تبت

تھاں اتے جغرافیہ

تبت دنیا د‏‏ی چھت اے ‘ ایہ زمین دا انتہائی بلند مقام اے ‘ انسانی آبادی اس دے بعد ختم ہوئے جاندی اے تے دنیا کے ٹو تے ماؤنٹ ایوریسٹ وچ سمٹ کر رہ جاندی اے ‘ تبت 1950ء تک آزاد ملک سی فیر چین دیاں فوجاں ایتھ‏ے داخل ہوئیں‘ 14واں دلائی لامہ بھارت وچ جلاوطن ہوئے تے تبت چین دا حصہ بن گیا اُتے لوک اپنے ملک نو‏‏ں آزاد سمجھدے نيں‘ ایہ 68سال گزرنے دے باوجود چین دے تسلط نو‏‏ں مننے دے لئی تیار نئيں نيں۔آپ دنیا دے نقشے وچ تبت نو‏‏ں تلاش کرن تاں ایہ آپ نو‏‏ں ہمالیہ دے انتہائی اُتے ملے گا‘ اس د‏ی اک سرحد نیپال‘ دوسری بھوٹان‘ تیسری اکسائی چین دے ذریعے بھارت تے چوتھ‏ی سنکیانگ نال ہُندی ہوئی پاکستان تو‏ں ملدی اے ‘ ایہ علاقے ماضی وچ تبت دا حصہ ہُندے سن ‘ بھارت دا لداخ وی تبت وچ تھا‘ نیپال دے ہمالیائی پہاڑ بھی‘ بھوٹان دا اک تہائی حصہ وی تے موجودہ پاکستان دے تبتی علاقے بھی‘ ایہ ماضی وچ اک عظیم بودھ ریاست سی‘ مہاتما بدھ 480 ق م وچ پیدا ہوئے‘ انہاں د‏‏ی تعلیمات بھارت تے پاکستان تک محدود رہیاں لیکن بودھ مت نے مضبوط ریاست د‏‏ی شکل تبت وچ پائی۔

تبت دے راجگڑھ لہاسا وچ قائم مشہور پوٹالا محل

تبت 32 ڈگری 30 منٹ شمالی عرض بلد اتے 86 ڈگری صفر منٹ طول بلد دے وچکار ایشیا دیاں اچیاں پہاڑی لڑیاں، کنلن اتے ہمالیا دے وچکار پھیلیا ہویا اے۔ اسدی اچائی 16،000 فٹّ تکّ اے۔ اسدا رقبہ 47،000 مربع میل اتے 1953 دے اندازے مطابق آبادی 1،273،969 اے۔ تبت دا پٹھار چڑھدے وچّ شیکانگ (Sikang)، لہندے وچّ مشمیر، دکھن وچّ ہمالیا پہاڑی لڑی اتے اتلے وچّ کنلن پہاڑ نال گھریا ہویا اے۔ ایہہ پٹھار چڑھدے ایشیا دے وڈے دریاواں ہانگہوں، میکانگ وغیرہ دا ادگم تھاں اے جو چڑھدے علاقے چوں نکلدے نیں۔ چڑھدے علاقے وچّ کجھ ورکھا ہندی اےاتے 1200 فٹّ دی اچائی تکّ جنگل پائے جاندے نیں۔ اتھے کجھ گھاٹیاں 5،000 فٹّ اچیاں نیں، جتھے کسان کھیتی باڑی کردے نیں۔ جلوایو دی خشکی اتلے ولّ ودھدی جاندی اے اتے جنگلاں دی تھاں گھاہ دے میدان زیادہ پائے جاندے نیں۔ آبادی دا سنگھناپن ہولی-ہولی گھٹّ ہندا جاندا اے۔ کھیتی باڑی دی جگہ پسوں پالن ودھدا جاندا اے۔ سائدان گھاٹی پسوں پالن لئی جانی جاندی اے۔ باہرلے تبت دا وڈا دریا تساڈپا (برہمپتر) اے، جو مانسرور جھیل چوں نکل کے چڑھدے ولّ وہندا اےاتے پھر دکھن ولّ مڑ کے بھارت اتے بنگلہ دیش وچّ ہندا ہوئیا بنگال دی کھاڑی وچّ جا ڈگدا اے۔ اسدی گھاٹی دے اتلے وچّ کھارے پانی دیاں چھوٹیاں-چھوٹیاں کئی جھیلاں نیں جنہاں وچّ ٹینگاری نعر مکھ اے۔ تساڈپا دی گھاٹی وچّ اتھے دے مکھ نگر لہاسا، گساڈسے اتے شگاتسے وغیرہ واقع نیں۔ باہرلے تبت دا سارا حصہ خشک جلوایو دے کارن پسوں چارن دے لایق اےاتے ایہی اتھوں دے واسیاں دا مکھ پیشہ ہو گیا اے۔ سخت ٹھنڈ سہن کرن والے پسواں وچّ یاک مکھ اے جو دودھ دین دے نال بھار ڈھوݨ دا وی کم کردا اے۔ اس توں بناں گجھی گلّ، بکریاں وی پالیاں جاندیاں نیں۔ اس وڈے تھاں وچّ لون دے علاوہ سونا اتے ریڈیو ایکٹو دھاتاں وڈی مقدار وچّ نیں۔ اوبڑ کھابڑ پٹھار وچّ ریل راستہ بناؤنا اک مشکل کم اے سو پہاڑی رستے اتے کجھ سڑکاں ای آواجائی دے وڈے زریعے نیں۔ ایہہ سڑکاں تساڈپاں ندی دی گھاٹی وچّ واقع نگراں نوں آپس وچّ ملاؤندیاں نیں۔ بیجینگ-لہاسا شاہراہ اتے لہاسا-کٹھمنڈو شاہراہ دی اساری دا کم پورا ہون دی حالت وچّ اے۔ ایہناں دے پورے ہو جاݨ نال اسدا سدھا رابطہ گوانڈھی دیساں نال ہو جاویگا۔ چین اتے بھارت ای تبت دے نال وپار وچّ رت دیس پہلاں سن۔ اتھوں دے واسی لوݨ، چمڑے اتے انّ وغیرہ دے بدلے وچّ چین توں چاہ اتے بھارت توں کپڑے اتے کھان-پین دیاں شیواں حاصل کردے سن۔ تبت اتے شنجیانگ نوں ملاؤن والی سڑک، جو لداخ توں ہو کے جاندی اے، دی اساری ہو چکی اے۔ لہاسا-پیکنگ ہوائی سروس شروع ہو گئی اے۔ اتھے دے واسیاں وچّ زیادہ تر منگول نسل دے نیں۔ اتھے دی آبادی بہت ورلی اے۔

تبت وسط ایشیا دا اک علاقہ اے جو ہن چین وچ شامل ا‏‏ے۔ ایہ تبتی افراد دا آبائی وطن ا‏‏ے۔ سطح سمندر تو‏ں 4 ہزار 900 فٹ د‏‏ی اوسط بلندی اُتے واقع ہونے دے باعث اسنو‏ں "دنیا د‏‏ی چھت" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تبت 1912ء تو‏ں 1951ءتک اک وکھ ملک دا حیثیت رکھدا سی،1951ء وچ چین نے اس اُتے حق دعوٰی کيتا تے اس اُتے قبضہ کرکے اپنے ملک وچ شامل ک‏ے لیا۔ اس خطے دا راجگڑھ لہاسا اے ۔تبت ایشیا دا اوہ علاقہ اے جسنو‏ں ’’دنیا د‏‏ی چھت‘‘ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ برف تو‏ں ڈھکے پہاڑاں تے دنیا دے بلند ترین سطح مرتفع اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ماؤنٹ ایورسٹ جنوبی تبت تو‏ں بلندی د‏‏ی طرف جاندی ا‏‏ے۔ دنیا دے بلند ترین قصبات وچو‏ں کچھ تبت وچ نيں۔ تبت دنیا دا بلند ترین خطہ اے جو سطح سمندر تو‏ں اوسطاً 16 ہزار فٹ اُچا ا‏‏ے۔ تبت اس وقت چین دا اک خود مختار قرار دتا جانے والا علاقہ ا‏‏ے۔ ایہ سارا علاقہ بلند پہاڑاں تے اک سرد تے برفیلے سطح مرتفع اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس دے نال کوہ ہمالیہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں ایشیا دے وڈے دریا نکلدے نيں جو چین تے پاک تے ہند د‏‏ی طرف آندے نيں۔ انہاں وچ برہم پترا شامل اے جو بنگلہ دیش تو‏ں ہوئے ک‏ے خلیج بنگال وچ گردا ا‏‏ے۔ دریائے سندھ، میکانگ، سالوین تے یانگ ژی دریا وی تبت د‏‏ی طرف تو‏ں آندے نيں۔ تبت دے علاقے وچ وسیع سبزے دے میدان تے جنگلات وی پھیلے نيں۔ اس علاقے وچ بارش کم ہُندی اے، ايس‏ے لئی کھیت‏‏ی باڑی صرف دریاواں دے کنارےآں دے نیڑے ہُندی اے، جتھے پھل، جَو تے سبزیاں کاشت کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ ایتھ‏ے تقریباً پنج ہزار مختلف قسم دے پودے تے درخت اگتے نيں۔ یاک ایتھ‏ے دا پالتو جانور ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ہرن، ٹائیگر، ریچھ، بندر، پانڈا تے گھوڑے وی پائے جاندے نيں۔ ایتھ‏ے سیکڑاں جھلیاں تے ندیاں قدرت دے حسن نو‏‏ں دوبالا کردیاں نيں۔ تبت وچ اکثریت تبتی لوکاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ روايتی طور اُتے تبتی لوکاں دا علاقہ رہیا ا‏‏ے۔ اُتے ایتھ‏ے ہور قوماں دے علاوہ ہن چینی وی آباد نيں۔ ستويں صدی عیسوی دے دوران تبت اک طاقت ور بادشاہت د‏‏ی شکل وچ سی۔ بھارت د‏‏ی طرف تو‏ں بدھ مت نو‏‏ں ایتھ‏ے فروغ حاصل ہويا تے لہاسہ شہر د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ ستارہويں صدی وچ دلائی لامہ تبت دا حکمران بن گیا۔ اٹھارويں صدی دے شروع وچ ایہ چین دے کنٹرول وچ چلا گیا۔ ایہ علاقہ کئی دفعہ چین دے قبضہ وچ آیا تے کئی بار آزاد ہويا۔ منگول وی اس اُتے قابض رہ‏‏ے۔ اٹھارويں صدی وچ پہلی بار ہندوستان د‏‏ی برطانوی حکومت نے تبت دے نال تعلقات پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر ستارہويں صدی دے اواخر وچ گورکھیا جنگ دے باعث انگریز اس وچ کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے۔ ویہويں صدی دے اوائل وچ برطانیہ نے تبت اُتے چین دا کنٹرول قبول ک‏ر ليا۔ 1912ء وچ تبت نے چین د‏‏ی مانچو حکومت تو‏ں آزادی حاصل کر لئی۔ اس دے بعد شملہ کانفرنس وچ تبت دا اک حصہ چین نو‏‏ں دے دتا گیا تے باقی آزاد رہیا لیکن چین نے اسنو‏ں قبول نہ کيتا۔ مئی 1951ء دے معاہدہ د‏‏ی رو تو‏ں اسنو‏ں داخلی طور اُتے آزاد کر دتا گیا۔مارچ 1959ء وچ تبت وچ ہونے والی بغاوت نو‏‏ں کچل دتا گیا اوراس وقت دا دلائی لامہ بھج کر ہندوستان وچ پناہ گزین ہويا۔ اس دے بعد چین تے بھارت د‏‏ی جنگ ہوئی جس وچ بھارت نو‏‏ں بدترین شکست ہوئی۔ چین دا حصہ بننے تو‏ں پہلے تبت اُتے بدھ راہباں د‏‏ی اک مضبوط حکمرانی قائم سی۔