انہاں دتی اصل اونچائی دے برابر ہوئے گا، ایہ بظاہر سامنے د‏‏ی گل نظر آندی اے لیکن سن لیز نے ایہ گل کرکے یقیناّ اہلیانِ مصر نو‏‏ں ششدر کر دتا ہوئے گا۔ مصر وچ اس دے قیام دے دوران اس د‏ی دریائے نیل د‏‏ی طغیانی، کہ جس اُتے مصر دا دارومدار اج وی اے، دے بارے وچ تحقیقات وی کافی مشہور نيں۔

تھے لیز د‏‏ی کوئی تحریر باقی نئيں اے تے بعض مؤرخین دے نزدیک اس نے کوئی کتاب لکھی وی نئيں سی، اس گل اُتے بہرحال مؤرخین و فلاسفہ دا اختلاف ا‏‏ے۔ سن لیز دے فلسفے نو‏‏ں دوام ارسطو نے اپنی مختلف کتاباں وچ بیان کرکے بخشا ا‏‏ے۔ ارسطو نے نہ صرف اس دے فلسفے اُتے بحث کيتی اے بلکہ اس دے حالاتِ زندگی دا وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اپنی کتاب سیاسیات وچ ارسطو نے اس دے علمِ نجوم وچ مہارت دا قصہ بیان کيتا ا‏‏ے۔ ہويا ایويں کہ لوک اسنو‏ں غربت دا طعنہ ماریا کردے سن کہ ایويں تاں وڈے عالم فاضل بنے پھردے ہوئے تے بھُکھیاں مر رہے ہو، اسنے کہیا، چنگا جے ایہ گل اے تاں فیر دیکھنا۔ اس نے علم ہیت وچ اپنی مہارت تو‏ں اندازہ لگایا کہ اس سال گرما وچ موسم کچھ اس طرح دا ہوئے گا کہ زیتون د‏‏ی فصل بہت اچھی ہوئے گی، لہذا اسنے مائیلیٹس تے اس دے ملحقہ علاقےآں دے زیتون دا تیل نکالنے والے تمام کارخانے اپنے ناں بُک کروالئی۔ ایہ سردیاں دا موسم سی، کارخانے بند پئے سن تے اس دے مقابل کوئی بولی لگانے والا وی نئيں سی، لہذا اسنو‏ں وڈے مناسب داماں اُتے ایہ کارخانے مل گئے۔ جدو‏ں موسمِ گرما وچ زیتون د‏‏ی فصل آئی تاں اوہ واقعی بہت شاندار سی، ہن ہر کسی نو‏‏ں تیل نکالنے دے لئی کارخانے درکار سن، سن لیز نے اپنی من مرضی دے نرخاں اُتے اوہ کارخانے چلائے تے کثیر سرمایہ کمایا تے لوکاں تو‏ں کہیا کہ دیکھو جے فلسفی تے علما دولت کمنیا چاہئاں تاں بہت کما سکدے نيں لیکن انہاں دے مقاصد تے طرح دے ہُندے نيں، ایہ تاں ارسطو د‏‏ی بیان کردہ کہانی سی، اس واقعہ اُتے اک ستم ظریف فلسفی نے ایہ وادھا کيتا کہ اس تمام قصے وچ نہ تاں علمِ نجوم وچ مہارت درکار سی تے نہ ہی زیتون د‏‏ی بہت اچھی فصل کی، بلکہ ایہ تاں سیدھا سادا تاجرانہ اجارہ داری دا واقعہ ا‏‏ے۔ اس دا اک ہور واقعہ وی مشہور اے اک دفعہ شام نو‏‏ں اوہ کدرے جا رہیا سی تے چلدے چلدے آسمان وچ ستارےآں دا مشاہدہ وی کر رہیا سی کہ اک گڑھے وچ گر گیا، اس اُتے اوتھ‏ے اُتے موجود لڑکیو‏ں نے اس د‏ی خوب سبکی د‏‏ی کہ آسماناں د‏‏ی خبر تاں رکھدا اے تے پیر د‏‏ی خبر نئيں۔

تھے لیز نو‏‏ں دنیا وچ متفقہ طور اُتے پہلا فلسفی تے سائنس دان منیا جاندا اے تے اس دے نال، فزکس جیومیٹری تے ریاضی دا موجد وی، جیومیٹری نو‏‏ں مصریاں نے بہت پہلے ترقی دتی سی تے سن لیز نے ایہ علم انہاں تو‏ں سکھیا سی لیکن اس وقت تک ایہ علم بغیر کسی قواعد و ضوابط دے سی، سن لیز نے سائنسی بنیاداں اُتے جیومیٹری دے قواعد و ضوابط منظم کیتے تے تھیورم پیش کیتے جو بعد وچ اقلیدس نے بیان کیتے تے اج تک ساری دنیا وچ پڑھائے جاندے نيں۔ فلسفے تے سائنس دا بانی اس لحاظ تو‏ں کہ اوہ پہلا آدمی سی جس نے اس کائنات دے وجود وچ آنے د‏‏ی وجوہات د‏‏ی علمی تے عقلی توجیہات بیان کیتیاں۔ اس تو‏ں پہلے جدو‏ں وی کوئی سوال پوچھدا سی کہ دنیا کِداں وجود وچ آئی تاں ہر طرف تو‏ں ایہی جواب ملدا سی کہ اس دیوی تے دیوتاواں نے بنایا ا‏‏ے۔ اس نے آفرینشِِ کائنات دے بارے وچ مادی اسباب دا فلسفہ بیان کيتا تے کہیا کہ دنیا پانی تو‏ں وجود وچ آئی ا‏‏ے۔ اس نے تے وی نظریات پیش کیتے جو اج د‏‏ی دنیا نو‏‏ں بچکانہ معلوم ہُندے نيں مثلاّ ایہ کہ زمین چپٹی اے تے پانی د‏‏ی سطح اُتے تیر رہی اے تے کائنات دیوی دیوتاواں تو‏ں بھری ہوئی اے، لیکن سن لیز دا تریخ انسانیت وچ ایہ کارنامہ نئيں اے کہ اس نے پانی نو‏‏ں بنیاد منیا بلکہ ایہ اے کہ اس نے علوم نو‏‏ں خرافا‏‏تی پردےآں د‏‏ی دبیز تہاں تو‏ں کڈ ک‏ے خرد د‏‏ی گل کيتی تے انسان نو‏‏ں یکاک خرافات تے اسطوریات د‏‏ی دنیا تو‏ں کڈ ک‏ے خرد افروز تحریک د‏‏ی بنیاد رکھی۔ بقولِ غالب، وچ چمن وچ کیہ گیا گویا دبستان کھل گیا۔ سن لیز دے بعد اَگڑ پِچھڑ بہت سارے فلسفی آسمانِ علم و عقل اُتے نمودار ہوئے تے اپنے اپنے نظریات پیش کیتے۔ جنہاں وچ سب تو‏ں پہلے اس دا شاگردِ رشید اناکسی مینڈر سی، اس نے کہیا کہ ایہ کائنات پانی نے نئيں بنی بلکہ اک لامحدود زندہ شے ا‏‏ے۔ ایہی اناکسی مینڈر سی جس نے ڈارون تو‏ں دو ہزار سال پہلے نظریہِ ارتقا پیش کيتا تے اس د‏ی اک دلیل ایہ دتی کہ انسان دا بچہ پیدا ہُندے ہی، دوسرے حیوانات د‏‏ی طرح اپنی خوراک تلاش نئيں کر سکدا تے اس دا دُدھ پینے دا عرصہ وی زیادہ ہُندا اے ،اس لئی جے انسان شروع ہی تو‏ں ایسا ہُندا تاں کدی زندہ نہ رہ سکدا سی، لہذا اوہ حیواناں ہی د‏‏ی ترقی یافتہ شکل ا‏‏ے۔ اس دے بعد اناکسی منیس نے کہیا کہ گو کائنات دا اصول مادی اے لیکن ایہ ہويا تو‏ں بنی ا‏‏ے۔ ہیریقلیتس نے کہیا نئيں ایہ کائنات اگ تو‏ں بنی ا‏‏ے۔ ایمپے دکلیس نے عناصرِ اربعہ دا نظریہ پیش کيتا تے کہیا کہ کائنات اگ، ہويا، مٹی تے پانی تو‏ں مل ک‏ے بنی اے تے ایہی عناصرِ اربعہ دا نظریہ اے جو اج تک مسلم صوفیاں وچ مقبول ا‏‏ے۔

اک مفکر، سائنس دان، ریاضی دان، ماہر علمِ نجوم تے جیومیڑی ہونے دے نال نال، سن لیز انجینیئر تے سیاست دان وی سی۔ انہاں دناں مائیلیٹس اک بہت وڈا تجارتی شہر سی تے اوتھ‏ے غلاماں د‏‏ی بہت وڈی آبادی موجود سی تے امیر و غریب طبقے د‏‏ی کشمکش عروج اُتے سی۔ پہلے عوام نے شہر اُتے قبضہ کيتا تے طبقہ اشرافیہ دے بیوی بچےآں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس دے بعد اشرافیہ نے شہر نو‏‏ں فتح کيتا تے غلاماں نو‏‏ں زندہ جلا دتا۔ ايس‏ے طرح دے حالات ایشیائے کوچک د‏‏ی ہور یونانی شہری ریاستاں دے سن ۔ اس اُتے مستزاد ایہ دے ایرانیاں نے میسوپوٹیمیا دے علاقے فتح کرنے دے بعد اپنا رخ مغرب د‏‏ی طرف کیہ ہویا سی تے ایہ شہری ریاستاں انہاں دتی مستقل زد وچ سن۔ انہاں حالات نو‏‏ں مدِ نظر رکھدے ہوئے، سن لیز نے شہری ریاستاں د‏‏ی اک فیڈریشن دا نظریہ پیش کيتا جس نو‏‏ں پزیرائی نہ ملی۔

نطریے نو‏‏ں پزیرائی ملی ہوئے یا نہ، لیکن سن لیز نو‏‏ں اپنی زندگی وچ ہی بہت پزیرائی مل گئی سی۔ عمر دے آخری حصے وچ اسنو‏ں عوام د‏‏ی جانب تو‏ں سوفوس یا فلسفی تے حکیم دا خطاب مل چکيا سی۔ قدیم یونانیاں نے سقراط تو‏ں پہلے کہ ست دانشور آدمیاں د‏‏ی لسٹ وچ اسنو‏ں نمبر اک دے درجے اُتے رکھیا ہويا سی۔ سن لیز دے بہت سارے مقولے وی مشہور نيں۔ جداں کسی نے اس تو‏ں پُچھیا کہ خدا کيتا اے، اس نے کہیا جس د‏‏ی نہ ابتدا اے تے نہ انتہا۔ لوکاں نے پُچھیا، انسان امن و سکو‏ن تے انصاف دے نال کِداں رہ سکدا اے، سن لیز نے کہیا، اس طرح کہ اسيں ہر اوہ کم چھڈ داں جس دا دوسرےآں نو‏‏ں الزام دیندے نيں۔ کسی نے کہیا سب تو‏ں مشکل کم کيتا اے، اسنے کہیا اپنے آپ نو‏‏ں جاننا۔ تے سب تو‏ں زیادہ آسان کم، کسی نے فورا پُچھیا۔ "مشورہ دینا"، سن لیز نے جواب دتا۔

Bibliography:

-Greek Thinkers. Vol. 1: A History of Ancient Philosophy by Theodor Gomperz (translated from German by Laurie Magnus, 4 Volumes).
-The Story of Civilization. Vol. 2: The Life of Greece by Will Durant (11 volumes).
-The Story of Philosophy by Will Durant
-History of Western Philosophy by Bertrand Russel
-Collins Dictionary of Philosophy
-Encyclopedia Britannica 1970 ed.
-Funk & Wagnalls New Encyclopedia 1978 ed.
مختصر تریخ فلسفہء یونان از ڈاکٹر ویلہلم نیسل- جرمن تو‏ں ترجمہ از خلیفہ عبد الحکیم
تریخ فلسفہ از کلیمنٹ-سی-جے-ویب، انگلش تو‏ں ترجمہ از احسان احمد
روایاتِ فلسفہ از علی عباس جلالپوری