ماورائے ارض مائع پانی

ماورائے ارض مائع پانی اوہ پانی دی حالت اے جو مائع صورت وچ زمین تو‏ں دور پائی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ کافی دلچسپی دا حامل موضوع اس لئی اے کہ عام طور اُتے ایہ سمجھیا جاندا اے کہ ماورائے ارض حیات دے لئی اس دا ہونا چند لازمی شرائط وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

سمندری پانی نے زمین دی سطح دا 71 فیصد حصّہ ڈھانپا ہويا اے جس دے نال زمین اوہ واحد معلوم سیارہ اے جس دی سطح اُتے مائع پانی مستحکم حالت وچ موجود اے تے مائع پانی زمین اُتے موجود تمام معلوم حیات دے لئی ناگزیر ا‏‏ے۔ زمین دی سطح اُتے پانی دی مستحکم حالت دی وجہ کرۂ فضائی دباؤ تے سورج دے گرد اک مستحکم نجمی قابل سکونت علاقے وچ مدار دی موجودگی اے، ہرچند کہ ایہ حالے تک نئيں معلوم کہ زمین اُتے پانی آخر آیا کتھے تو‏ں ا‏‏ے۔

پانی دی موجودگی دی تصدیق کرنے دے لئی فی الوقت استعمال ہونے والے اہ‏م طریقاں وچ طیف بینی تے ارضی کیمیا ا‏‏ے۔ انہاں طریقاں دی مدد تو‏ں کرۂ فضائی وچ پانی دے بخارات تے برف نو‏‏ں بہتر طریقے تو‏ں معلوم کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ بہرحال فلکی طیف بینی دے موجودہ طریقاں دا استعمال کرکے مائع پانی دا سراغ چٹانی سیاراں اُتے لگانا کافی مشکل کم اے، بطور خاص زیر زمین پانے دے بارے وچ ۔ اس وجہ تو‏ں ماہرین فلکیات، فلکی حیاتیات دان تے سیاروی سائنس دان قابل سکونت خطے، ثقلی تے مدوجزر دے نظریہ، سیاروی امتیاز دے نمونے تے صدا پیمائی دا استعمال ممکنہ مائع پانی دے تعین دے لئی کردے نيں۔ بہندے ہوئے پانی دی صورت دی بجائے آتش فشانی سرگرمیاں وچ استعمال ہونے والا پانی تے ضد انجماد عامل دی موجودگی جداں کہ نمک یا امونیا بالواسطہ پانی دے ثبوت دے بارے وچ زیادہ بہتر بتاندے نيں۔

اس طرح دے طریقاں دا استعمال کرکے کافی سائنس دان قیاس کردے نيں کہ مائع پانی نے کدی مریخ و زہرہ دے وڈے علاقے نو‏‏ں ڈھکا ہويا ہوئے گا۔ پانی دے بارے وچ سمجھیا جاندا اے کہ اوہ سیاروی اجسام دی سطح دے نیچے مائع حالت وچ رہ سکدا اے، جس طرح زیر زمین پانی کرۂ ارض اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ کدی کبھار پانی دے بخارات دی موجودگی نو‏‏ں مائع پانی دی موجودگی دا حتمی ثبوت منیا جاندا اے ہرچند کہ کرۂ فضائی وچ پانی دے بخارات کافی ایسی جگہاں اُتے پائے جا سکدے نيں جتھ‏ے مائع پانی نئيں پایا جاندا۔ اسی طرح نظام شمسی دے کافی سارے چانداں تے بونے سیاراں دی سطح دے نیچے مائع پانی دے بالواسطہ ثبوت ملے نيں۔ انہاں وچو‏ں تو کچھ وڈے ماورائے ارض سمندر وی سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ حتمی ثبوتاں دے نہ ہونے دے باوجود ایہ سمجھیا جاندا اے کہ مائع پانی دوسرے نظام ہائے سیارگان وچ وی عام پایا جاندا ہوئے گا تے ماورائے شمس مائع پانی دے امیدواراں دی فہرست تیزی تو‏ں ودھ رہی ا‏‏ے۔

مریخ

دور حاضر وچ اگرچہ مریخ اُتے پانی دی تھوڑی سی مقدار کرۂ فضائی وچ بطور آبی بخارات دے موجود اے اُتے ایتھ‏ے اُتے زیادہ تر پانی صرف برف دی صورت وچ ہی پایا جاندا ا‏‏ے۔ دور حاضر وچ کچھ مائع پانی مریخ دی سطح اُتے عارضی طور اُتے نمودار ہو سکدا اے اُتے ایسا صرف مخصوص حالات دے زیر اثر ہی ہُندا ا‏‏ے۔ مریخ دی سطح اُتے مائع پانی دے کھڑے وڈے ذخیرے اس لئی وجود نئيں رکھدے کیونکہ سطح اُتے موجود فضائی دباؤ دی اوسط 600 پاسکل (0.087 psi) – یعنی زمین دے سطح سمندر دے دباؤ دا صرف 0.6 فیصد اے – تے کیونکہ سیاروی درجہ حرارت بہت ہی کم ((210K (-63 °C ) اے لہٰذا اوہدی وجہ تو‏ں یا تو تیز رفتار تبخیر (عمل تصعید) یا تیز رفتار انجماد وقوع پزیر ہو جاندا ا‏‏ے۔ 28 ستمبر 2015ء نو‏‏ں ناسا نے اعلان کیتا کہ انہاں نے باز گرد ڈھلاناں دے خطوط دی وجہ بہندے ہوئے نمکین پانی یا آبیدہ نمک نو‏‏ں پایا ا‏‏ے۔

یوروپا

سائنس دان متفق نيں کہ یوروپا دی سطح دے نیچے مائع پانی دی تہ موجود اے تے مدوجزر دے سکڑاؤ دی وجہ تو‏ں پیدا ہونے والی حرارت زیر سطح سمندراں نو‏‏ں مائع حالت وچ رکھدی ا‏‏ے۔ اندازہ لگایا گیا اے کہ ٹھوس برف دی بیرونی پرت لگ بھگ 10 تا 30 کلومیٹر موٹی ہوئے گی اس وچ اک ملائم گرم برف دی تہ وی شامل ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ ہو سکدا اے کہ اس دے نیچے مائع پانی دا سمندر 100 کلومیٹر تک گہرا ہو سکدا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں یوروپا وچ سمندر دا حجم زمین اُتے موجود سمندراں دے حجم دے مقابلے وچ دو گنا تو‏ں تھوڑا زیادہ ہو سکدا ا‏‏ے۔

انسیلیڈس

انسیلیڈس جو زحل دا اک چاند اے ایتھ‏ے اُتے پانی دے چشماں دی موجودگی دی کیسینی خلیائی جہاز نے 2005ء تصدیق دی تے 2008ء وچ اس دا ہور گہرائی وچ تجزیہ کیتا۔ 2010-2011ء وچ ثقل پیما تو‏ں حاصل کردہ اطلاعات زیر زمین سمندر دی موجودگی دی تصدیق کردیاں ناں۔ اگرچہ پہلے ایہ منیا جاندا سی کہ ایہ مقامی ہوئے گا جس دا زیادہ تر حصّہ جنوبی نصف کرہ وچ ہوئے گا، اُتے 2015ء وچ حاصل شدہ ثبوت بتاندے نيں کہ زیر سطح سمندر اپنی ہیئت وچ پورے چاند اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

جنوبی قطب دی ریخاں دے پاس موجود پانی دے علاوہ انہاں چشماں وچ تھوڑا سا نمک، نائٹروجن، کاربن ڈائی آکسائڈ تے طیران پزیر ہائیڈرو کاربن دی مقدار وی شامل ا‏‏ے۔ سمندر دے پانی دے پگھلاؤ تے چشماں دا سبب زحل تو‏ں پیدا ہونے والے مدوجزر دی وجہ تو‏ں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

گینامیڈ

ہبل خلیائی دوربین تو‏ں دی جانے والے 2015ء وچ کیتے گئے مشاہدات دے بعد مشتری دے چاند گینامیڈ اُتے اک زیر سطح سمندر دا قیاس کیتا جاندا ا‏‏ے۔ قطبی روشنیاں دی پٹی تے مقناطیسی میدان دی جھونک بتاندی اے کہ اوتھ‏ے اُتے سمندر موجود ا‏‏ے۔ اندازہ اے کہ اوہدی گہرائی 100کلومیٹر ہوئے گی جتھ‏ے اوہدی سطح 150کلومیٹر برف دی تہ دے بعد ہوئے گی۔

زیادہ تر معلوم ماورائے شمس نظام ہائے سیارگان نظام شمسی دی ہیئت تو‏ں کافی الگ لگتے نيں اگرچہ اس گل دا امکان اپنی جگہ موجود اے کہ ایسا سراغ لگانے دے طریقاں دی وجہ تو‏ں ہويا ہوئے۔

طیف بینی

ماورائے ارض مائع پانی دے سراغ لگانے تے اوہدی تصدیق کرنے دا سب تو‏ں بہتر طریقہ جو حال ہی وچ رائج اے اوہ جذبی طیف پیمائی ا‏‏ے۔ مائع پانی دے طیفی نشان پانی دی دوسرے حالتاں دے مقابلے وچ کافی الگ ہُندے نيں جس دی وجہ ہائیڈروجن دے بند نيں۔ ماورائے ارض پانی دے بخارات تے برف دی تصدیق ہونے دے باوجود مائع پانی دے طیفی نشاناں دی حالے تصدیق ہونی باقی ا‏‏ے۔ چٹانی سیاراں دی سطح اُتے موجود پانی دے نشان موجودہ فنیات دا استعمال کرکے ناقابل سراغ ہو سکدے نيں جس دی وجہ خلاء دے وسیع فاصلاں اُتے پھیلا ہويا کثیف کرۂ فضائی اے ۔

مریخی گرم ڈھلاناں اُتے ہونے والے موسمی بہاؤ نمکین مائع پانی دا ٹھوس ثبوت نيں اُتے حالے اس دا اشارہ طیف بینی تجزیہ وچ آنا باقی ا‏‏ے۔

کافی اجسام وچ پانی دے بخارات دی موجودگی دی تصدیق نو‏‏ں بذریعہ طیف بینی کیتا جا چکيا اے اگرچہ ایہ خود تو‏ں مائع پانی دی موجودگی دی تصدیق نئيں کردت‏ی۔ بہرحال جدو‏ں اسنو‏ں دوسرے مشاہدات دے نال ملیا دے دیکھیا جاندا اے تو اس دے ممکن ہونے دا قیاس کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے GJ 1214 b دی کثافت بتاندی اے کہ اوہدی کمیت دا زیادہ تر حصّہ پانی ہوئے گا تے بعد وچ ہبل خلیائی دوربین تو‏ں لگائے جانے والے پانی دے بخارات دی موجودگی دے سراغ نے دسیا کہ اجنبی مادّے جداں کہ 'گرم برف' یا فوق سیال پانی' وی موجود ہو سکدا ا‏‏ے۔

ارضیاندی اشارے

تھامس گولڈ نے توثیق دی اے کہ نظام شمسی دے کافی اجسام ممکنہ طور اُتے زیر سطح پانی رکھ سکدے نيں۔

یہ سمجھیا جاندا اے کہ مائع پانی مریخی زیر سطح موجود ہو سکدا ا‏‏ے۔ محققین تجویز کردے نيں کہ ماضی وچ سطح اُتے مائع پانی بہندا سی جس نے زمین دے سمندراں جداں وڈے علاقے بنائے ہون گے۔ بہرحال ایہ سوال اپنی جگہ موجود اے کہ اوہ پانی کتھے گیا۔ کافی زیادہ بالواسطہ یا بلا واسطہ ثبوت موجود نيں جو پانی دی موجودگی نو‏‏ں سطح یا زیر سطح بتاندے نيں مثلاً نہراں، قطبی ٹوپیاں، طیف بینی پیمائشاں، کٹے ہوئے شہابی گڑھے تے انہاں معدنیات (جداں کہ گوتھائٹ ) دی موجودگی جنہاں نو‏ں بننے دے لئی پانی دی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ جیو فزیکل جرنل وچ اک مضمون وچ سائنس داناں نے انٹارکٹکا وچ واقع جھیل وستوک دی تحقیق دی تے دریافت کیتا کہ اس دے مائع پانی دے مضمرات مریخ اُتے ہن وی ہو سکدے نيں۔ انہاں دی تحقیق دے ذریعہ، سائنس داناں نے ایہ نتیجہ کڈیا کہ جے جھیل وستوک دائمی ثلجی دور دے شروع ہونے تو‏ں پہلے وجود رکھدی سی تو اس دا مطلب ایہ سی کہ جھیل اپنی تہ تک مکمل منجمد نئيں ہوئی سی۔ اس قیاوہدی وجہ تو‏ں سائنس دان کہ سکدے نيں کہ جے پانی مریخ دے قطبی ٹوپیاں دے بننے تو‏ں پہلے موجود سی تو امکان اے کہ برفیلی ٹوپی دے نیچے ہن وی مائع پانی موجود ہوئے گا تے ہو سکدا اے کہ اوہ حیات دے ثبوت وی رکھدا ہوئے۔

منتشر میدان یوروپا دی سطح اُتے پائی جانے والی عام صورت اے جس نو‏‏ں لوگ ایسے علاقے کہندے نيں جتھ‏ے زیر زمین سمندر برفیلی قشر دے اندر تو‏ں پگھل گئے ہون گے۔

آتش فشانی ثبوت

زحل دے چاند انسیلیڈس تے مشتری دے چاند یوروپا اُتے چشمے پائے گئے نيں۔ انہاں وچ موجود پانی دے بخارات گہرائی وچ موجود پانی دا اشارہ ہو سکدے نيں۔ اوہ برف وی ہو سکدی ا‏‏ے۔ جون 2009ء وچ انسیلیڈس وچ زیر زمین سمندر دے ثبوت ملے نيں۔ 3 اپریل 2014ء نو‏‏ں ناسا نے دسیا کہ کیسینی خلیائی جہاز نے زحل دے چاند انسیلیڈس اُتے زیر زمین مائع پانی دے سمندر دا سراغ لگایا ا‏‏ے۔ سائنس داناں دے مطابق زیر سطح سمندر بتاندا اے کہ انسیلیڈس ساڈے نظام شمسی وچ انہاں جگہاں وچو‏ں اک اے جو "خرد حیات دے لئی میزبانی" سر انجام دے سکدا ا‏‏ے۔

ثقلی ثبوت

سائنس دناں دا اس گل اُتے اتفاق اے کہ مائع پانی دی اک پرت یوروپا دی سطح دے نیچے موجود اے تے مدوجزر تو‏ں آنے والی توانائی دی بدولت زیر زمین سمندر مائع حالت وچ برقرار رہندے نيں۔

زیر زمین سمندر دا سب تو‏ں پہلا سراغ مدوجزر(یوروپا دے تھوڑے تو‏ں بیضوی مدار تے دوسرے گلیلیائی مہتاباں دے نال گمگ دی وجہ تو‏ں پیدا ہونے والی) حرارت دے نظریات تو‏ں ملا۔

کیسینی خلیائی جہاز تو‏ں ثقلی پیمائش دا استعمال کردے ہوئے سائنس داناں نے انسیلیڈس دی قشر دے نیچے وی پانی دے اک سمندر دی تصدیق دی ا‏‏ے۔

نظام شمسی دے دوسرے مہتاباں وچ پانی دی تہاں دا پتا لگانے دے لئی اس طرح دے مدوجزر دے نمونےآں نو‏‏ں بطور نظریات دے استعمال کیتا گیا ا‏‏ے۔

کثافت دا حساب

سیاروی سائنس دان کثافت دا حساب لگیا کر سیارے دی بناوٹ تے انہاں وچ پانی موجود ہونے دی اہلیت دا تعین کرسکدے نيں، ایہ طریقہ بہت زیادہ درست نئيں اے کیونکہ مختلف مرکبات تے حالتاں اسی قسم دی کثافت پیدا کرسکدی نيں۔

زحل دے چاند ٹائٹن دی سطح دے نیچے مائع پانی تے امونیا دی تہ دا سراغ لگانے دے لئی سائنس دان کیسینی کھوجی تو‏ں نکلنے والی پست تعدد ارتعاش دا استعمال کردے نيں جو چاند دی کثافت دے حساب تو‏ں میل کھاندی نيں۔

کینکری 55 دی پست کثافت دے ابتدائی تجزیے تو‏ں پتا لگیا کہ ایہ 30 فیصد حد درجہ نازک سیال اُتے مشتمل اے جس دے لئی میسا چوسٹس انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی تو‏ں تعلق رکھنے والی ڈیانا ولینشیا نے خدشہ ظاہر کیتا اے کہ اوہ نمکین حد درجے نازک پانی اُتے مشتمل ہوئے گا، اگرچہ بعد وچ عبور دے دوران کیتے گئے تجزیاں وچ پانی یا ہائیڈروجن دے سراغ لگانے وچ ناکامی ہی ہوئی۔

جی جے 1214b (کوروٹ - 7 b) دے بعد تعین کردہ کمیت تے نظام شمسی دے دیوہیکل سیاراں دے مقابلے وچ کم نصف قطر رکھنے والا دوسرا ماورائے شمس سیارہ سی ۔ اس دا حجم زمین دے مقابلے وچ تن گنا زیادہ جدو‏ں کہ ضخامت 6.5 گنا زیادہ سی۔ اوہدی کم کمیت بتاندی اے کہ ایہ ممکنہ طور اُتے چٹاناں تے پانی دا آمیزہ اے، اورایسا لگدا اے کہ جداں ہبل تو‏ں بعد وچ کیتے جانے والے مشاہدات تصدیق کردے نيں کہ اوہدی کمیت دا وڈا حصّہ پانی اے، لہٰذا اوہ وڈی پانی دی دنیا ا‏‏ے۔ بلند درجہ حرارت تے دباؤ دی وجہ تو‏ں اجنبی مادّے جداں کہ 'گرم برف' یا ' فوق سیال پانی' بن سکدے نيں۔

تابکار انحطاط دے نمونے

نظام شمسی دے چھوٹے برفیلے اجسام دے حرارتی برقراری تے حرارت دے نمونے بذریعہ تابکار انحطاط بتاندے نيں کہ ریا، ٹائٹینیا، ابرائین، ایرس، سیڈنا تے اورکس وچ وی ٹھوس برف دی 100 کلومیٹر دبیز تہ دے نیچے سمندر موجود ہوسکدے نيں۔ انہاں دی صورت حال وچ جو دلچسپ گل اے اوہ ایہ کہ نمونے بتاندے نيں کہ مائع پرتاں دا چٹانی قلب تو‏ں براہ راست رابطہ اے، جس دی وجہ تو‏ں معدنیات تے نمکیات اچھی طرح تو‏ں پانی وچ مل سکدی نيں۔ ایہ انہاں سمندراں دے برعکس اے جو وڈے سیارچاں جداں کہ گینی میڈ، کیلستو یا ٹائٹن دے اندر موجود ہوسکدے نيں، جتھ‏ے اُتے بلند دباؤ دے مرحلے کیبرف دی پرتاں نو‏‏ں مائع پانی دی پرت دے نیچے سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

تابکار انحطاط دے نمونے بتاندے نيں کہ MOA-2007-BLG-192Lb جو اک چھوٹا سیارہ چھوٹے ستارے دے گرد مدار وچ چکر لگیا رہیا اے اِنّا گرم ہو سکدا اے جتنی زمین اے تے مکمل طور اُتے بہت گہرے سمندر تو‏ں ڈھکا ہويا ہو سکدا ا‏‏ے۔

اندرونی امتیازی نمونے

نظام شمسی دے اجسام دے نمونے پانی دی موجودگی انہاں دے اندرونی امتیاز وچ بتاندے نيں۔

کچھ نمونے بونے سیارے سیریز، جو سیارچاں دی پٹی وچ سب تو‏ں وڈا جسم اے، دے بارے وچ گیلی اندرونی پرت دے بارے وچ اشارہ دیندے نيں بونے سیارے تو‏ں خارج ہونے والے پانی دے بخارات دا سراغ شاید اس گل دا اشارہ نيں کہ سطح دی برف وچ عمل تصعید جاری ا‏‏ے۔

اک سیاروی مائع پانی دی پرت دی موجودگی ٹائٹن، یوروپا تے کچھ کم یقین دے نال کیلسٹو، گینی میڈ تے ٹرائیٹن اُتے سمجھی جاندی اے جو اِنّی دبیز اے کہ قشر تے غلاف توانائی دا تبادلہ نئيں کرسکدے۔ دوسرے برفیلے چانداں وچ وی اندرونی سمندر موجود ہوسکدے نيں یا کدی سمندر موجود ہون گے جو ہن منجمد ہو گئے ہون گے۔

قابل سکونت علاقے

ستارے دے قابل رہائش علاقے دے گرد سیارے دے مدار دا استعمال کرکے اوہدی سطح اُتے پانی دی موجودگی دا اندازہ لگانا اک مشہور طریقہ ا‏‏ے۔ قابل سکونت علاقے دا نظریہ کافی سارے ماورائے شمس سیاراں نو‏‏ں مائع پانی دا امید وار بنا دیندا اے، اگرچہ ایہ کافی زیادہ قیاس اُتے مبنی ہُندا اے کیونکہ سیارے دا صرف اکیلا سیارے دا مدار ہی اوہدی سطح اُتے مائع پانی دی موجودگی دی ضمانت نئيں دیندا۔ اپنی کلاس دے علاوہ وچ ، اک وڈے پیمانے اُتے اعتراض گرہاں مائع پانی تے اوہدی سطح اُتے یا اس دے قریب ہائیڈروجن تے آکسیجنہاں دی کافی فراہمی دی حمایت کرنے دے لئی کافی وایمنڈلیی دباؤ دے لئی دی صلاحیت ہونا ضروری ا‏‏ے۔ اس دے مدار دے علاوہ، اک سیاروی کمیت دے جسم وچ اِنّا کرۂ فضائی دا دباؤ موجود ہونہ چاہیے کہ مائع پانی نو‏‏ں سہارا دے سکے تے سطح اُتے یا اس دے قریب ہائیڈروجن تے آکسیجنہاں دی کافی رصد وی ہونی چاہیے۔

گیلز 581 دا نظام کافی ایسے سیارے رکھدا اے جو سطحی پانی رکھنے والے امید وار ہوسکدے نيں، بشمول گلیز 581c کے، گیلز 581d شاید سمندر رکھنے جتنا گرم ہو سکدا اے بشرطیکہ اوتھ‏ے اُتے نباتاندی خانے دا اثر جاری ہوئے۔

گلیز 667 c دے تن ایسے سیارے نيں جو قابل سکونت علاقے وچ موجود نيں بشمول گلیز 667Cc دے جس دے بارے وچ اندازہ اے کہ اوتھ‏ے زمین جداں سطحی درجہ حرارت ہوئے گا تے مائع پانی دی موجودگی دا زبردست امکان ا‏‏ے۔

کیپلر-22B کیپلر دوربین تو‏ں پائے جانے والے اوّلین 54 امیدواراں وچو‏ں اک اے جس دا حجم زمین دے مقابلے وچ 2.4 زیادہ اے، جدو‏ں کہ درجہ حرارت دا اندازہ 22 °C ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سطحی پانی رکھنے والے دے طور اُتے بیان کیتا جاندا اے اگرچہ اوہدی بناوٹ حالے معلوم نئيں ا‏‏ے۔

ناسا دی سیارہ شناس کیپلر خلیائی دوربین نے اپنے ابتدائی چار ماہ وچ جو 1,235 ممکنہ ماورائے شمس سیاراں دا سراغ لگایا سی انہاں وچو‏ں 54 اپنے مرکزی ستارے دے گردقابل سکونت گولڈی لاکس خطے وچ مدار وچ چکر لگیا رہے سن جتھ‏ے مائع پانی وجود رکھ سکدا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں پنج لگ بھگ زمین دے حجم دے نيں۔

6 جنوری 2015ء وچ ناسا نے مئی 2009ء تو‏ں اپریل 2013ء دے دوران کیتے جانے والے ہور مشاہدات دا اعلان کیتا جس وچ اٹھ امید وار زمین دے حجم والے یا اس تو‏ں دوگنے ایسے سن جو قبل سکونت علاقے وچ چکر لگیا رہے سن ۔ انہاں اٹھ وچو‏ں چھ ایسے سن جو سورج جداں حجم و درجہ حرارت والے ستاراں دے گرد چکر لگیا رہے سن ۔ تن نويں تصدیق شدہ ماورائے شمس سیاری سورج جداں ستاراں دے گرد قابل سکونت علاقےآں وچ پائے گئے نيں: تن وچو‏ں دو کیپلر - 438b تے کیپلر - 442b، لگ بھگ زمین جداں حجم تے چٹانی نيں؛ تیسرا کیپلر - 440b، اک فوق ارض ا‏‏ے۔

قمری ماریا چاند اُتے سنگ سیاہ دے وسیع میدان نيں جنہاں دے بارے وچ پہلے دے خلانورد دا خیال سی کہ اوہ پانی دے اجسام نيں جو انہاں نو‏ں "سمندر" کہیا کردے سن ۔ گلیلیو نے قمری 'سمندراں' دے بارے وچ کچھ خدشات اپنے دو خاص جہاناں دے نظام تو‏ں متعلق مکالمے وچ ظاہر کیتے۔^{[lower-alpha 1]}

خلیائی کھوجیاں نو‏‏ں چھوڑنے تو‏ں پہلے، زہرہ اُتے سمندر دا تصور کافی معتبر سائنسی خیال سی، اُتے سیارہ کافی تو‏ں وی زیادہ گرم پایا گیا۔

گلیلیو دے وقت تو‏ں دوربین تو‏ں کیتے جانے والے مشاہدات بتاندے نيں کہ مریخ دے خدوخال ایسے نئيں نيں کہ اوتھ‏ے اُتے سمندر موجود ہوئے۔ مریخ دی خشکی نو‏‏ں بہت پہلے تو‏ں جان لیا گیا سی تے اس نے مریخی مصنوعی نہراں اُتے سوالیہ نشان لگیا دتا سی ۔

فرض کیجئے کہ دیو ہیکل تصادم دا نظریہ درست اے، تو چاند اُتے کدی وی حقیقی دریا یا سمندر موجود نئيں ہوسکدے سن، شاید کچھ تھوڑی سی نمی (مائع یا برف) کچھ جگہ اُتے ہُندی جدو‏ں چاند دا مہین کرۂ فضائی پھٹتے ہوئے آتش فشاناں یا برفیلے اجسام دے تصادم تو‏ں بنا سی ۔

ڈان خلیائی کھوجی نے سیارچہ ویسٹا اُتے ماضی دے پانی دے ممکنہ بہاؤ دے ثبوت پائے نيں، جس دی وجہ تو‏ں زیر زمین پانی دی برف دے ذخیراں دے متعلق قیاس آرائیاں دی جا رہی نيں۔

خلانورداں نے اندازہ لگایا کہ زہرہ وچ پانی سی تے شاید اوہدی ابتدائی تاریخ وچ سمندر وی سن ۔ اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے کہ زہرہ اپنی ارضیاندی سرگرمی دی وجہ تو‏ں دوبارہ بنا، لہٰذا قدیمی سمندراں دے نظریے دی جانچ کافی مشکل ا‏‏ے۔ چٹان دے نمونے شاید کسی دن جواب دے سکدے نيں۔

کسی وقت ایہ سمجھیا جاندا سی کہ مریخ زمین جیسی صورت تو‏ں خشک ہويا ہوئے گا۔ شہابی گڑھاں والی سطح دی ابتدا وچ دریافت نے اس طرح دے منظر نامے نو‏‏ں رد کر دتا، اُتے ہور حاصل ہونے والے ثبوت نے اس خیال نو‏‏ں بدل دتا۔ مریخ دی سطح اُتے ماضی بعید وچ مائع پانی موجود ہو سکدا سی تے مریخ اُتے موجود کئی طاس خشک سمندر دے پینداں دے بارے وچ بتاندے نيں۔ سب تو‏ں وڈا وسٹیٹاس بوریلس اے ؛ دوسرےآں وچ ہیلس پلانیشیا تے ارگیر پلانیشیا شامل نيں۔

فی زمانہ اس گل اُتے کافی بحث جاری اے کہ آیا مریخ اُتے اس دے شمالی نصف کرہ وچ کدی پانی دا سمندر موجود سی یا نئيں تے جے اوہ موجود سی تو پھر اس دا کیتا ہويا۔ مریخی کھوجی جتھ‏ے گرداں دی حالیہ مہمات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوتھ‏ے اُتے گھٹ تو‏ں گھٹ اک جگہ اُتے کافی لمبے عرصے کھڑا رہنے والا پانی سی، اُتے اوہدی وسعت معلوم نئيں ا‏‏ے۔ آپرچونیٹی مریخی جتھ‏ے گرد نے معدنیات دی روشن رگاں دی تصاویر لاں جس تو‏ں مائع پانی دے ذخیرے دی حتمی تصدیق ہو گئی۔

9 دسمبر، 2013ء نو‏‏ں ناسا نے ایولس پالس دے قریب ماؤنٹ شارپ وچ واقع گیل شہابی گڑھے دی کیوریوسٹی جتھ‏ے گرد تو‏ں دی جانے والی تحقیق دی بنیاد اُتے دسیا کہ سیارہ مریخ اُتے تازہ پانی دی وڈی جھیل سی (جس دا ماحول خرد حیات دے لئی قابل حلیم ہو سکدا سی )۔

دم دار ترے پانی دی برف دے وڈے حصّے اُتے مشتمل ہُندے نيں، اُتے اپنے حجم تے سورج تو‏ں دوری دی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں عام طور اُتے مکمل طور اُتے جما ہويا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے وائلڈ دوم تو‏ں جمع کيتی گئی مٹی اُتے کيتی گئی تحقیق دم دار تارے دے اندر ماضی وچ کسی وقت مائع پانی دی موجودگی دے ثبوت دا بتاندی ا‏‏ے۔ ایہ گل ہن تک واضح نئيں ہوئی کہ اوہ کیتا چیز سی جس نے دم دار تارے دی کچھ پانی دی برف نو‏‏ں پگھلا دتا سی ۔

بہر حال، 10 دسمبر 2014ء، سائنسداناں نے دسیا کہ دم دار ستارے چریموف-جیرامینسکو دے پانی دے بخارات دی ہیئت جس دا تعین روزیٹا خلیائی جہاز نے کیتا سی اوہ زمین اُتے پائے جانے والے پانی تو‏ں معقول حد تک مختلف سی۔ یعنی کہ دم دار ستارے تو‏ں حاصل ہونے والے پانی وچ ڈیوٹیریم دی ہائیڈروجنہاں تو‏ں نسبت ارضی پانی اُتے پائے جانے والے پانی تو‏ں تن گنا سی۔ سائنس داناں دے مطابق اس وجہ تو‏ں اس گل دا امکان کافی کم ہو گیا کہ زمین اُتے پایا جانے والا پانی دم دار ستاراں جداں کہ چریموف-جیرامینسکو تو‏ں آیا ہوئے۔

زیادہ تر معلوم ماورائے شمس نظام ہائے سیارگان نظام شمسی دی بناوٹ تو‏ں الگ لگتے نيں اگرچہ ایہ گل ممکن ہوسکدی اے کہ انہاں دے سراغ لگانے دے طریقاں دی وجہ تو‏ں نمونے وچ تعصب موجود ہوئے۔

حالیہ تلاش دا مقصد انہاں نظام ہائے سیارگان دے رہنے دے قابل خطے وچ زمین دے حجم دے سیارے تلاش کرنا اے (اکثر انہاں نو‏‏ں گولڈی لاکس زون وی کہیا جاندا اے )۔ سمندراں والے سیاراں وچ دیوہیکل سیاراں دے زمین دے حجم جتنے والے چاند وی شامل نيں، اگرچہ اس طرح دے 'چانداں' دی حقیقی موجودگی حالے وی کافی قیاسی ا‏‏ے۔ کیپلر دوربین اِنّی حساس ہوسکدی اے کہ انہاں دا سراغ لگیا سکے۔ اُتے اس طرح دے ثبوت موجود نيں کہ پانی دی میزبانی کردے چٹانی سیارے پوری ملکی وے وچ عام ہون گے۔

گلیز 667 C - تن سیارے

شروع وچ گلیز 667Cc نو‏‏ں گلیز 66C دے گرد دو 'فوق ارض' سیاراں وچو‏ں اک کہیا گیا، جو اصل وچ اک مدھم سرخ سیارہ اے جو تہرے ستارے دے نظام دا حصّہ ا‏‏ے۔ اس نظام دے ستاراں وچ بھاری عناصر دا ارتکاز ساڈے سورج دے مقابلے وچ صرف 25 فیصد ا‏‏ے۔ اس طرح دے عناصر ارضی سیاراں دی بنیاد ہُندے نيں لہذا اس طرح دے نجمی نظاماں وچ کم کمیت دے سیاراں دی فراوانی غیر معمولی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ پہلے سمجھ‏‏ے جانے دے مقابلے وچ رہنے دے قابل سیارے کافی متنوع فیہ ماحول وچ بن سکدے نيں۔

گلیز 667Cc، اک مدھم سرخ سیارے دے گرد تنگ 28 دن دے مدار وچ رہندے ہوئے لازمی طور اُتے زمین دے مقابلے وچ 90 فیصد روشنی حاصل کردا ہوئے گا، اُتے اوہدی زیادہ تر آندی ہوئی روشنی زیراں سرخ طیف دی ہُندی اے، اس آندی ہوئی توانائی دی زیادہ تعداد سیارہ جذب کرلیندا ہوئے گا۔ سیارہ اپنے ستارے تو‏ں اِنّی ہی توانائی جذب کردا ہوئے گا جتنی زمین سورج تو‏ں کردی اے، جس دی وجہ تو‏ں سطح دا درجہ حرارت زمین جداں ہوئے گا تے شاید اوتھ‏ے مائع پانی وی ہوئے۔

جون 2013ء وچ شائع ہونے والے ہور کم نے دسیا کہ نظام دے چھ سیارے نيں تے انہاں وچو‏ں تن قابل سکونت والے علاقے وچ موجود نيں۔

جے جی 1214بی

جی جے 1214b (کوروٹ - 7 b) دے بعد تعین کردہ کمیت تے نظام شمسی دے دیوہیکل سیاراں دے مقابلے وچ کم نصف قطر رکھنے والا دوسرا ماورائے شمس سیارہ سی ۔ اس دا حجم زمین دے مقابلے وچ تن گنا زیادہ جدو‏ں کہ ضخامت 6.5 گنا زیادہ سی۔ اوہدی کم کمیت بتاندی اے کہ ایہ ممکنہ طور اُتے چٹاناں تے پانی دا آمیزہ اے، اورایسا لگدا اے کہ جداں ہبل تو‏ں بعد وچ کیتے جانے والے مشاہدات تصدیق کردے نيں کہ اوہدی کمیت دا وڈا حصّہ پانی اے، لہٰذا اوہ وڈی پانی دی دنیا ا‏‏ے۔ بلند درجہ حرارت تے دباؤ دی وجہ تو‏ں اجنبی مادّے جداں کہ 'گرم برف' یا ' فوق سیال پانی' بن سکدے نيں۔

ایچ ڈی 85512 بی

HD 85512 b اگست 2011ء وچ دریافت ہويا سی ۔ ایہ زمین تو‏ں کافی وڈا اُتے اِنّا چھوٹا اے کہ ممکنہ طور اُتے چٹانی سیارہ ہوئے گا۔ ایہ اپنے ستارے دے قابل سکونت خطے دے کنارے اُتے اے تے ہو سکدا اے کہ مائع پانی وی رکھدا ہو تے ایہ حیات نو‏‏ں سہارا دینے والے ممکنہ جتھ‏ے دا امیدوار ہو سکدا ا‏‏ے۔

کپٹین بی

کپٹین b اک فوق عرض اے جو کپٹین ستارے دے قابل سکونت علاقے دے اندر چکر لگیا رہیا اے جو 13 نوری برس دور تے 11 ارب برس پرانا ا‏‏ے۔

کیپلر -22 بی

کیپلر-22B اک ایسا سیارہ اے جس دا حجم زمین تو‏ں 2.4 گنا زیادہ اے جس دے درجہ حرارت دا تخمینہ 22 °C ا‏‏ے۔ ایہ انہاں 54 امیدواراں وچو‏ں اک سی جس نو‏‏ں کیپلر دوربین نے تلاش کیتا سی تے فروری وچ اسنو‏ں قابل رہائش دسیا گیا۔ ایہ انہاں وچو‏ں پہلا اے جس دی رسمی تصدیق دوسری دوربیناں دا استعمال کرکے کيتی گئی۔ اوہدی ساخت اس وقت نامعلوم ا‏‏ے۔ کافی امکان اس گل دا اے کہ ایہ سمندری سیارہ ہوئے گا جتھ‏ے کوئی خشک زمین موجود نئيں ہوئے گی جس دی وجہ اس دا وڈا حجم تے وڈی کمیت اے جو ارضی سیاراں تے گیس دیو دے درمیان دی ا‏‏ے۔

کیپلر - 62 ای تے کیپلر -62 ایف

کیپلر 62 ستارے دے دو سیارے قابل سکونت علاقے وچ نيں۔ کیپلر-62F زمین دے مقابلے وچ صرف 40 فیصد زیادہ وڈا اے، جس دی وجہ تو‏ں ایہ کیپلر - 186f دے دریافت ہونے تک دوسرے ستارے دے قابل سکونت علاقے وچ موجود اوہ ماورائے ارض سیارہ سی جو ساڈے اپنے سیارے دے حجم دے قریب تر سی ۔ کیپلر 62e-رہنے دے قابل خطے دے اندرونی کنارے اُتے مدار وچ موجود اے تے لگ بھگ زمین تو‏ں 60 فیصد زیادہ وڈا ا‏‏ے۔

کیپلر - 69 سی

یہ وڈا چٹانی سیارہ کیپلر 69 دے قابل سکونت علاقے دے اندر مدار وچ اے، جو ساڈے سورج جداں ہی اے تے زمین تو‏ں 70 فیصد زیادہ ضخیم ا‏‏ے۔

کیپلر - 186 ایف

کیپلر-186f زمین تو‏ں صرف 10 فیصد زیادہ وڈا اے تے سرخ بونے ستارے کیپلر-186 دے قابل سکونت علاقے دے اندر ا‏‏ے۔ 17 اپریل 2014ء نو‏‏ں جدو‏ں ایہ اعلان ہويا، تو اسنو‏ں اس وقت تک دریافت ہونے والے سیاراں وچ سب تو‏ں زیادہ زمین دے حجم دا بیان کیتا گیا۔

زمینی مماثل
ماورائے ارض سمندر
ماورائے ارض پانی دے بخارات
قریبی ماورائے شمس سیاراں دے امیدواراں دی فہرست
سیاروی سکونت پذیری
فوق ارض
ارضی سیارے
ارضی سیاریاں اُتے پانی

وضاحتی نوٹس

↑

'سلویاندی، جو عام طور اُتے گلیلیو دا نقطہ نظر بیان کردے نيں، کہندے نيں:

”

ماں تب کہندا ہاں کہ جے قدرت وچ کوئی ایسا واحد طریقہ ہُندا جو سورج تو‏ں ضو فشاں ہُندا تاکہ کوئی اک دوسرے تو‏ں زیادہ روشن دکھادی دے، تے اس طرح تو‏ں اک زمین نو‏‏ں بناندا جدو‏ں کہ دوسرا پانی کو، ایہ گل کہنا لازمی ہُندی کہ چاند دی سطح جزوی طور اُتے میدانی اے تے جزوی طور اُتے آبی ا‏‏ے۔ اُتے کیونکہ ساڈے پاس ایہ جاننے دے لئی ہور راستے موجود نيں جو اسی اثر نو‏‏ں پیدا کرسکدے نيں، تے شاید دوسرے ایسے وی نيں جنہاں نو‏ں اسيں نئيں جاندے، لہذا وچ اس گل کيتی جرت نئيں کراں گا کہ چاند اُتے کسی اک دی تصدیق دوسرے دے مخالف کراں۔۔۔ چاند اُتے جو چیز واضح دکھادی دیندی اے اوہ ایہ کہ تمام تاریک حصّے میدانی نيں، جنہاں دے درمیان کچھ چٹانی تے پہاڑیاں نيں، اگرچہ ایہ وی کم نيں۔ روشن باقیات چٹاناں، پہاڑیاں، گول ڈھلواناں تے کچھ دوسری ساختاں تو‏ں بھری ہوئیاں نيں، خاص طور اُتے نشان دے ارد گرد کافی عظیم پہاڑاں دے سلسلے موجود نيں۔۔۔ ماں سمجھدا ہاں کہ قمری جہان دا مادّہ زمین و پانی نئيں اے، تے صرف ایہی اِنّا کافی اے ساڈی جیسی تبدیلیاں تے نسلاں نو‏‏ں بجائے رکھے۔

“

[سلویاندی-2] 
'سلویاندی، جو عام طور اُتے گلیلیو دا نقطہ نظر بیان کردے نيں، کہندے نيں:

” ماں تب کہندا ہاں کہ جے قدرت وچ کوئی ایسا واحد طریقہ ہُندا جو سورج تو‏ں ضو فشاں ہُندا تاکہ کوئی اک دوسرے تو‏ں زیادہ روشن دکھادی دے، تے اس طرح تو‏ں اک زمین نو‏‏ں بناندا جدو‏ں کہ دوسرا پانی کو، ایہ گل کہنا لازمی ہُندی کہ چاند دی سطح جزوی طور اُتے میدانی اے تے جزوی طور اُتے آبی ا‏‏ے۔ اُتے کیونکہ ساڈے پاس ایہ جاننے دے لئی ہور راستے موجود نيں جو اسی اثر نو‏‏ں پیدا کرسکدے نيں، تے شاید دوسرے ایسے وی نيں جنہاں نو‏ں اسيں نئيں جاندے، لہذا وچ اس گل کيتی جرت نئيں کراں گا کہ چاند اُتے کسی اک دی تصدیق دوسرے دے مخالف کراں۔۔۔ چاند اُتے جو چیز واضح دکھادی دیندی اے اوہ ایہ کہ تمام تاریک حصّے میدانی نيں، جنہاں دے درمیان کچھ چٹانی تے پہاڑیاں نيں، اگرچہ ایہ وی کم نيں۔ روشن باقیات چٹاناں، پہاڑیاں، گول ڈھلواناں تے کچھ دوسری ساختاں تو‏ں بھری ہوئیاں نيں، خاص طور اُتے نشان دے ارد گرد کافی عظیم پہاڑاں دے سلسلے موجود نيں۔۔۔ ماں سمجھدا ہاں کہ قمری جہان دا مادّہ زمین و پانی نئيں اے، تے صرف ایہی اِنّا کافی اے ساڈی جیسی تبدیلیاں تے نسلاں نو‏‏ں بجائے رکھے۔ “

[lower-alpha 1]