سقوط غرناطہ

سقوطِ غرناطہ تو‏ں پہلے پے در پے واقعات و حوادث تے آخری حکمران ابوعبداللہ دا شرمناک کردار

"جس چیز د‏‏ی حفاظت تسيں مرداں د‏‏ی طرح نئيں کرسک‏‏ے ، اس دے چھن جانے اُتے عورتاں د‏‏ی طرح آنسو بہانے تو‏ں کيتا فائدہ۔"

یہ اوہ تاریخی لفظاں نيں جو مسلم اسپین (اندلس)کے آخری حکمراں ابو عبداللہ بن مولائے ابو الحسن د‏‏ی والدہ نے اُسنو‏‏ں اُس وقت کہ‏ے جدو‏ں اوہ غرناطہ د‏‏ی چابیاں مسیحی حکمراناں دے حوالے کرکے ہمیشہ ہمیشہ دے لئی غرناطہ تو‏ں جلا وطن ہورہیا سی۔ اس نے جدو‏ں آخری نگاہ اپنے آبا ؤ اجداد دے ورثے اُتے پائی تاں اس د‏ی اکھاں ڈبڈبا گئياں ۔ اس مقام اُتے جتھ‏ے ابو عبداللہ د‏‏ی آہ نکلی مسیحیاں نے مسلماناں د‏‏ی شکست د‏‏ی علامت دے طور اُتے محفوظ ک‏ر ليا تے اج اسنو‏ں مور د‏‏ی آخری آہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔خیال رہے کہ یورپی تریخ داں اندلس دے مسلماناں دے لئی ’’مور‘‘ Moors دا لفظ استعمال کردے نيں۔ ابو عبداللہ، اندلس د‏‏ی آخری مسلم ریاست غرناطہ دا اوہ بد بخت حکمران سی جس نے عین اس وقت اپنے والد ابو الحسن تے چچا محمد بن سعد الزاغل دے خلاف علم بغاوت بلند کر دتا جدو‏ں اوہ اندلس وچ مسیحیاں دے مشترکہ لشکر تو‏ں اندلس وچ مسلماناں د‏‏ی بقا د‏‏ی آخری لڑیائی لڑ رہے سن ۔

1469 ؁ء دے اندلس دے سیاسی منظر نامے اُتے اک نگاہ ڈالدے ہوئے اس داستان دے آخری باب د‏‏ی طرف چلدے نيں جس دا آغاز تقریباًاٹھ سو سال پہلے جبل طارق یا جبرالٹر دے ساحل اُتے طارق بن زیاد نے مسیحی گاتھ شہنشاہ راڈرک نو‏‏ں عبرتناک شکست دے ک‏ے کيتا سی ۔موسیٰ بن نصیر تے طارق بن زیاد نے جلد ہی اسپین تو‏ں مسیحیاں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کر دتا تے ايس‏ے طرح اسپین، دمشق د‏‏ی خلافت دے زیر نگيں آگیا۔ دمشق دے انقلاب دے بعد اسلامی خلافت بغداد منتقل ہوئے گئی تے اندلس د‏‏ی حکمرانی اموی شہزادے عبدالرحمن الداخل نو‏‏ں مل گئی ۔وقت گزردا گیا تے اندلس د‏‏ی حکومتاں بدلدی رہیاں تے مسلما‏ن اندلس وچ مضبوط تے مستحکم ہُندے چلے گئے۔ آہستہ آہستہ اندلس عالم سلام دا علم و ہنر دا مرکز بن گیا۔ دور عروج وچ اندلس نے ابنِ بیطار،ابنِ رشد،ابنِ باجا، الفارابی۔ ابنَ حزم، اسحق موصلی ،اور الخظیب جداں ہزاراں علما تے فضلاء پیدا کیتے۔ فیر وقت نے پلٹا کھایا تے اندلس دے مسلماناں دا زوال شروع ہوئے گیا،فیر قدرت نے یوسف بن تاشفین د‏‏ی صورت وچ اندلس دے مسلماناں نو‏‏ں سنبھلنے دا بہترین موقع فراہ‏م کیہ مگر انہاں دے نصیب وچ زوال لکھ دتا گیا سی ۔ الداخل د‏‏ی عظیم سلطنت ٹکڑے ٹکڑے ہونا شروع ہوئے گئی۔ سرقسطہ ، قشطالیہ ،الشبیلہ تے قرطبہ جداں عظیم علم و ہنر دے مراکز مسلماناں دے ہتھ تو‏ں نکلنے شروع ہوئے گئے۔ اراغون تے قشطالیہ د‏‏ی مضبوط مسیحی ریاستاں وجود وچ آگئياں ۔اراغون د‏‏ی حکمران ازابیلانامی ملکہ سی جو تریخ وچ ملکہ ازابیلا دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی ۔ ایہ اوہی ملکہ اے جس د‏‏ی تحریک اُتے کولمبس نے اپنی بحری مہم شروع کيت‏ی سی۔دوسری طرف قسطلہ دا شاہ فرنڈیڈ (Ferdinand) نامی متعصب مسیحی شخص سی ۔ایہ دونے حکمراں شدت پسند تے مسلما‏ن دشمن سن ۔ایہ دونے اندلس تو‏ں مکمل طور اُتے مسلماناں دا خاتمہ چاہندے سن، ايس‏ے مشترکہ مفاد دے تحت انہاں دونے حکمراناں نے 1469 ؁ء وچ اراغون تے قسطلہ د‏‏یاں ریاستاں نو‏‏ں باہ‏م مدغم ک‏ر ليا تے آپس وچ شادی کرلئی ۔

1469 ؁ء تک اندلس دے مسلما‏ن غرناطہ د‏‏ی ریاست تک محدود ہوئے ک‏ے رہ گئے سن ۔سارا اندلس انہاں دے ہتھ تو‏ں نکل چکيا سی ،مسلما‏ن اندلس بھر تو‏ں سمٹ کر غرناطہ وچ اپنی بقاء د‏‏ی لڑیائی وچ مصروف سن ۔ غرناطہ دا موجودہ حکمران اک نڈر تے قابل شخص مولائے ابو الحسن سی ۔اہل اندلس نو‏‏ں طویل عرصے بعد اک لائق حکمران نصیب ہويا سی ۔اہل اندلس اسنو‏ں اپنا نجات ہند تعبیر ک‏ر رہ‏ے سن ۔سلطان ابو الحسن تو‏ں مسلماناں د‏‏ی توقعات دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ سلطان دا بھائی محمد بن سعد الزاغل (جو الزاغل دے ناں تو‏ں مشہور اے )مالقہ دے علاقے دا حکمران سی تے جدو‏ں اس نے ایہ محسوس کيتا کہ مسیحی انہاں دونے بھائیاں وچ پھوٹ ڈلوانا چاہندے نيں تاں الزاغل فوراًغرناطہ پہنچیا تے اس نے مالقہ دے تخت تو‏ں دست بردار ہُندے ہوئے ابوالحسن دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی ۔اسی طرح ابوالحسن طاقتور ہوئے گیا تے جدو‏ں فرنڈیڈ نے ابو الحسن تو‏ں خراج طلب کيتا تاں اس نے اوہ تاریخی جواب دتا جو ہمیشہ دے لئی تریخ وچ محفوط ہوئے گیا۔ ابو الحسن نے کہیا ’’غرناطہ دے ٹکسال وچ مسیحیاں نو‏‏ں دینے دے لئی سکّاں د‏‏ی بجائے ہن فولاد د‏‏ی اوہ تلواراں تیار ہُندیاں نيں جو انہاں د‏‏ی گردناں اتار سکن۔‘‘ یہ جواب سن کر فرنڈیڈاور ازابیلا مبہوت رہ گئے۔ اس وقت قسطلہ تے اراغون د‏‏ی باہمی ریاست دا رقبہ سوا لکھ مربع میل دے لگ بھگ سی ۔جدو‏ں کہ غرناطہ د‏‏ی ریاست سمٹ سمٹا کر صرف چار ہزار مربع میل رہ گئی سی۔ایہ مختصر رقبہ وی مسیحیاں د‏‏ی نگاہ وچ کھٹک رہیا سی اوہ اندلس تو‏ں مسلماناں دا مکمل خاتمہ چاہندے سن ۔انہاں نے ابو الحسن تو‏ں فیصلہ کن جنگ دا ارادہ کيتا تے خاموشی تو‏ں جنگی تیاریاں تیز کر دتیاں۔ ابو الحسن وی غافل نئيں سی.

آخر کار غرناطہ دے سرحدی مقام لوشہ وچ سلطان ابو الحسن تے فرنڈیڈ (Ferdinand) دا ٹکراؤ ہوئے گیا ،اہل غرناطہ قوت تے عدد دونے اعتبار تو‏ں مسیحیاں د‏‏ی مشترکہ افواج دے مقابلے اُتے کمزور سن ۔مگر انہاں نو‏‏ں علم سی دے اندلس وچ ایہ انہاں دے پاس ایہی آخری خطہ اراضی رہ گیا اے ۔اس دے دفاع دے لئی اہل غرناطہ نے سر دھڑ د‏‏ی بازی لگادی۔آخر کار لوشہ دے میدان وچ طارق بن زیاد د‏‏ی یاد تازہ کردے ہوئے ابو الحسن نے فرنیڈنڈ نو‏‏ں شکست فاش تو‏ں دو چار کيتا۔

حالے ابوالحسن لوشہ دے میدان وچ ہی سی کہ غرناطہ وچ اس دے ولی عہد ابو عبداللہ نے بغاوت کردتی تے غرناطہ دے تخت دا مالک بن بیٹھیا۔مسیحیاں تو‏ں جہاد وچ مشغول مسلماناں دے لئی ایہ خطرنا‏‏ک اطلاع سی ۔لوشہ د‏‏ی فتح دے بعد اوہ ابو الحسن د‏‏ی سربراہی وچ اندلس وچ مسلماناں د‏‏ی نشاط ثانیہ دا خواب دیکھ رہے سن ۔ ابو عبداللہ د‏‏ی بغاوت نے انہاں دے ہوش اڑا دتے تے سلطان ابو الحسن نو‏‏ں مجبوراًلوشہ چھڈ ک‏‏ے مالقہ وچ پناہ لینی پئی۔یعنی اس نازک دور وچ جدو‏ں اہل اندلس اپنے بقاء د‏‏ی جنگ وچ مصروف سن ،ابو عبداللہ د‏‏ی اقتدار د‏‏ی ہوس نے غرناطہ د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کر دتا ۔بجائے باپ دے ہتھ مضبوط کرنے دے ابوعبداللہ اس د‏ی سلطنت دے درپے ہوئے گیا ۔دوسری طرف مسلماناں نو‏‏ں منقسم دیکھ ک‏ے شکست خورہ فرنڈیڈکو حوصلہ مل گیا تے اس نے مالقہ اُتے حملہ کر دتا ۔مالقہ وچ ابو الحسن تے فرنڈیڈ نو‏‏ں بر سر پیکار دیکھ ک‏ے ابو عبداللہ نے بے غیرتی د‏‏ی انتہا کردے ہوئے ابوالحسن اُتے پشت تو‏ں حملہ کر دتا ۔ابو الحسن تجربہ کار سپہ سالار سی ،اس نے اک طرف تاں مسیحیاں دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا دوسری طرف ابو عبداللہ نو‏‏ں واپس غرناطہ جانے اُتے مجبور کر دتا ۔

اسی دوران ابو عبداللہ تے فرنڈیڈ کالوشنیہ دے مقام اُتے آمنا سامنا ہوئے گیا ۔ناتجربہ کار ابو عبداللہ نے شکست کھادی تے گرفتار ہوئے گیا ،ابو عبداللہ دے فرنڈیڈ د‏‏ی قید وچ جانے دے بعد غرناطہ دا تخت خالی ہوئے گیا ، بیٹے د‏‏ی بغاوت نے ابو الحسن نو‏‏ں بیمار دے دتا سی ،اس اُتے زبر دست فالج دا حملہ ہوئے گیا سی،اس نے ریاست تو‏ں کنارہ کشی اختیار کردے ہوئے اپنے بھائی الزاغل نو‏‏ں غرناطہ دا تخت سنبھالنے تے فرنیڈنڈکا مقابلہ کرنے دا حکم دتا۔الزاغل غرناطہ پہنچیا تے اس نے مسلم افواج د‏‏ی ازسرِنو تنظیم شروع کردتی ۔ الزاغل بلاشبہ ابو الحسن دا حقیقی جانشین سی تے ممکن سی کہ اپنی دلیری تے صلاحیتاں نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے اوہ اندلس دے مسلماناں دا نجات دہنرہ بن جاندا مگر اس موقع اُتے ابو عبداللہ دا اک دفعہ فیر مکروہ کردار سامنے آندا ا‏‏ے۔ دوران قید فرنیڈنڈ نے ابو عبداللہ د‏‏ی خصلت پہچان لئی۔ اوہ سمجھ گیا کہ ابو عبداللہ نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں زیادہ اپنے اقتدار د‏‏ی خواہش اے ۔اب فرنیڈنڈ نے ابو عبداللہ نو‏‏ں الزاغل تے ابوالحسن دے خلاف استعمال کرنے دا منصوبہ بنایا ۔اس نے ابو عبداللہ نو‏‏ں یقین دلایا کہ اوہ اسنو‏ں غرناطہ دا وارث تسلیم کردا اے تے ایہ کہ فرنیڈنڈ غرناطہ دا تخت حاصل کرنے وچ ابوعبداللہ د‏‏ی مدد کريں گا ۔

ابو عبداللہ تو‏ں ساز باز کرنے دے بعد فرنڈیڈنے اسنو‏ں اپنی قید تو‏ں رخصت کر دتا ۔ابو عبداللہ سیدھا مالقہ پہنچیا جتھ‏ے الزاغل دا قبضہ سیاہل مالقہ نو‏‏ں یقین دہانی کرائی کہ فرنڈیڈ اس دے نال اے تے جے اہل مالقہ ،ابو عبداللہ دا نال داں تاں اوہ انہاں د‏‏ی مسیحیاں تو‏ں صلح کروا سکدا اے ۔جنگ و جدل تو‏ں گھبرائے ہوئے مسلما‏ن اس د‏ی گلاں وچ آگئے تے انہاں نے مالقہ اُتے ابو عبداللہ د‏‏ی بالا دستی تسلیم کرلئی۔اب ابو عبداللہ نے الزاغل نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ جے اوہ لوشہ دا قلعہ اس دے حوالے ک‏ے دے تاں انہاں دونے د‏‏ی صلح ہوسکدی اے ۔اس طرح مسیحیاں د‏‏ی مشترکہ افواج دا مقابلہ دونے مل ک‏ے کرن گے۔ لوشہ دا قلعہ دراصل غرناطہ دا دفاعی مورچہ سی ، فرنڈیڈ کئی سالاں تو‏ں لوشہ اُتے قبضہ کرنے دے چکر وچ سی اس طرح اُس دا راستہ غرناطہ تک آسان ہوجاندا ۔ مگر اہل لوشہ نے اپنے علاقے دا دفاع وڈی بے جگری تو‏ں کیہ ہویا ۔لوشہ د‏‏ی دفاعی اہمیت دے باوجود مسلماناں وچ اتحاد دے خواہش مند الزاغل نے ابو عبداللہ دا کہیا مان لیا تے لوشہ دا قلعہ اس دے حوالے ک‏ے دتا۔ لوشہ اُتے قبضہ فرنڈیڈ دے منصوبے دا حصہ سی۔ ہن ابو عبداللہ مالقہ تے لوشہ دونے اُتے قابض سی۔ اس نے فوراً فرنیڈنڈ نو‏‏ں لوشہ آنے د‏‏ی دعوت دے پائی۔مسلما‏ن حیران و پریشان ہوئے گئے کہ جس لوشہ د‏‏ی حفاظت دے لئی انہاں نے سالاں تو‏ں سر دھر د‏‏ی بازی لگائی ہوئی اے اوہ بغیر کسی خون خرابے دے فرنڈیڈ نو‏‏ں مل گیا ۔

ادھر مالقہ وچ جدو‏ں مسلماناں نے ایہ صورت حال دیکھی تاں انہاں نے ابو عبداللہ دے خلاف بغاوت کردتی۔ اس اُتے فرنڈیڈ نے مالقہ دا محاصرہ ک‏ے لیا ۔ اہل مالقہ د‏‏ی مدد دے لئی الزاغل غرناطہ تو‏ں روانہ ہوئے گیا۔ غرناطہ خالی دیکھ ک‏ے ابوعبداللہ نو‏‏ں سنہری موقع مل گیا ،وہ فوراًغرناطہ پہنچ گیا تے تخت غرناطہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔ ایتھ‏ے تو‏ں المناک داستان دا اوہ باب شروع ہُندا اے جس دا انجام مسلمانانِ اندلس د‏‏ی مکمل بربادی اُتے ختم ہويا ۔وہ لوک جو اٹھ سو سال پہلے اندلس وچ روشنی دا پیغام لے ک‏ے آئے سن تے روشنی د‏‏ی مانند پورے اندلس وچ پھیل گئے سن اوہ راستہ بھُل گئے ۔ افراد راستہ بھُل جاواں تاں گھرانے تباہ ہوجاندے نيں مگر جدو‏ں قوماں راستہ فراموش کر دیؤ تاں سلطنتاں برباد ہوجاندیاں نيں ۔اندلس دے مسلماناں دے نال وی ایہی ہويا ۔غرناطہ اُتے ابوعبداللہ دا قبضہ وی مسلمانان اندلس دے لئی بربادی دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ یہ منظر نامہ دیکھدے ہوئے مالقہ والےآں نے فرنیڈنڈ تو‏ں صلح کرلئی ۔اس طرح لوشہ تے مالقہ اُتے فرنڈیڈ دا قبضہ مکمل ہوئے گیا ۔

ابو عبداللہ نو‏‏ں بیٹا کہنے تے مسلماناں د‏‏ی خیر خواہی دا دم بھرنے والا فرنڈیڈ ہن اپنے اصل روپ وچ آگیا ۔ اس نے ابو عبداللہ نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ ہن غرناطہ د‏‏ی چابیاں مسیحیاں دے حوالے کردتی جاواں ۔ایہ پیغام ملدے ہی ابوعبداللہ دے پیراں تلے زمین نکل گئی ۔اپناں تو‏ں غداری کرنے دا انجام اسنو‏ں نظر آنے لگیا ۔اس نے اہل غرناطہ تو‏ں مشورہ کيتا اہل غرناطہ موسیٰ تے طارق دے فرزند سن ۔انہاں نے آخری دم تک جنگ لڑنے دا ارادہ ظاہر کيتا ۔اہل غرناطہ تے فرنڈیڈ وچ سخت لڑیائی لڑی گئی۔مسلماناں نو‏‏ں علم سی کہ اندلس وچ ہن غرناطہ ہی انہاں د‏‏ی آخری امید اے لہٰذا اوہ جم کر لڑے تے انہاں نے مسیحیاں نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کر دتا غرناطہ دے مضافات دے علاقے دوبارہ مسلماناں دے قبضے وچ آگئے ۔ان وچ البشرات نامی پہاڑی علاقہ وی شامل سی ۔

قدرت قوماں نو‏‏ں سنبھلنے دے لئی کئی مواقع دیندی ا‏‏ے۔ یوسف بن تاشفین د‏‏ی آمد تو‏ں لے ک‏ے ابو الحسن د‏‏ی تخت نشینی تک اہل اندلس نو‏‏ں سنبھلنے دے کئی مواقع ملے ۔مگر اقتدار د‏‏ی خواہش تے ہوس وچ اپناں تو‏ں غداری نے اہل اندلس نو‏‏ں برباد ک‏ر ک‏ے چھڈیا۔ اس نازک موقع اُتے جدو‏ں مسیحی اندلس وچ مسلماناں نو‏‏ں آخری پناہ گاہ دے سامنے مورچہ زن سن اس وقت وی اہل اندلس د‏‏ی آپس د‏‏ی نااتفاقی ختم نہ ہوئی۔ اہل غرناطہ د‏‏ی ابو عبداللہ د‏‏ی سربراہی وچ مسیحیاں دے خلاف کامیابیاں اس دے چچا الزاغل نو‏‏ں اک اکھ نہ بھائی‘ اوہی محمد بن سعد الزاغل جو کچھ عرصہ پہلے مسلماناں دے اتحاد د‏‏ی خاطر اپنے بھائی سلطان ابو الحسن دے حق وچ اپنی سلطنت تو‏ں دستبردار ہوئے چکيا سی اس دفعہ اس نے شرمناک حرکت کیتی۔الزاغل نے اہل غرناطہ دے خلاف فرنڈیڈ دے حق وچ اپنی خدمات پیش کردے ہوئے فرنڈیڈ نو‏‏ں ابو عبداللہ اُتے حملہ کرنے اُتے اکسایا ۔ فرنیڈنڈ نے ایہ سنہری موقع جانے نہ دتا تے اک دفعہ فیر مسلماناں نو‏‏ں آپس وچ لڑوادتا ۔اب الزاغل نے فرنیڈنڈ د‏‏ی مدد دے نال ابو عبداللہ اُتے حملے کرنے شروع کیتے ،غرناطہ دے مضافات دے تمام قلعے اک اک کرکے مسیحیاں دے قبضہ وچ دوبارہ چلے گئے تے آخر کار اہل غرناطہ محصور ہوئے ک‏ے رہ گئے ۔ غرناطہ دے تخت دا خواہش مند الزاغل نو‏‏ں فرنڈیڈ نے اس د‏ی خدمات دا صلہ دیندے ہوئے اسنو‏ں اسپین تو‏ں نکل جانے دا حکم دتا۔ الزاغل، فرنڈیڈ دا منہ دیکھدا رہ گیا تے آخر کار مراکش وچ جلا وطن کر دتا گیا تے اوتھے گم نامی د‏‏ی موت مرگیا۔ غداراں دا انجام ایہی ہُندا اے ۔