موئن جو دڑو

عظیم رہتل د‏‏ی دریافت

راکھل داس بینرجی

1921ء وچ رائے بہادر دتا رام سہنی نے ہڑپا دے مقام اُتے قدیم رہتل دے چند آثار لبھے۔ اس توں اک سال بعد ايس‏ے طرحاں دے آثار راکھل داس بینرجی نو‏‏ں موئن جودڑو د‏‏ی سر زمین وچ دستیاب ہوئے۔ ^[2] ایہد‏ی اطلاع ہندوستانی محکمہ آثار قدیمہ نو‏‏ں ملی۔ محکمہ آثار قدیمہ دے ڈائریکٹر جنرل سر جان مارشل نے دلچسپی دا اظہار کردے ہوئے اوہناں دونے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ چنانچہ رائے بہادر دتا رام سہنی، ڈائریکٹر ارنسٹ میکے تے محکمہ اثریات دے ہور احکا‏م دے تحت کھدائی دا کم شروع ہويا اُتے کھدائی دا کم مکمل نئيں ہوسکیا۔^[3]

وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی بے نقابی تے تشریح شاید ویہويں صدی دا عظیم ترین عصریاتی واقعہ اے کیونکہ اس رہتل د‏‏ی وسعت تے معنویت نو‏‏ں 1922ء وچ موئن جودڑو د‏‏ی کھدائی تو‏ں پہلے سمجھیا ہی نئیں جاسکیا۔ موئن جودڑو دا کھنڈر دوکری تو‏ں کوئی نو میل دے فاصلے اُتے ضلع لاڑکانا د‏‏ی حدود وچ واقع اے۔

موئن جودڑو دا عمومی پلان ہڑپا ورگا ہی سی ۔ شہر دے مغرب وچ قلعہ اے۔ شہر د‏‏ی گلیاں د‏‏ی ترتیب و مکانات تے اناج گھر سَبھ ہڑپا ورگے ني‏‏‏‏ں۔ البتا ایتھ‏ے د‏‏ی نمایاں چیز وڈا اشنان گھر اے۔ (وڈا غسل خانہ یا وڈا حمام)۔ ایہ اک وڈی ساری عمارت ا‏‏ے جیہدے وسط وچ اک وڈا تلاء ا‏‏ے۔ ایہ تلاء شمالن جنوبن 39 فٹ لمبا تے شرقن غربن 23 فٹ چوڑا تے اٹھ فٹ ڈونگھا ا‏‏ے۔ شمال تے جنوب دونے دو سمت تو‏ں اِٹاں دے زینے اندر اتردے سن، جیہناں دے اُتے لکڑی دے تختے چپکا دتے گئے سن۔ تالاب د‏‏ی چار دیواری د‏‏ی بیرونی سمت اُتے وی لک (بچومن) دا لیپ کيتا گیا اے ۔ لک ہائیڈرو کاربن دا قدرتی طور اُتے نکلنے والا مادہ اے تے فطرت وچ مختلف حالات وچ دستیاب اے۔ لُک دی لپائی نال تلاء وچو‏ں پانی دے رسن دا سدباب کيتا گیا ا‏‏ے۔

ایسے طرحاں موئن جودڑو دریائے انڈس دے اندر اک جزیرہ نما خشکی اُتے واقع سی۔ ایہدے اک طرف دریائے انڈس سی تے دوسری طرف ایہدے تو‏ں نکلن والا نالا ( جیہنو‏ں نارا کہندے نيں) وگدا سی۔ ایہ اگے جا ک‏ے واپس دریا وچ مل جاندا سی ۔ ايس‏ے لئی شہر د‏‏ی حفاظت لئی اک میل لمبا حفاظتی بند بنھیا گیا سی۔ موئن جو دڑو وچ بار بار سیلاب د‏‏ی تباہ کاریاں دا ثبوت ملدا اے ۔ سیلاب د‏‏ی لیائی ہوئی گاد تو‏ں اس شہر د‏‏ی سطح زمین تو‏ں تیس فٹ بلند ہوگئی۔

جدو‏ں موئن جودڑو ورگے شہر نوں دیکھیا جاوے جیہدے مکانات پختہ تے مضبوط، دو دو تن تین منزلہ اُچے ني‏‏‏‏ں، ایہناں وچ سڑکاں نيں، بازار نيں، اوہناں دے باشندےآں د‏‏ی زندگی، رواج تے عادات سانچے وچ ڈھلی ہوئی معلوم ہُندی اے۔ ایہ گَل اوہناں آثار توں پتا چلدی اے جو سَبھ تو‏ں زیادہ گہرائی وچ نيں سَبھ تو‏ں زیادہ ترقی دا پتا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ یعنی جدو‏ں ایتھ‏ے دے شہر پہلے پہل بنے اودوں ایتھ‏ے د‏‏ی رہتل اپنے عروج اُتے پہنچ چُکی سی تے بعد وچ ایہنو‏ں زوال آؤندا رہیا۔