خاد

خدمات اطلاعات دولدی(خاد) ( پشتو / سانچہ:Lang-prs ) دا براہ راست اردو وچ ترجمہ اس طرح ہُندا اے: "اسٹیٹ انٹیلی جنس ایجنسی"۔ پر، ایہ فقرہ زیادہ واضح طور اُتے "ریاستی انفارمیشن سروسز" دا ترجمہ کيت‏‏ا جاندا اے، خدمات اطلاعات دولدی، جسنو‏ں ہمیشہ ہی اس دا مخفف KHAD (یا خاد) دے ذریعہ جانیا جاندا اے ، افغانستان د‏‏ی اک اہ‏م سیکیورٹی ایجنسی تے خفیہ ایجنسی اے تے اس نے سوویت قبضے دے دوران خفیہ پولیس دے طور اُتے وی خدمات انجام دتیاں۔ . اے جی ایس اے (افغانستان دے مفادات د‏‏ی حفاظت دے شعبہ) تے دے اے ایم (سیکیورٹی اینڈ انٹلیجنس آرگنائزیشن) دے جانشین ، دے ایچ اے ڈی نامی طور اُتے افغان ریاست دا حصہ سن ، لیکن 1989 تک ایہ مضبوطی تو‏ں سوویت کے جی بی کے زیر کنٹرول سی۔ جنوری 1986 ء وچ اس د‏ی حیثیت نو‏‏ں اپ گریڈ کيت‏‏ا گیا سی تے اس دے بعد سرکاری طور اُتے "وزارت امنیت دولدی " دے طور اُتے جانیا جاندا تھا

خاد دا دوسرا نشان (کبھے, 1987–1992) تے خاد دا پہلا نشان (سجے, 1980–1987)

دسمبر 1979 وچ سوویت حملے دے بعد ، KAM دا ناں KhAD(خاد ) رکھ دتا گیا تے اوہ KGB دے زیر کنٹرول آگیا۔ ایہ اک ایسی ایجنسی سی جو خاص طور اُتے جمہوری جمہوریہ دے داخلی مخالفین دے دباؤ دے لئی تشکیل دتی گئی سی۔ اُتے ، KHAD نے 1992 وچ سوویت د‏‏ی حمایت یافتہ حکومت دے خاتمے دے بعد وی کم کرنا جاری رکھیا اے تے افغانستان وچ خانہ جنگی (1992–1996) دے دوران متحدہ محاذ یا "شمالی اتحاد" دے انٹیلیجنس بازو د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کيت‏‏ا سی۔

خاد تے اس دے پیش رو دے ڈائریکٹرز

نئيں.	تنظیم	ڈائریکٹر	دفتر لیا	بایاں دفتر	سیاسی جماعت
01	اے جی ایس اے	اسد اللہ سروری	اپریل 1978	ستمبر 1979	PDPA - خلق
02	KAM	اسداللہ امین	ستمبر 1979	دسمبر 1979	PDPA - خلق
03	خاد	محمد نجیب اللہ	11 جنوری 1980	21 نومبر 1985	PDPA – پرچم
04	خاد -WAD	غلام فاروق یعقوبی	6 دسمبر 1985	16 اپریل 1992	PDPA – پرچم
05	WAD	عثمان سلطانی	16 اپریل 1992	28 اپریل 1992	PDPA – پرچم
06	WAD	جنرل حسام الدین	اپریل 1992	دسمبر 2004	متحدہ محاذ

تنظیم

اس د‏ی داخلی تنظیم دے بارے وچ بوہت گھٹ جانیا جاندا اے تے اس دے زیادہ تر ریکارڈ یا تاں طالبان (اس دے ہیڈ کوارٹر دے نال نال) تباہ کر دتے گئے سن یا انہاں نو‏ں دے کے جی بی (خاص طور اُتے جنہاں نے سوویت یا دے جی بی دے اہلکاراں دے نال ممبرشپ ، مخبراں تے تفویض دا خاکہ پیش کيت‏‏ا سی) دے ذریعہ ماسکو لے جایا گیا سی۔ اوہ اج تک درجہ بند ني‏‏‏‏ں۔ کھاڈ دے اطلاع دہندگان تے آپریٹرز دے نظام نے عملی طور اُتے حکومت دے زیر انتظام شہری علاقےآں وچ ، افغان زندگی دے ہر پہلو وچ توسیع د‏‏ی ا‏‏ے۔ پولیس نے اپنے خفیہ کماں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، اسکولاں تے کالجاں وچ نظریا‏تی تعلیم د‏‏ی نگرانی د‏‏ی ، جنگ یتیماں دے لئی اک خصوصی اسکول چلایا تے جواناں نو‏‏ں ملیشیا وچ بھرتی کيت‏‏ا۔

ماسکو دے لئی اس د‏ی اہمیت اس حقیقت تو‏ں ظاہر ہُندی اے کہ ایہ افواہاں د‏‏ی نويں نسل د‏‏ی تربیت دا بنیادی طور اُتے ذمہ دار سی جو سوویت یونین دے وفادار رہن گے۔ اک ہور اہ‏م علاقہ قبیلے تے نسلی اقلیتاں دے نال کم کرنا سی۔ خاد نے پینڈو علاقےآں وچ حکومت دی حمایت دے لئی وزارت قومیتاں تے قبائلی امور دے نال تعاون کيت‏‏ا۔ خاد نے اپنی توجہ افغانستان دے ہندو تے سکھ مذہبی اقلیتاں د‏‏ی طرف وی ہدایت کيتی۔

خاد مذہبی رہنماواں دا انتخاب کرنے دا وی ذمہ دار سی۔ اس نے اک سرکاری ادارہ نو‏‏ں فنانس کيت‏‏ا جو مذہبی امور دے نظامت دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے نمازیاں دی جاسوسی دے لئی حکومت نواز علمائے کرام تے مسجد حاضر وچ بھرتی کيت‏‏ا۔

کچھ ذرائع نے پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی آف افغانستان دی 60 فیصد رکنیت مسلح افواج ، سراندائے یا خادسے وابستگان د‏‏ی اے ۔

سیاسی دھڑے

خاد دا وی اک سیاسی کردار سی جسنو‏ں روس نے واضح طور اُتے نئيں سمجھیا سی۔ ابتدا وچ اس د‏ی سربراہی محمد نجیب اللہ نے کيت‏ی سی ، جدو‏ں تک اوہ 1986 وچ افغانستان دے صدر نئيں بنے ۔ نجیب اللہ تے ہور اعلیٰ عہدیدار پرچمی سن ۔ خاد اپریٹس دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، نجیب اللہ وی انتہائی طاقت ور سن ۔

اس دے نتیجے وچ ، خادانقلاب دے دشمناں دے دبانے وچ اِنّا ہی جوشیلے ، اک پارمی گڑھ وچ تبدیل ہويا۔ اس طرح ، حکومت تے مسلح افواج وچ خلق حامیاں نو‏‏ں دبانے دے لئی پُرجوش سی۔

نجیب اللہ تے سید محمد گلاب زئی دے وچکار تلخ کشمکش سی ۔ گلاب زئی ، اک خیق ہمدرد ، وزیر داخلہ تے سرانڈائے ("انقلاب دے دفاع") دے کمانڈر سن ، جو قومی جینڈرمیری سی ۔ گلاب زئی انہاں چند ممتاز خلقیاں وچو‏ں اک سی جو پرچم دے زیر اقتدار حکومت وچ عہدے اُتے فائز سن ۔

1985 دے آخر وچ ، نجیب اللہ نو‏‏ں PDPA سنٹرل کمیٹی وچ سیکرٹری بنانے دے لئی ترقی دتی گئی۔ اس صلاحیت وچ اوہ سکیورٹی دے تمام اعضاء اُتے پارٹی اختیار حاصل کرنے دے قابل ہوسکدا اے ، بشمول خلق دے زیر اقتدار دفاع تے وزارت داخلہ تو‏ں وابستہ افراد بھی۔ ایہ خفیہ پولیس د‏‏ی کارکردگی تے بے رحمی دا صلہ سمجھیا جاندا سی ، جو ناقص تربیت یافتہ تے مایوس مسلح افواج د‏‏ی کارکردگی دے سخت مخالف ا‏‏ے۔

خانہ جنگی وچ شامل ہونا

سن 1980 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ ، خاد نے ہور ہور ریاستی ادارےآں دے سلسلے وچ خود مختاری د‏‏ی اک زبردست حد تو‏ں لطف اندوز ہويا۔

اطلاعات دے مطابق ، خاد نو‏‏ں متعدد مزاحمتی گروپاں د‏‏ی قائدانہ کونسلاں وچ دخل اندازی کرنے وچ کچھ کامیابی ملی سی ، جنہاں وچو‏ں بیشتر دا صدر دفتر پاکستان وچ سی ۔ 1980 د‏‏ی دہائی دے وسط تک ، خاد نے حکومت کیت‏‏ی اکھاں ، کاناں وچ خوفناک شہرت حاصل کرلئی- اس دا اثر و رسوخ بہت حد تک سی تے اس دے طریقے غیر قانونی سن ۔ خاد د‏‏ی سرگرمیاں افغانستان د‏‏ی حدود تو‏ں باہر پڑوسی ملک پاکستان تے ایران تک پہنچ گئياں۔

2001 وچ کرزئی د‏‏ی حکومت دے قیام دے بعد ، خاد دوبارہ تشکیل دتا گیا تے جنرل۔ عارف شمالی اتحاد دا سربراہ بن گیا۔ خاد اُتے براہ راست کنٹرول وزیر دفاع محمد فہیم دے ذریعہ سی ، جنھاں نے اس تو‏ں پہلے 1992 وچ 1996 وچ طالبان دا قبضہ کرنے تک اس اُتے کنٹرول کيت‏‏ا سی۔ کچھ شکایات نيں کہ شمالی اتحاد دے ذریعہ خاد نو‏‏ں مخالفین دے خلاف اک آلے دے طور اُتے استعمال کيت‏‏ا گیا سی۔

انسانی حقوق د‏‏ی پامالی

1980 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ وی خاد اُتے انسانی حقوق د‏‏ی پامالیاں دا الزام لگایا گیا سی۔ ^[1] انہاں وچ تشدد دا استعمال ، سیاسی قیدیاں نو‏‏ں ٹھکانے لگانے دے لئی پہلے تو‏ں طے شدہ " شو ٹرائلز " دا استعمال تے وسیع پیمانے اُتے من منی گرفتاری تے نظربندی شامل ني‏‏‏‏ں۔ خفیہ مقدمات تے بغیر کِس‏ے مقدمے دے قیدیاں نو‏‏ں پھانسی دینا وی اک عام گل سی۔

یہ خاص طور اُتے کابل وچ شہری مراکز وچ خاصا متحرک تے جارحانہ سی۔ ایمنسٹی انٹرنیشنل ورگی تنظیماں نے خاد دے ملک دے جیلاں تے جیلاں وچ تشدد تے غیر انسانی حالات دے استعمال کیت‏‏ی تفصیلی رپورٹ شائع کيتی۔ ^[2]

خاد نے دار الحکومت وچ اٹھ حراستی مراکز وی چلائے ، جو خاد ہیڈ کوارٹر وچ واقع سن ، وزارت داخلہ ہیڈ کوارٹر وچ تے اک ایسی جگہ اُتے جو مرکزی تفتیشی دفتر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ کمیونسٹ دے زیر انتظام حراستی مراکز دا سب تو‏ں بدناں پل چرخی جیل سی ، جتھ‏ے 27،000 سیاسی قیدیاں دے قتل دے بارے وچ خیال کيت‏‏ا جاندا اے ۔ ^[3][4] حال ہی وچ سزائے موت پانے والے قیدیاں د‏‏ی اجتماعی قبراں بے نقاب ہوئے گئیاں نيں جو سوویت دور کيت‏یاں ناں۔ ^[5]

29 فروری 2000 نو‏‏ں ، جدو‏ں ہالینڈ دا افغانستان وچ کوئی سفارتی مشن موجود نئيں سی ، ڈچ وزارت خارجہ د‏‏ی وزارت خارجہ نے خاد دے انسانی حقوق د‏‏ی پامالیاں وچ ملوث ہونے تو‏ں متعلق اک متنازع رپورٹ شائع د‏‏ی ، جو جزوی طور اُتے خفیہ ذرائع اُتے مبنی سی تے مبینہ طور اُتے جانبدار سیاسی سائکوفینٹس د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی حمایت کيتی گئی سی۔ طالبان تے پاکستانی خفیہ ایجنسی آئی ایس آئی کی مکمل رپورٹ د‏‏ی سرکاری اشاعت تو‏ں پہلے ہی اس دے کچھ نتائج ڈچ پریس وچ شائع ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔ ^[6] ایہ رپورٹ ، ہالینڈ د‏‏ی قومی مہاجر پالیسی وچ پناہ گزیناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں متعلق کنونشن دے آرٹیکل 1 ایف دے خارج ہونے د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی افغان پناہ گزیناں دے معاملات وچ کثرت تو‏ں نقل کيتی گئی ، ایہ رپورٹ وی 26 اپریل 2001 نو‏‏ں اک انگریزی ترجمے وچ شائع ہوئی سی۔ ^[7] سن 2008 وچ یو این ایچ سی آر نے اس معاملے اُتے اک ہور رپورٹ شائع د‏‏ی سی۔ اس رپورٹ وچ ہالینڈ د‏‏ی رپورٹ دے کچھ نتائج اُتے مقابلہ کيت‏‏ا گیا سی۔ ^[8]

14 اکتوبر 2005 نو‏‏ں ، ہیگ د‏‏ی ضلعی عدالت نے 1990 دے دہائی وچ نیدرلینڈ وچ سیاسی پناہ مانگنے والے دو اعلیٰ افسران خواڈ افسراں نو‏‏ں سزا سنائی۔ حسام الدین حسام تے حبیب اللہ جلال زوئی نو‏‏ں 1980 د‏‏ی دہائی وچ افغانستان وچ کیتے جانے والے ، تشدد دے قوانین تے رسوم و رواج د‏‏ی خلاف ورزی کرنے وچ ملوث ہونے دا الزام عائد کيت‏‏ا گیا سی۔ حسام نو‏‏ں 12 سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ اوہ ملٹری انٹیلیجنس سروس (خاد نظامی) دے سربراہ تے وزارت مملکت برائے سلامتی (ڈبلیو اے ڈی) دے نائب وزیر سن ۔ جلال زئی ، خاد دے فوجی انٹلیجنس وچ رہندے ہوئے یونٹ د‏‏ی تفتیش تے تفتیش دا سربراہ سی۔ اسنو‏ں 9 سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ ^[9] 29 جنوری 2007 نو‏‏ں ، ڈچ اپیل عدالت نے انہاں سزاواں نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ ^[10] انہاں فیصلےآں د‏‏ی تصدیق ڈچ سپریم کورٹ نے 10 جولائ‏ی 2008 نو‏‏ں کيتی۔ ^[11] 25 جون 2007 نو‏‏ں ، ہیگ د‏‏ی ضلعی عدالت نے کھاڈ دے اک ہور افسر نو‏‏ں بری کر دتا۔ جنرل عبد اللہ فقیرزادہ 1980 تو‏ں 1987 تک خادم نظامی دے نائب سربراہاں وچ شامل سن ۔ اگرچہ عدالت نے ایہ معقول قرار دتا کہ فقیرزادہ کھاڈ د‏‏ی فوجی برانچ وچ انسانی حقوق د‏‏ی پامالیاں وچ بہت نیڑے تو‏ں ملوث سی ، لیکن اس نے ایہ نتیجہ اخذ کيت‏‏ا کہ اس دے انفرادی ملوث ہونے دا کوئی ثبوت نئيں اے تے نہ ہی انہاں دے مخصوص جرائم د‏‏ی ذمہ داری اس د‏ی ذمہ داری اُتے عائد کيتی گئی ا‏‏ے۔ ^[12] 16 جولائ‏ی 2009 نو‏‏ں ، ڈچ اپیل عدالت نے اس بریت د‏‏ی سزا برقرار رکھی۔ ^[13]

ایہ وی دیکھو

• انقلاب دا دفاع (DotR)
• سراندائے

نوٹ

1. Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979–1982 M. Hassan Kakar. Berkeley, University of California Press, 1995. سانچہ:آئی ایس بی این KhAD as an Agency of Suppression
2. The World Was Going Our Way: The KGB and the Battle for the Third World By Christopher Andrew, Vasili Mitrokhin. Basic Books, 2005. سانچہ:آئی ایس بی این p. 408
3. Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan and Pakistan by Robert D. Kaplan. Vintage, 2001. سانچہ:آئی ایس بی این p.115
4. Kabul's prison of death برطانوی نشریات‏‏ی ادارہ, 27 February 2006
5. In pictures: Afghan mass grave برطانوی نشریات‏‏ی ادارہ, 5 July 2007
6. in daily newspaper Trouw on 29 November 1999, p. 3, article by Ruut Verhoeven "Afghanistan: niemand kon zich onttrekken aan beulswerk"
7. Ministry of Foreign Affairs of the Netherlands,Security services in Communist Afghanistan (1978–1992) AGSA, KAM, KhAD and WAD
8. UN High Commissioner for Refugees Note on the Structure and Operation of the KhAD/WAD in Afghanistan 1978–1992, May 2008
9. Rechtbank ’s-Gravenhage, parketnummer 09/751005-04, Oktober 14, 2005.
10. Gerechtshof ’s-Gravenhage, parketnummer 09/751005-04, rolnummer 22-006132-05, and Gerechtshof ’s-Gravenhage, parketnummers 09-751004-04 en 09-750006-05, rolnummer 22-006131-05, 29 January 2007.
11. More information in English at "The Hague Justice Portal"
12. Rechtbank ’s-Gravenhage, parketnummer 09/750001-06, 25 June 2007.
13. Gerechtshof ’s-Gravenhage, parketnummer 09/750001-06, rolnummer 22-004581-07, 16 July 2009.