مقبرہ سائرس اعظم

اس مقبرے نو‏‏ں پہلے مادر سلیمان دے مقبرے دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی (جو یا تاں خلیفہ سلیمان ابن عبد الملک دا حوالہ دیندے نيں یا بائبل د‏‏ی بتھ شیبہ، سلیمان د‏‏ی والدہ دا حوالہ دیندے نيں) د‏‏ی شناخت پہلے وینس دے سیاح جیوسفات باربارو نے کيتی سی تے بعد وچ جوہان البریکٹ ڈی مینڈیلسلو نے کيتی۔ ^[۶] اس د‏ی شناخت سب تو‏ں پہلے انیہويں صدی دے اوائل وچ سائرس دے مقبرے دے طور اُتے کيتی گئی سی، پہلے جیمز جسٹنین موریئر نے تے فیر رابرٹ کیر پورٹر نے ۔ ^[۷] موریر نے قبر نو‏‏ں اس طرح بیان کیا:

[یہ] اس قدر غیر معمولی شکل د‏‏ی عمارت اے کہ ملک دے لوک اسنو‏ں اکثر دیویاں یا شیطاناں دا دربار کہندے نيں۔ ایہ سنگ مرمر دے وڈے بلاکس دے مربع ویہہ اُتے ٹکا ہويا اے، جو اہرام دے طور اُتے ست تہاں وچ اٹھدا ا‏‏ے۔ . . یادگار دے ہر حصے اُتے نقش و نگار بنے ہوئے نيں، جو اس دے زائرین د‏‏ی تعظیم د‏‏ی تصدیق کردے نيں۔ لیکن قدیم فارس یا ایتھ‏ے تک کہ قدیم عربی دے کرداراں وچو‏ں کسی دا کوئی نشان نئيں ا‏‏ے۔ چابی سوانیاں دے پاس ہُندی اے، تے سوانیاں دے علاوہ کسی نو‏‏ں اندر جانے د‏‏ی اجازت نئيں ہُندی۔ لوک عام طور اُتے اسنو‏ں سلیمان د‏‏ی والدہ د‏‏ی یادگار دے طور اُتے مندے نيں، تے فیر وی اس ناں دے نال کچھ افادیت جوڑدے نيں۔ کیونجے اوہ اس جگہ دے نیڑے اک مخصوص پانی د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں جس د‏‏ی طرف جنہاں لوکاں نو‏‏ں پاگل کتے دا کٹیا گیا ہو تے جے اسنو‏ں تِیہہ دن دے اندر پی لیا جائے تاں زخم دے برے اثرات دور ہو جاندے نيں۔ مشرقی کہانی وچ تقریباً ہر حیرت انگیز چیز صحیفے دے سلیمان تو‏ں منسلک اے: بادشاہ، پر، جس د‏‏ی ماں دے لئی ایہ قبر اٹھائی گئی اے، کم ناقابل یقین اے، (جداں کہ شیراز دے کارملائٹس نے مینڈیلسلو نو‏‏ں تجویز کيتا سی)، شاہ سلیمان ، چودھواں علی د‏‏ی نسل دا خلیفہ۔ لیکن اس مفروضے زیادہ ممکنہ جو د‏‏ی یادگار اے کہ مقابلے وچ اے بھانويں بت سبع ، ایہ نئيں میرے دماغ وچ تسلی بخش اے، ایہ ميں نے کدی فارس، ایشیائے کوچک، یا ترکی وچ دیکھیا اے جس مسلم مقدساں د‏‏ی سب قبراں تو‏ں بالکل مختلف اے دے طور اُتے اے .

موریئر نے فیر تجویز پیش کيت‏‏ی کہ قبر سائرس د‏‏ی ہو سکدی اے، جو آرین د‏‏ی تفصیل د‏‏ی بنیاد اُتے ا‏‏ے۔ اس نے مماثلتاں دے نال نال اختلافات نو‏‏ں وی نوٹ کيتا جنہاں وچ آریئن دے لکھے ہوئے نوشتہ د‏‏ی کمی ، درختاں دے جھنڈ د‏‏ی کمی، تے ایریئن د‏‏ی "محراب والی" وضاحت دے خلاف مثلثی چھت شام‏ل نيں:

اگر اس جگہ د‏‏ی حیثیت پاسارگاد دے مقام تو‏ں مطابقت رکھدی سی تے نال ہی اس ڈھانچے د‏‏ی شکل اس شہر دے نیڑے سائرس دے مقبرے د‏‏ی تفصیل تو‏ں مطابقت رکھدی اے، تاں مینو‏ں موجودہ عمارت نو‏‏ں اس قدر شاندار مقام تفویض کرنے دا لالچ دینا چاہیے سی۔ اوہ قبر اک باغ وچ اٹھائی گئی سی۔ ایہ اک چھوٹی سی عمارت سی جو پتھر د‏‏ی محرابی چھت تو‏ں ڈھکی ہوئی سی، تے اس دا داخلی دروازہ اِنّا تنگ سی کہ سب تو‏ں پتلا آدمی شاید ہی اوتھ‏ے تو‏ں گزر سکدا سی: ایہ اک ہی پتھر د‏‏ی چوکور بنیاد اُتے ٹکا ہويا سی، تے اس اُتے مشہور لکھیا ہويا سی، "انسان، وچ ہون۔ سائرس، کیمبیس دا بیٹا، فارسی بادشاہت دا بانی، تے ایشیا دا خودمختار، اس لئی اس یادگار نو‏‏ں نہ دیکھو"۔ ایہ کہ میسج مدری سلیمان دے اردگرد دا میدان اک عظیم شہر دا مقام سی، ایہ انہاں کھنڈرات تو‏ں ثابت ہُندا اے جس دے نال اسنو‏ں تراشا گیا ا‏‏ے۔ تے ایہ کہ ایہ شہر اک ہی عام قدیم دا سی جداں کہ پرسیپولیس دونے د‏‏ی باقیات اُتے لکھے گئے نوشتہ جات وچ اک جداں کردار د‏‏ی موجودگی تو‏ں اندازہ لگایا جا سکدا اے، حالانکہ ایہ خاص عمارت کسی معاصر تریخ دے اندرونی شواہد نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی نئيں ہُندی۔ جدید فارس وچ قدرتی طور اُتے اک باغ غائب ہو گیا ہوئے گا۔ ڈھانچے سائز وچ مساوی نيں؛ اس د‏ی مثلثی چھت جس دا ميں نے دورہ کيتا اسنو‏ں شاید اس زمانے وچ محراب کہیا جاندا اے جدو‏ں حقیقی نیم دائرہ دار محراب شاید نامعلوم سی۔ دروازہ اِنّا تنگ سی کہ جے مینو‏ں کوشش کرنے د‏‏ی اجازت دتی جاندی تاں وچ شاید ہی اس تو‏ں خود نو‏‏ں مجبور کر پاندا۔ تے چابی رکھنے والےآں نے اس گل د‏‏ی تصدیق د‏‏ی کہ اندر موجود واحد چیز اک بہت وڈا پتھر سی، جو کہ "اک ہی ٹکڑے د‏‏ی بنیاد" ہو سکدا اے جسنو‏ں آرین نے بیان کيتا ا‏‏ے۔ لیکن جداں کہ اوہ دوسرے دے اکاؤنٹ نو‏‏ں دہرا رہیا سی، فرق بوہت گھٹ نتیجہ دا اے، جے ایہ موجود ا‏‏ے۔ اُتے مینو‏ں شبہ اے کہ پرسیپولیس د‏‏ی بہت ساریاں عمارتاں اس قدر اک نال رکھی گئیاں نيں کہ شاید اوہ کسی زمانے وچ اک وسیع بلاک لگتی ہون، کہ موجودہ ڈھانچہ وی کسی وقت ايس‏ے طرح د‏‏ی شکل دا حامل ہو سکدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی یادگار د‏‏ی ابدیت، جس اُتے سائرس نے اسنو‏ں اک بہت وڈے پتھر اُتے رکھ دے سوچیا سی، اس تانے بانے د‏‏ی تعمیر تو‏ں وی اِنّا ہی حاصل ہو جائے گا، جو زمانےآں دے انقلابات نو‏‏ں زندہ رکھنا مقصود لگدا ا‏‏ے۔ تے دو ہزار چار سو سال گزرنے دے بعد، مسجد مدرے سلیمان اُتے کسی نوشتہ د‏‏ی عدم موجودگی سائرس د‏‏ی قبر دے نال اس د‏ی شناخت دے خلاف فیصلہ کن ثبوت نئيں ہوئے گی۔

[۶]

[۷]