Valsesia

L'àuta Valsesia La Valsesia (o Valsèisa, second na dission pì antica, o Tzsieschrutol an walser) a l'é na valada alpin-a dël Piemont setentrional. A fa part ëd la provincia ëd Vërsèj ma a comprend ëdcò tre comun dël Noarèis, visadì Grignasch, Pra e Romagnan. La valada a l'é traversà d'la Sesia, dont a pija ‘l nòm e së stend dai pè dël Reusa fin-a a la “Bassa” noarèisa e vërslèisa. La val prinsipal, ciamà Valgranda, a l'ha la forma ‘d na S e a finiss con ël pais d'Alagna (Im Land an walser). Vàire valade lateraj, ch'a pijo 'l nòm dai torent ch'a j traverso, as deurbo da costa: a snistra la Val Mastalon e la Val Sërmensa; a drita la Val Sòrba, la Val Artògna, la Val Vògna e la Val d'Otro. A l'autëssa dël Borgh, a drita, a së stend la Val Sressa. La valada pì verd d’Italia a l'é stàita definìa da Silvio Pellico un-a dlë “zone più amene del Piemonte”. Soe montagne motobin àute e drite a permëtto nen un gran dësvlup lateral coma ant la vzin-a Val d'Osta e a-j dan a la val sò aspèt tutafàit sërvaj e genit. Economia La Valsesia a l'é specialisà ant la produssion téssil, dij rubinèt e dle lavorassion mecàniche. Le industrie a son localisà dzortut ant ij comun ëd Varal, ël Borgh, Quaron-a, Valdugia e Grignasch, ant la bassa val. A Quaron-a as treuva l’imprèisa "Loro Piana" ch'a produv un cashmere motobin avosà an tut ël mond. Ant l'àuta val, dë dzora 'd Varal, l'industria a-j lassa 'l pòst al turism d'istà e invern. Varal, l'antica capital ëd la provincia 'd Valsesia, a l'é conossù për ël Sàcher Mont (“Sël Mont”, an valsesian), fondà ant ël sécol ch'’a fa XV dal fra Bernardin Caimi, ch'a vorìa realisé a Varal na “Nova Jerusalem” për ij pelegrin ch’a podìo pì nen viagé an Terasanta, finìa an man ai Turch. Dël 2003 ël Sàcher Mont ëd Varal a l'é stàit declarà da l’UNESCO patrimòni universal ëd l'umanità. Stòria Storicament gropà al Sàcher Roman Imperi e al ducà 'd Milan, la Valsesia a intra a fé part dël ducà 'd Savòja ai 23 'd fërvé dël 1707, quand che, dòp la fin ëd l'assedi 'd Turin dël 1706 e la derota dij fransèis, Tòjo Medeo II a arsev da l’imperator ij neuv teritòri ëd Valsesia, Monfrà, Lissandrin e Lomelin-a. An época napoleònica Sesia a marchërà 'l confin antra Fransa e Italia e la val a sarà divisa fin-a a la Restaurassion e al ritorn dël re an Piemont.