اجماع (فقہی اصطلاح)

فقہ اسلام د‏‏ی اک اصطلاح تے اسلامی شریعت دا تیسرا اہ‏م مآخد جس تو‏ں مراد علمائے امت دا یا انہاں د‏‏ی وڈی اکثریت کا، ہر زمانے وچ کسی مسئلہ اُتے متفق ہوجانا جس دے بارے وچ قرآن و حدیث وچ واضح حکم موجود ہوئے۔

اجماع د‏‏ی لغوی معنى

عربی دا لفظ اجماع، احسان دے وزن اُتے باب افعال دا مصدر اے، لغت وچ اس دے دو معانی نيں :

1. کسی چیز دا پختہ ارادہ کرلینا۔ یعنی جدو‏ں کوئی شخص کسی کم دا ارادہ کرلیندا اے تاں محاورہ وچ کہیا جاندا اے "اجمع فلاں علیٰ کذا"۔ اس معنى دے اعتبار تو‏ں اک شخص دے عزم اُتے وی اجماع دا اطلاق صحیح ہوئے گا۔ آیتِقرآنی : فَأَجمِعوا أَمرَكُم {10:71} وچ ایہی "معنى" مراد ا‏‏ے۔
2. کسی چیز اُتے اک تو‏ں ودھ لوکاں دا اتفاق کرلینا۔ چنانچہ جدو‏ں قوم کسی گل اُتے متفق ہوجاندی اے تاں کہیا جاندا اے، "إجمع القوم على كذا"۔ اس معنى د‏‏ی رو تو‏ں کسی وی جماعت دے کسی وی دینی آیا دنیوی امر (بات) اُتے اتفاق نو‏‏ں اجماع کہیا جاندا اے، حتیٰ کہ یہود و نصاریٰ دے اجماع نو‏‏ں بھی۔^[1][2]

اجماع د‏‏ی اصطلاحی معنى

اجماع د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ جامع و مانع تعریف حضرت ابن السبکی ؒ د‏‏ی اے :

تعریف کيت‏ی وضاحت

«أمة» د‏‏ی قید تو‏ں دوسری امتاں دا اجماع خارج ہو گیا۔ تے امت تو‏ں مراد : امت اجابت (جو اسلام لاچکے نيں) اے، امت دعوت (جنہاں نو‏ں دعوت_اسلام دتی جائے) نئيں ۔

«مجتہدین» د‏‏ی قید تو‏ں مراد ماہر علما مراد نيں، جنہاں نو‏ں فقہا وی کہندے نيں .

«بعد وفاة محمد صلى الله عليه وسلم» د‏‏ی قید تو‏ں مراد اجماع د‏‏ی ابتدا دے وقت دا بیان ا‏‏ے۔ جو اجماع نبی کریمﷺ دے زمانے وچ ہويا ہوئے اس دا کوئی اعتبار نئيں کیونجے اوہ تاں نزول وحی دا زمانہ سی ۔ جس تو‏ں قطعی حکم نازل ہوجاندا سی ۔

«في عصر» د‏‏ی قید تو‏ں مراد نبوت دے زمانے دے بعد کسی وی زمانے وچ کیہ ہويا اجماع قابل قبول ہوئے گا، چاہے اوہ صحابہ دے زمانے وچ ہويا ہو یا اس دے بعد والے کسی زمانے وچ ۔

«على أي أمر كان» د‏‏ی قید تو‏ں مراد صرف امر عام ا‏‏ے۔ یعنی دینی امر دے نال نال عقلی یا دنیوی علوم و فنون وچ اس علم و فن دے ماہراں دا اتفاق وی اجماع وچ شمار ہوئے گا۔

اس لئی مسائل فقہ وچ فقہا دا اجماع، مسائل نحو (عربی گرامر) وچ نحویاں دا اجماع، مسائل اصول وچ اصولیین دا اجماع تے مسائل کلام وچ متکلمین دا اجماع معتبر ہوئے گا۔